Πασχαλιάτικες και γιορταστικές κάρτες από γυναικείες φυλακές και τόπους εξορίας (1944-1961)

Γράφει ο Οικοδόμος //

Λένε πως τα διαμάντια ακόμα και στη λάσπη να παραπέσουν δεν χάνουν τη λάμψη τους. Το ίδιο συμβαίνει και με κάποια βιβλία, που δεν χάνουν τη «λάμψη» τους όσα χρόνια και αν περάσουν, ας βρίσκονται παραχωμένα σε στοίβες στους πάγκους των παλαιοπωλείων. Αργά ή γρήγορα θα βρουν τον αποδέκτη τους και θα του χαρίσουν τον πλούτο και το μεγαλείο που κλείνουν στις σελίδες τους.

Έναν ανεκτίμητο θησαυρό καρτερικότητας, πόνου, αντοχής, αλλά και ελπίδας, πίστης, μαχητικότητας και αισιοδοξίας για την επικράτηση του δίκιου, αποτυπωμένο σε δεκάδες γράμματα, σημειώματα ημερολογίου και χειροποίητες ευχετήριες κάρτες, μαχητριών του ΔΣΕ, φυλακισμένων και εξόριστων αγωνιστών, αντρών και γυναικών και συγγενών τους, στίχους, ποιήματα και τραγούδια γραμμένα σε φυλακές και τόπους εξορίας, φωτογραφίες και ιστορικά στοιχεία από αποκόμματα του τύπου της εποχής, έκλειναν μέσα τους οι σελίδες ενός τέτοιου «διαμαντιού» που ανακάλυψα πριν από καιρό στον πάγκο κάποιου «παζαριού βιβλίου» (πόσο άσχημη λέξη, ειδικά όταν αφορά βιβλία).

Η μαχήτρια του ΔΣΕ που δεν παραλείπει να ενημερώσει το ημερολόγιό της στην ανάπαυλα της μάχης ή ανάμεσα στις συνεχείς πορείες, η φυλακισμένη που εμψυχώνει τη μάνα που έμεινε πίσω μονάχη, η μαθητριούλα που στέλνει στον εξόριστο μπαμπά της, μαζί με πολλά φιλιά, τους άριστους βαθμούς της στο σχολείο, το χωρισμένο από τις συνθήκες ζευγάρι που αντλεί δύναμη από τη φωτιά του έρωτά του και των πιο αγνών ιδανικών που τους ένωσαν στη ζωή και στον αγώνα, οι ευχές της κρατούμενης που τέλειωσε η ποινή της στις συντρόφισσες που έμειναν πίσω από τα κάγκελα… Και δίπλα στις λέξεις, τις γραμμένες τις περισσότερες φορές με το αίμα της καρδιάς, οι ζωγραφιές των εξόριστων και κρατούμενων γυναικών πάνω σε κομμάτια χαρτί γεμάτα ευχές ― πετράδια πολύτιμα του λαϊκού μας πολιτισμού.

«ΜΝΗΜΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ. Σύνθεση-μοντάζ πάνω σε ντοκουμέντα του λαϊκού κινήματος, 1944-61», εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1986. Πρόκειται για ένα βιβλίο-προσπάθεια για «να περάσει στην κυοφορία ο καρπός της Μνήμης. Ιδιαίτερα τώρα που ο ιμπεριαλισμός δεν αρκείται μόνο στη στρατιωτική παρουσία του στη χώρα, αλλά πολεμάει με κάθε μέσο (όπως την τηλεόραση, τον κινηματογράφο, το βιβλίο, τη μουσική, τις εφημερίδες κλπ.) να ενσωματώσει στη συνείδησή μας σαν απολαυστική συνήθεια τη θηριωδία του και σαν αναγκαιότητα την πολιτική της Ξένης Εξάρτησης, αυτή η απόπειρα για την καρποφορία της Μνήμης, δεν παύει να γυρεύει εναγώνια τη συνέχειά της μέσα στην πράξη του λαϊκού κινήματος και της πρωτοπορίας του», όπως αναφέρει στον πρόλογο ο ερευνητής, συλλέκτης του υλικού και επιμελητής της έκδοσης Θόδωρος Πανάγος.

Αξίζει να αναζητήσετε αυτό το βιβλίο, να το διαβάσετε ή/και να το χαρίσετε μαζί με τις δικές σας ευχές…

Όμως τα πολλά λόγια είναι φτώχεια. Στις εικόνες που ακολουθούν θα δούμε γιορταστικές και πασχαλιάτικες κάρτες (ένα μέρος από αυτές που περιέχει το βιβλίο) που φιλοτέχνησαν φυλακισμένοι και εξόριστοι (στην πλειοψηφία τους γυναίκες), από διαφορετικά σημεία της Ελλάδας.

