Αναφορές στην ανθρωπογεωγραφία Κωνσταντινουπολιτών σε πέντε ενδιαφέροντα βιβλία

Παρουσιάζει ο Δρ. Θανάσης Ν. Καραγιάννης //

Τρία πολύ ενδιαφέροντα βιβλία έχουν κυκλοφορήσει πριν από μερικά χρόνια και δύο εκδόθηκαν πριν από μια εικοσαετία, περίπου, και αφορούν σε προσωπικότητες που γεννήθηκαν και έζησαν στην Κωνσταντινούπολη ή αργότερα δραστηριοποιήθηκαν στην Αθήνα και σε άλλες περιοχές και χώρες, κατά τον 19ο και 20ό αιώνα.

Προσωπογραφίες; Ανθρωπογεωγραφία; Ναι. Επιστημονικές ή μη: δημοσιογραφικές ή λογοτεχνικές προσεγγίσεις, βιώματα, δραστηριότητες, επιτεύγματα, συναισθήματα, ιδεολογία; Και πάλι, ναι.

Αυτή είναι η Κωνσταντινούπολη και οι ρωμιοί κωνσταντινουπολίτες. Τα πρόσωπα σκιαγραφούνται, αυτοσυστήνονται ή ετεροπαρουσιάζονται. Κάποιοι συζητούν μαζί τους, τους θέτουν ερωτήματα, ζητούν πληροφορίες για τη ζωή και το έργο τους, τους «ανακρίνουν» με ευαισθησία, πραγματικό ενδιαφέρον, αγάπη, σεβασμό και γνώση. Άλλοι πάλι μελετούν τη ζωή και τις δραστηριότητες κάποιων άλλων και παρουσιάζουν ενδιαφέροντα ενημερωτικά κείμενα με πληροφορίες, αξιολογήσεις και κρίσεις, και προπαντός με υπευθυνότητα προς το αναγνωστικό τους κοινό.

Όλοι τους επιθυμούν να μας διαφωτίσουν, να ακυρώσουν την ιστορική λήθη, να καταθέσουν το ενδιαφέρον τους για κάποιους συνανθρώπους τους, των οποίων εκτιμούν το έργο τους, την προσφορά τους στην κοινωνία, στην Ομογένεια της Πόλης. Επιδιώκουν με τα γραφόμενά τους να γνωστοποιήσουν θέματα, ζητήματα, προβλήματα ίσως, να τιμήσουν κάποιους, να αναδείξουν την αξία τους, δημιουργώντας πρότυπα για τις επερχόμενες γενιές των εναπομεινάντων στην Πόλη Ρωμιών, τη νεολαία της, αλλά και στους νεότερους Ελλαδίτες, απογόνους πολλών Ρωμιών της Πόλης, που την εγκατέλειψαν εκόντες άκοντες κάποτε, που ζώντας εδώ –όσοι απομένουν ακόμη όρθιοι– προσπαθούν να μεταλαμπαδεύσουν στα παιδιά τους και στα εγγόνια τους τις «αξίες» και τα «ιδανικά» μιας άλλης εποχής στην παντοτινή γι’ αυτούς πατρίδα, στην πρώτη αγάπη τους, στην ιδιαίτερη πατρίδα τους…, με τον κίνδυνο πάντοτε που ελλοχεύει για την αγνόηση της εξέλιξης της κοινωνίας και της ανθρώπινης νόησης, της αλλαγής, της επιστημονικής έρευνας και μελέτης, με βασικά κριτήρια και εργαλεία την ιστορική τεκμηρίωση με κριτική και διαλεκτική μεθοδολογία.

Ρωμιών, που ζουν με τη θλίψη στα μάτια, την πίκρα στη θύμησή τους, ίσως και την οργή (αυτή διαχειρίζεται οπωσδήποτε με την επιστημονική γνώση, περισσότερο, παρά με συναισθηματικές εξάρσεις και τυφλούς φανατισμούς), με την αγωνία της επιβίωσης, τελικά, της Ρωμαίικης Πολίτικης Ομογένειας, της αναβίωσής της ή του αφανισμού της.

