Γράφει ο Περικλής Παυλίδης* //
Προτού παρουσιάσω ορισμένες σκέψεις αναφορικά με το ιστορικό μυθιστόρημα του Βασίλη Τσιράκη, Τα χρόνια ανάμεσα, θα ήθελα να κάνω μερικές γενικές επισημάνσεις σχετικά με τον ιστορισμό του μυθιστορήματος ως λογοτεχνικού είδους. Θεωρώ ότι ο ιστορισμός αποτελεί εγγενές στοιχείο του μυθιστορήματος με την έννοια της μελέτης και αναπαράστασης της σχέσης ιστορικά συγκεκριμένων χαρακτήρων με τον κοινωνικό τους περίγυρο. Η συγκεκριμένη προσωπικότητα, οι ήρωες συγκεκριμένης εποχής σε μια αντιφατική σχέση με την κοινωνική πραγματικότητα και συνακόλουθα δυναμική, μεταβλητή, εξελισσόμενη – αυτό είναι το βασικό ζήτημα του μυθιστορήματος.
Το μυθιστόρημα ως δημιούργημα της αστικής κοινωνίας αποτελεί μαζί με τη νεότερη κλασική φιλοσοφία προνομιακό πεδίο αναστοχασμού των κοινωνικών σχέσεων και επίτευξης κοινωνικής αυτοσυνείδησης. Αυτό το στοιχείο του μυθιστορήματος είναι συνυφασμένο με την αναγνώριση της αντιφατικότητας των κοινωνικών σχέσεων (ως συνέπεια της μέγιστης ανάπτυξης και ανοικτής εμφάνισης των ταξικών χαρακτηριστικών τους), δεδομένου ότι μόνο αυτή η αναγνώριση ανοίγει το δρόμο για τη θεώρησή τους ως αναπτυσσόμενων μέσα από τη δράση, τις συγκρούσεις και τους αγώνες των ηρώων, δηλαδή ως κατεξοχήν ιστορικών.
***
Η θεώρηση των κοινωνικών σχέσεων ως αντιφατικών συνάπτεται με τον προβληματισμό αναφορικά με τις προοπτικές που αυτές μπορούν να έχουν, καθώς και με την εξέταση του τρόπου με τον οποίο οι άνθρωποι τις δημιουργούν και τις αλλάζουν. Στο μυθιστόρημα για πρώτη φορά οι άνθρωποι αντιμετωπίζονται ως δημιουργοί του ατομικού και κοινωνικού βίου τους.
Αυτά τα στοιχεία του μυθιστορήματος οδηγούν και σε ένα άλλο ειδοποιό χαρακτηριστικό του: στην ενασχόληση με τον εσωτερικό κόσμο των ηρώων, με την απεικόνιση της ξεχωριστής προσωπικότητάς τους, της συνείδησης, των συναισθημάτων, των σκέψεων, των διλλημάτων, των ιδανικών τους. Γιατί είναι ακριβώς η ύπαρξη του ατόμου σε ένα αντιφατικό κόσμο με ανοιχτό – απρόβλεπτο μέλλον αυτή η οποία ενεργοποιεί και αναπτύσσει τις εσωτερικές συνειδησιακές προσπάθειες νοηματοδότησης και προσανατολισμού της ανθρώπινης δραστηριότητας.
Στα προγενέστερα του μυθιστορήματος είδη λόγου, όπως είναι η επική και δραματική ποίηση, η θέση του ανθρώπου είναι λίγο πολύ προκαθορισμένη. Ο βίος του καθενός θεωρείται προδιαγεγραμμένος από τη μοίρα, άποψη η οποία αντανακλά το γεγονός ότι στους προκεφαλαιοκρατικούς κοινωνικούς σχηματισμούς το άτομο υπάγεται με αυστηρότητα σε άτεγκτους κοινωνικούς ρόλους. Φυσικά, εκεί όπου οι συνθήκες του βίου εκλαμβάνονται ως αυτονόητες δεν είναι αναγκαίες οι συνειδησιακές διεργασίες ανίχνευσης προοπτικών για τον προσανατολισμό της δραστηριότητας.
Ο ιστορισμός του μυθιστορήματος συνίσταται λοιπόν στην κατανόηση και αναπαράσταση των αντιφάσεων μιας κατάστασης, μιας εποχής, των ουσιωδών σχέσεων και ζητημάτων της, των περιορισμών και δυνατοτήτων που τη διακρίνουν, δοσμένων διαμέσου των χαρακτήρων και της δράσης των ηρώων, οι οποίοι σαφώς θα πρέπει να είναι τυπικοί για την εποχή τους. Όπως το είχε θέσει ο Ένγκελς, «τυπικοί χαρακτήρες σε τυπικές συνθήκες». Ο χαρακτήρας που ενεργεί, που αποκαλύπτεται σε μια ιδιότυπη εποποιία εντός αντιφατικών, συγκρουσιακών και αβέβαιων συνθηκών, είναι το θεμέλιο του μυθιστορήματος. Οι χαρακτήρες λειτουργούν τρόπον τινά ως εγχειρίδιο δια του οποίου ο συγγραφέας δύναται να κάνει τομές σε ένα συνονθύλευμα γεγονότων και περιστατικών και να αναδείξει τα κρίσιμα, ουσιώδη ζητήματα της εποχής.