Οι λεζάντες μεταφέρθηκαν από την έκδοση. Όπου δεν υπάρχει λεζάντα, δεν υπήρχε και στο βιβλίο. Ανάμεσα στις εικόνες παρεμβάλλονται (χωρίς κάποια σειρά) αποσπάσματα επιστολών απλών ανώνυμων αγωνιστών, αντρών και γυναικών, παιδιών και συγγενών τους, των πρωταγωνιστών δηλαδή αυτού που ακολούθησε τα χρόνια μετά από μια από τις πιο ένδοξες εποποιίες του λαού μας, την Εθνική Αντίσταση.

Ο αναγνώστης θα πρέπει να έχει στο μυαλό του πως τα κείμενα που ακολουθούν έχουν περάσει από την «κρησάρα» της πολύ αυστηρής έως σκληρής και συχνά απάνθρωπης λογοκρισίας των δεσμοφυλάκων. Στα κείμενα κρατήθηκε η ορθογραφία της έκδοσης.

«Σας αφήνω γεια αγαπημένες μου. Μην λυπηθείτε. Χωρίς θυσία, τίποτα μεγάλο δεν γίνεται, και στην Ελλάδα τώρα γίνεται κάτι πολύ-πολύ μεγάλο… Είμαι βεβαία πως πολύ γρήγορα η πατρίδα μας θα ηρεμήσει και θα βαδίσει τον δρόμο που αξίζει στον υπερήφανο Ελλ. Λαό. Να είσθε αγαπημένες κι ενωμένες. Είμαστε δυνατοί και θα νικήσουμε. Νάστε περήφανες για μένα.

Γεια σας αγαπημένες μου.
Ισμήνη
Γυναικείες Φυλακές Αβέρωφ
25-8-48»

«Αγαπημένη μου Κούλα. Γεια σου.
Πόσο περιμένω γράμμα σου με τόσο καλά νέα για την κορούλα μας. Από μένα τον άντρα σου έχεις πολλά εύγε και ευχαριστίες, γιατί σ’ όλον αυτόν τον καιρό με την αρρώστεια της Ευγενούλας μας, την κούραση, τις πίκρες και ανέχεια στάθηκες σωστό παλικάρι και γερή στην υγεία. Αυτό βλέπω στα γράμματά σου και στο πρόσωπό σου.

Άγιος Ευστράτιος, 22-11-48»

«(…) γράφε μου για την κορούλα μας και μάθετέ την να μη στεναχωριέται, και αν χρειαστεί να μη σε έχει κοντά της. Θάναι καλό να της πλέξεις ένα παντελονάκι (αν δεν της έπλεξες) ως τα πόδια της για να μη μένει εκτεθειμένο στην υγρασία και στο κρύο το ποδαράκι της που έιναι εγχειρισμένο.

Σε φιλώ με αγάπη. Θανάσης.
Άγιος Ευστράτιος, 10-1-49»

«Αγαπημένη μου Ευγενούλα. Σε φιλώ.
Πήρα το τετράδιό σου. Χάρηκα πολύ που γράφεις τόσο ωραία και καθαρά και που παίρνεις όλο δέκα. Και η δασκάλα σου θα σε αγαπάει γιατί γράφεις έτσι καλά, όπως και η μαμά, ο θείος, η γιαγιά, η νονά. Ο Σέργιος, ο Λάμπρος, ο Αντώνης, ο Τζανής σου στέλνουν το μπράβο τους και σε χαιρετούν.
Το άλλο σου τετράδιο, το βλέπω νάναι ακόμα καλύτερο.

Σε φιλώ. Ο Μπαμπάς σου Θανάσης
Άγιος Ευστράτιος, 16-11-52»

«Μάνα
Θα σου γράψω ένα αυστηρό γράμμα. 1) μου φάνηκες λίγο βραχνιασμένη. Φαίνεται πως ακόμα δεν είσαι καλά εντελώς. Δεν καταλαβαίνεις πόσο στεναχωριέμαι όταν δω και αντιληφθώ πως δεν είσαι καλά; 2) Μου φαίνεται ότι εσύ μερικά πραγματάκια της Λούλης, εσύ τάχεις πάρει πολύ βαριά. Κάνεις άσχημα. Πρέπει νάσαι ψύχραιμη, υπομονετική και όχι τόσο βιαστική και στενάχωρη. Εσύ μανούλα έχεις δείξει στο παρελθόν πως αξίζεις πολύ σε κάτι τέτοια. Δείξε λοιπόν όλη την παλικαριά που έχεις μέσα σου και που τόσες φορές τον παλιό καιρό την έδειξες. Εσύ δεν είσαι «πρωτάρα» σ’ ορισμένα ζητήματα της ζωής. Κάνε λίγο υπομονή έως ότου βγω και εγώ. Τώρα στο τέλος πάτε να μου τα χαλάσετε; Έχω κι εγώ μια επιθυμία. Θέλω μόλις έρθω να σας βρω χαρούμενους ―όσο γίνεται βέβαια αυτό― αλλά προπαντός υγιείς. Γιατί να μην έχεις το κουράγιο να σηκώσεις το χέρι σου; Νέα γυναίκα σαν και σένα που θα μπορούσε να στίβει σίδερο και να λέει πως δεν μπορεί να σηκώσει το χέρι της; Αυτά όλα δεν τα παραδέχομαι. Νομίζω πως είσαι σε θέση να στεναχωριέσαι λιγότερο και να επβάλλεσαι στον εαυτό σου. Κακομοίρα μου, αν πάθεις τίποτα καμιά φορά κι αρρωστήσεις, να ξέρεις πως δεν θα σου το συγχωρήσω ποτέ. Ποτέ. Επιτέλους εσύ πρέπει νάχεις αρκετό μυαλό. «Υπομονή κι υπομονή, καρτέρει και καρτέρει και τούτος ο ανήφορος κατήφορο θα φέρει».

Μ’ αγάπη και φιλιά
Αννούλα
Φυλακές «Κάστορος», 17-2-55»

«Σεβαστέ μου Μπαμπούλη.
Τη μανούλα όσο μπορώ τη βοηθάω γιατί στη μία το βράδυ κοιμάται και στις 4 το πρωί σηκώνεται. Όλος ο κόσμος τη θαυμάζει πώς τα βγάζει πέρα.
Προχθές τρόμαξα να βγάλω τη μαμά να με πάει στο Σινεάκ να ξεσκάσω κι εγώ και η μαμά.Μπαμπά, στο σχολείο που πηγαίνω παίρνω πάντα δεκάρια, μην βλέπεις τώρα που δεν τα έχω καθόλου καλά, γιατί βιάζομαι να πάω στην κυρία Γεωργούλια.

Σε φιλώ η Φιλίτσα σου»

«Θέλουν να μας εξαθλιώσουν, να μας τρομοκρατήσουν, να μας εξαναγκάσουν ν’ αφήσουμε αβοήθητους τους γιους, τους άντρες, τ’ αδέλφια μας. Εμείς όμως έχουμε βαθιά χαραγμένες μέσα μας τις πατροπαράδοτες αρχές της αγάπης και της αφοσίωσης ανάμεσα στα μέλη της Ελληνικής οικογένειας. Ο ηθικός νόμος και η ηθική μας υπόστασις, μας επιβάλλουν να σταθούμε πλάι στους φυλακισμένους συγγενείς μας.

Το Διοικητικό Συμβούλιο
της Πανελλήνιας Ενώσεως
Οικογενειών Πολιτικών Εξορίστων
και Φυλακισμένων (ΠΕΟΠΕΦ)
«Αυγή», 4-1-53»

«Είχα μια φωτογραφία του Θανάση στον τοίχο κι η Ευγενούλα κάθε πρωί μόλις ξυπνούσε, πήγαινε κι έλεγε μια καλημέρα στον πατέρα της, στη φωτογραφία. Έτσι την είχα μάθει, για να την «δέσω» μαζί του, έστω κι αν της έλειπε. Της έδινα να καταλάβει ότι κάπου είναι ο μπαμπάς, είναι πολύ καλός… και κάθεται για σένα εκεί πέρα…

Κούλα»

«Κορούλα μου Ευγενούλα. Σε φιλώ.
Την κούκλα θα σου την στείλω την Πρωτοχρονιά. Το δοντάκι σου, σε πονάει ακόμα;
Πόσα δοντάκια άλλαξες;
Πρόσεχε τώρα το χειμώνα να μην κρυώσεις. Να ντύνεσαι καλά.
Οι θείοι και οι θείες σε φιλούν.