Ωστόσο, ο συγγραφέας με το έργο του δεν καλείται να υποκαταστήσει την επιστημονική ιστορική έρευνα. Σαφώς η επιστημονική αλήθεια δεν μπορεί να αφήνει αδιάφορη την καλλιτεχνική δημιουργία. Η τέχνη είναι αυθεντική, όταν προσεγγίζει την κάθε εποχή με όρους αλήθειας, δοσμένης σε αισθητικές μορφές. Όμως η ιδιοτυπία της καλλιτεχνικής προσέγγισης της κοινωνικής πραγματικότητας, συμπεριλαμβανομένου και του ιστορικού παρελθόντος, δε συνίσταται απλώς στο να αποτελέσει μιαν άλλη μορφή γνώσης, στο να παρουσιάσει απλώς το πώς έχουν (είχαν) τα πράγματα. Η ιδιοτυπία αυτής της προσέγγισης, την οποία μοιράζεται και το μυθιστόρημα, έχει να κάνει με την εξέταση του τρόπου με τον οποίο αντιμετώπισαν την πραγματικότητα οι άνθρωποι συγκεκριμένης εποχής, με την αποτίμηση των στάσεων ζωής που επέλεξαν. Το ουσιώδες ζήτημα του μυθιστορήματος, ως λογοτεχνικού είδους συνυφασμένου με τον αναστοχασμό των κοινωνικών σχέσεων, είναι η απάντηση (διαμέσου των ηρώων και της δράσης τους) στο ερώτημα του πώς θα πρέπει να υπάρξουμε μέσα στην κοινωνική πραγματικότητα, πώς θα πρέπει να σταθούμε απέναντί της ως ενεργά όντα, ως υποκείμενα. Καταπιανόμενος με αυτό το ερώτημα ο συγγραφέας παίρνει θέση απέναντι στα κρίσιμα ζητήματα μιας κατάστασης, συμβάλλοντας τοιουτοτρόπως στις προσπάθειες των ανθρώπων να νοηματοδοτήσουν τον βίο τους, να προσανατολίσουν την κοινωνική τους πράξη, συμπεριλαμβανομένης και της πολιτικής.
Με δεδομένα τα παραπάνω, θα ήθελα να επισημάνω ότι το έργο του Βασίλη Τσιράκη, Τα χρόνια ανάμεσα, ασχολείται με κρίσιμα κοινωνικά γεγονότα της περιόδου του Μεσοπολέμου. Ως τόπο για την παρακολούθησή τους ο συγγραφέας επιλέγει τη Θεσσαλονίκη. Η Θεσσαλονίκη είναι προνομιακός τόπος για να παρακολουθήσει κανείς κοινωνικές εξελίξεις όπως το τέλος του 1ου Παγκόσμιου Πολέμου και οι συνέπειές του, η βίαιη αλλαγή των συνόρων και η μετακίνηση πληθυσμών, η συγκρότηση του κομμουνιστικού κινήματος και η ανάπτυξη εργατικών αγώνων, με κορυφαία στιγμή τα γεγονότα του Μάη του 1936, αλλά και η άνοδος του φασισμού, η δράση των εθνικιστικών – ακροδεξιών συμμοριών και οι επιθέσεις τους στην εβραϊκή κοινότητα, η οποία δεν εγγράφεται στο εθνικιστικό αφήγημα του «καθαρού» ελληνικού έθνους κ.α.
Τα γεγονότα της περιόδου, όπως λαμβάνουν χώρα στην πόλη, παρουσιάζονται σε συνάρτηση με τις αλλαγές που συντελούνται στην Ελλάδα και βεβαίως στην Ευρώπη. Οι προσωπικές διαδρομές των ηρώων του μυθιστορήματος τους οδηγούν κάποια στιγμή στα μεγάλα ευρωπαϊκά κέντρα του Μεσοπολέμου, στη Μόσχα, το Βερολίνο, τη Βαρκελώνη και τη Μαδρίτη.
Τα κύρια πρόσωπα του έργου αποτελούν από εθνο-πολιτισμική και κοινωνικο-ταξική σκοπιά τυπικούς χαρακτήρες, ενώ με δεξιοτεχνία και γλαφυρότητα αναπαριστώνται οι λεπτομέρειες του τόπου και του χρόνου που συνθέτουν την καθημερινότητά τους. Βέβαια οι ήρωες του μυθιστορήματος περιγράφονται αδρομερώς. Ο συγγραφέας παρακολουθεί με μια ιμπρεσιονιστική ματιά τα πρόσωπα του έργου του. Ωστόσο, μέσα από τις διαδρομές των ηρώων αναδεικνύει τις κρίσιμες αντιθέσεις της εποχής.