Άγιος Ευστράτιος, 23-11-53»

«Ευγενούλα κορούλα μου. Σε φιλώ.

Ανοίγω μια καινούργια σελίδα στο τετράδιο της ζωής μου, που το είχα κλείσει την ημέρα που βρέθηκα κοντά σας. Στην καινούργια αυτή σελίδα, καταχωρώ το πρώτο γράμμα μου για σένα από το νησί της εξορίας μου, πούναι τόσο μακριά, μα ο πατερούλης σου είναι τόσο κοντά σου.
Σου γράφω ύστερα από δέκα εφτά μέρες από τον ερχομό μου εδώ. Ομολογώ πως είναι πολύς ο χρόνος με τον απρόοπτο τρόπο που με χώρισαν από κοντά σας. Είχες ανάγκη και τα χάδια μου τα πατρικά και την βοήθειά μου στα γράμματά σου. Τα είχες στερηθεί ολόκληρα δεκατρία χρόνια. Τα γνώρισες εννιά μόνο μήνες για να τα ξαναστερηθείς. Μην πικραίνεσαι όμως. Να με νοιώθεις κοντά σου. Σ’ αυτούς τους εννιά μήνες κατάλαβες πόσο μεγάλη είναι η αγάπη του πατερούλη σου για σένα. Πόσο σε λάτρευε. Αυτό να σου είναι αρκετό για να είσαι ήρεμη.
Η μανούλα μου έγραψε με πόσο πείσμα ρίχτηκες στο διάβασμα. Και επαίνους πήρες και θα παίρνεις και στο μέλλον. Η μανούλα θα είναι κοντά σου όταν θα ετοιμάζεις τα μαθήματά σου, ώστε πάντα να πηγαίνεις έτσι που πρέπει στο σχολειό σου. Το μήνα όμως που μας έρχεται, τον Δεκέμβρη, πρέπει ιδιαίτερα να προσέχεις, γιατί είναι μήνας που κλείνει το πρώτο τρίμηνο και κατόπιν αρχίζουν οι διαγωνισμοί. Εγώ έχω εμπιστοσύνη σε σένα και συ να έχεις εμπιστοσύνη στον εαυτό σου, γιατί και αρετές έχεις και θέληση για μάθηση έχεις.
Τη μανούλα να τη λατρεύεις, να της δίνεις θάρρος, να μην την αφήνεις να πικραίνεται. Με τα χάδια σου και τα φιλιά σου να την ξεκουράζεις.

Στη μανούλα σου πολλά φιλιά.
Σε φιλώ πολλές φορές.
Ο πατερούλης
Άγιος Ευστράτιος.
27-11-59»

«Η Ευγενούλα στην απαγγελία της (στη φωτογραφία) είναι μια χαρά. Τη θαυμάσαμε όλοι. Το να είναι προσεχτική και τακτική στο ημερολόγιό της είναι σημαντικό, γιατί έτσι μαθαίνει να σκέπτεται και να μεταφέρει στη γνώμη της στο χαρτί. Στα ερωτήματά της γιατί της πήραν το μπαμπά από κοντά της, θα κατάλαβε πολύ καλά ―απ’ όσα της είπε η μαμά της― το γιατί.

Άγιος Ευστράτιος, 26-4-54»

«Σε φαντάζομαι Κούλα μου σαν θηριοδαμαστή, ανάμεσα στα δυο πελώρια αργαλειά. Όμως τα φιλιά της κορούλας μας και η απέραντη αγάπη μου, θα σου δίνουν το κουράγιο που χρειάζεται για να εργάζεσαι, να νοιώθεις λιγότερο την κούραση και τελικά να νικηθούν από σένα κι όχι αυτά να σε βλάψουν στην υγεία.
Τα πόδια σου πρέπει να τα προσέξεις. Δεν μου γράφεις τι σου είπε ο γιατρός. Η θεραπεία που είχες αρχίσει τελείωσε με επιτυχία; Κοντά στα καρπούζια, πολύ θρεπτικά είναι και τα ροδάκινα. Φαντάζομαι το φυγείο σας, να σας εξυπηρετήσει στον καιρό αυτό με τις ζέστες.

Άγιος Ευστράτιος, 26-7-54»

«Στους Αγαπητούς μου φίλους
Κούλα – Θανάση – Ευγενούλα – και Γιώργο.
Εύχομαι οι καμπάνες της Ανάστασης να σημάνουν και τους ήχους της Ειρήνης για όλους τους ανθρώπους.
Καλή Αντάμωση σε μια Χαρούμενη Πασχαλιά.

Με αγάπη
Θόδωρος
Αη-Στράτης, 26-4-59»

«Μάνα μου.
Σου στέλνω τις ευχές μου, τον πόθο, τη λαχτάρα της καρδιάς μου, να γίνεις γρήγορα καλά. Από δω και πέρα δεν πρόκειται να μου κάνεις «κουτσουκέλες» και να μην τρως και να στεναχωριέσαι.

Γεια και χαρά σου μάνα μου.
Μ’ ένα τσουβάλι φιλιά
Η κόρη σου Τασία
Φυλακές «Αβέρωφ», 12-8-55»

«Το καλοκαίρι του ’61, παίρνω για πρώτη φορά τη πρώτη μου «άδεια» από τη φυλακή. Για έξη μήνες. Μόλις έφτασε το καράβι στον Πειραιά, βγαίνω με το σακκί στον ώμο στην παραλία και κάθομαι. Πού να πάω τώρα; Στον πατέρα μου που εκτέλεσαν οι Γερμανοί το ’44; Στην μάνα μου που πέθανε τον ίδιο χρόνο στο Ιταλικό Στρατόπεδο της Λάρισας; Στο παιδί μου; Ή στη γυναίκα μου; Πού να πάω… Έβγαινες απ’ τη φυλακή μετά από τόσα χρόνια και τάβρισκες όλα ερείπια… υγεία ερειπωμένη… οικογένεια ερειπωμένη… οικονομικά… Ερείπια… Και το μέλλον αβέβαιο. Μάλλον σκοτεινό. Δεν είχα και χρήματα να μείνω σε κανά ξενοδοχείο. Έτσι αναγκάστηκα να πάω εκεί σε μιαν άκρη, στην αμμουδιά και πέρασα το βράδυ. Χωρίς να κοιμηθώ. Όχι εκείνο το βράδυ, αλλά πολλά βράδυα. Έπειτα ήσουν φορτωμένος με μια καταδίκη ισόβια. Θα τελειώσουν και οι έξη μήνες, θα ξαναγίνει δικαστήριο… Κι ύστερα; Θα σου δώσουν άλλη «άδεια» ή θα ξαναπάς στη φυλακή;
Γιάννης»

«Αννουλάκι μας γλυκό,
Τώρα βέβαια έξω, θα… μεγαλώσεις λίγο.
Μα για μας θα είσαι ένα τόσο δα ανοιχτομάτικο, γυριστομάτικο Αννουλάκι. Που θα το αγαπάμε πάντα πολύ-πολύ.
Οι φίλες σου.
Θα θέλαμε να σου πούμε κι ένα τραγουδάκι. Μα πώς; Γι’ αυτό στο γράφουμε, γιατί κάτι τέτοιο θα θέλαμε να σου πούμε.
Περίμενέ με και θα γυρίσω
μόνο περίμενε πολύ…
Περίμενέ με και θα γυρίσω
σε πείσμα όλων των θανάτων.
Πώς γλίτωσ’ απ’ το θάνατο
θα ξέρουμε μόνον εγώ κι εσύ.
Γιατί να περιμένεις ήξερες
όσο άλλος κανείς.

Φυλακές «Αβέρωφ», 4-12-55»

«Εδώ σ’ αυτό το σπιτάκι, σ’ αυτή τη νεκρική σχεδόν γαλήνη που το τυλίγει, θάθελα να βρεθούμε. Σ’ αυτόν τον ίσκιο της μυγδαλιάς θάθελα να σου σερβίρω τον καφέ σου. Θα ήθελα να σου τραβήξω τα μαλλιά, να παίξω μαζί σου. Μέσα σ’ αυτό το σπίτι θα ήθελα να ζήσω, να γνωρίσω την πραγματική ευτυχία. Χαμένοι απ’ τον κόσμο για καιρό, εδώ θάθελα να κρύψουμε τη χαρά μας για να μην την δούνε οι κακοί και τη φθονήσουν…

Φυλακές «Αβέρωφ»

«Τασία μου
Σου εύχομαι γρήγορη λευτεριά.
Αχ! Πότε κοριτσάκι μου θα σε δω στην αγκαλιά του αγαπημένου σου; Έστω και στα γεράματά μας, ας νοιώσουμε και μεις λίγη χαρά, ευτυχία. Θα σε θυμάμαι και θα σ’ αγαπώ πάντα.

Με χίλια φιλιά.
Ασημίνα
Φυλακές Αβέρωφ, 7-1-58»