***
Από το σύνολο των ηρώων θα ήθελα να σταθώ στους νέους κοινωνικούς τύπους που περιγράφει ο Βασίλης Τσιράκης, οι οποίοι εμφανίζονται ακριβώς στο Μεσοπόλεμο και εκφράζουν τις νέες ιδέες και τάσεις της εποχής. Τέτοιος νέος τύπος είναι ο Ελιάν, ο εβραίος κομμουνιστής, ο οποίος σπουδάζει στη Μόσχα και επιστρέφοντας στην Θεσσαλονίκη πρωταγωνιστεί στην οργάνωση των εργατικών αγώνων. Ο Ελιάν προβάλλει στο προσκήνιο των πολιτικών συγκρούσεων ως φορέας της νέας ιδεολογίας που προτάσσει την ενότητα των εργαζομένων, ανεξαρτήτως εθνικότητας, στον αγώνα για την κομμουνιστική απελευθέρωση της ανθρωπότητας.
Νέος κοινωνικός τύπος είναι η Σμαρώ, η δασκάλα – διανοούμενη που παρακολουθεί τα προοδευτικά πνευματικά ρεύματα, συμμετέχει στους κοινωνικούς αγώνες και στο τέλος παίρνει μαζί με το σύντροφό της Ελιάν το δρόμο για το βουνό, για να βρεθεί με τους αντάρτες του ΕΛΑΣ. Η πορεία της Σμαρώς αποτελεί τον ένα άξονα γυναικείας χειραφέτησης που παρουσιάζει ο συγγραφέας, με τη γυναίκα να εμφανίζεται ως πρωταγωνίστρια του αγώνα για την κοινωνική πρόοδο. Ο άλλος άξονας γυναικείας χειραφέτησης είναι αυτός της Δάφνης, η οποία θα καταφέρει να απελευθερωθεί από τα δεσμά της καταπιεστικής οικογένειάς της νικώντας σε διαγωνισμό ομορφιάς, γεγονός που θα την οδηγήσει σε μια ζωή με ανέσεις και δημόσια προβολή. Ωστόσο, η χειραφέτησή της επιτυγχάνεται βάσει των κανόνων της αστικής κοινωνίας και γι’ αυτό είναι υποθηκευμένη και πλασματική. Η Δάφνη, η οποία μάλιστα είχε υποστεί δύο φορές ιδιότυπο βιασμό, είναι αναγκασμένη να «πουλά» την εικόνα της στον ανδρικό πληθυσμό, να υπηρετεί ως γυναίκα τον «κοινοτικό πόθο» (για θυμηθώ μια έκφραση του Μαρξ), προκειμένου να της αναγνωριστούν συγκεκριμένες ελευθερίες στη ζωή της. Η πορεία του βίου της είναι αδιέξοδη, κάτι που επισφραγίζεται με την τελική αυτοκτονία της.
Νέος κοινωνικός τύπος είναι ο Στέφανος ο οποίος βρίσκεται στην Ισπανία, στο στρατόπεδο των δημοκρατικών να πολεμά το φασισμό. Νέος τύπος στο μυθιστόρημα καθίσταται και ο Αντώνης, ο ανάπηρος βετεράνος των πολεμικών εξορμήσεων του ελληνικού αστικού κράτους, ο οποίος ζει μια σκυφτή, ταπεινωτική ζωή, ώσπου στη συντροφιά των φυλακισμένων κομμουνιστών η ύπαρξή του θα αποκτήσει νέο νόημα και θα σταθεί στο τέλος αγέρωχα μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα.
***
Τα «χρόνια ανάμεσα» που περιγράφει στο μυθιστόρημά του ο Βασίλης Τσιράκης είναι χρόνια μεγάλης δυστυχίας, αβεβαιότητας και κινδύνων, αλλά και αγώνα, αναζήτησης, εμφάνισης και διάδοσης νέων ιδεών, γέννησης νέων τύπων ανθρώπου. Είναι, εν τέλει, χρόνια προετοιμασίας των πιο ζωντανών δυνάμεων της ελληνικής κοινωνίας για τη μεγαλειώδη εποχή που θα ακολουθήσει. Αποτελούν μια κρίσιμη ιστορική περίοδο την οποία αξίζει να παρακολουθήσουμε μέσα από την οξυδερκή και γλαφυρή ματιά του συγγραφέα.
*Ο Περικλής Παυλίδης είναι επίκουρος καθηγητής του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
***
Το βίντεο είναι από την τοποθέτηση του Περικλή Παυλίδη στην παρουσίαση του βιβλίου «Τα χρόνια ανάμεσα» στη θεσσαλονίκη