Όλοι οι συγγραφείς των παρουσιαζόμενων βιβλίων είναι ή υπήρξαν (αυτοί που «έφυγαν») αξιόλογοι πνευματικοί άνθρωποι και τους ευχαριστούμε για την προσφορά τους σε μας, που δε ζήσαμε στις εποχές εκείνες στην «Πόλη της καρδιάς μας», δε γνωρίζαμε, αλλά τώρα ίσως μας δίνεται η ευκαιρία να μάθουμε αρκετά για τους Ρωμιούς της Πόλης και την προκοπή τους, όπου και αν βρέθηκαν στη συνέχεια, να σκεφτούμε, να μελετήσουμε περισσότερο, να καταλάβουμε, ο καθένας με το δικό του τρόπο, να συμπεράνουμε, αν και η επιστημονική έρευνα και μελέτη πρέπει να γίνεται περισσότερο με τη λογική και την επιστήμη και λιγότερο με το συναίσθημα, κατά τη γνώμη μας, ώστε να εξαχθούν αντικειμενικότερα και ασφαλέστερα συμπεράσματα τοποθετημένα σε στέρεες βάσεις και χρήσιμα στους σύγχρονους συνανθρώπους μας, αλλά και στους επιγόνους μας, είτε κάποιοι συμφωνούν είτε κάποιοι άλλοι διαφωνούν με ιδέες, πρακτικές, νοοτροπίες κ.ο.κ. των παλιότερων ή νεότερων Κωνσταντινουπολιτών που ανήκουν στην πολίτικη ή στην ελλαδίτικη ή στην οικουμενική ρωμαίικη ομογένεια.

Η βιβλιογραφία για κάθε θέμα του επιστητού, αφορά, φυσικά, περισσότερο όσους ασχολούνται ερασιτεχνικά ή επαγγελματικά με αυτό το θέμα. Όμως φωτίζει και χαροποιεί και κάθε φιλομαθή αναγνώστη. Πάντοτε το διάβασμα ποιοτικών βιβλίων, που έχουν να μας προσφέρουν πληροφορίες και γνώσεις, είτε ιστορικές είτε σύγχρονες, φιλοσοφικές, κοινωνιολογικές, πολιτικές, αισθητικές κ.ο.κ. είναι ευχάριστο και επωφελές.

Ας πάρουμε, λοιπόν, μια ιδέα, για τα πέντε παρουσιαζόμενα βιβλία, κατά χρονολογική σειρά έκδοσής τους:

Οι δάσκαλοι της Πόλης. Πνευματικό Μνημόσυνο

Σειρά δεύτερη

ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ ΜΕΓΑΛΟΣΧΟΛΙΤΩΝ
Αθήνα 1998, σχήμα: 0,21 Χ 0,14 εκατ., σσ. 164

Η Συντακτική Επιτροπή της «Εταιρείας Μελέτης της Καθ’ ημάς Ανατολής»[1] διοργάνωσε και πραγματοποίησε μια σειρά εκλαϊκευμένων ομιλιών για τη ζωή και το έργο προσωπικοτήτων της Πόλης, οι οποίες εκδόθηκαν σε έξι τόμους [συν ένας τόμος, με τίτλο Τα Ελληνικά σχολεία της Πόλης, Αθήνα 1995, σσ. 184], από τον Σύνδεσμο των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών στα τέλη του 20ού αιώνα:

Οι ψάλτες του Οικουμενικού Πατριαρχείου, Αθήνα 1996, σσ. 302
Οι λόγιοι της Πόλης, Αθήνα 1996, σσ. 158
Οι δάσκαλοι της Πόλης. Πνευματικό Μνημόσυνο, Σειρά πρώτη, σσ. 64
Οι Οικουμενικοί Πατριάρχες (1923-1991), Αθήνα 1997, σσ. 168
Οι δάσκαλοι της Πόλης. Πνευματικό Μνημόσυνο, Σειρά δεύτερη, Αθήνα 1998, σσ. 168
Οι δάσκαλοι της Πόλης. Πνευματικό Μνημόσυνο, Σειρά τρίτη, Αθήνα 1998,

σσ. 104

Δυστυχώς, έχουμε στα χέρια μας, μέχρι στιγμής, μόνο τον έναν από τους παραπάνω τόμους.

Το βιβλίο Οι δάσκαλοι της Πόλης. Πνευματικό Μνημόσυνο περιέχει έξι ομιλίες για έξι αντίστοιχα εξαίρετους Δασκάλους, με τίτλους: 1. Στέλιος Ροΐδης, «Ο Διευθυντής του Ζωγραφείου Λυκείου Βασίλειος Μούτσογλου (1911-1958)» (σ. 11-41), 2. Βασιλική Κυριαζή-Πετρίδου, «Η Καθηγήτρια Άννα Βασιλειάδου (1892-1980)» (σ. 43-58), 3. Αδαμάντιος Στ. Ανεστίδης, «Ο Σπυρίδων Ζ. Ζαχαριάδης (1880-1952) Γυμνασιάρχης της Μεγάλης του Γένους Σχολής» (σ. 59-94), 4. Στέλιος Ροΐδης, «Ο Δημήτρης Μάνος (1914-1998)» (σ. 95-119), 5. [Γ. Λεύκαρος, «Προσφώνηση», σ. 123-124] Νεοκλής Σαρρής, «Ο Δημήτρης Παντελάρας (1919-1982) και η προσφορά του» (απόσπασμα) (σ. 125-136), 6. [Λυσίππη Καλφοπούλου, «Χαιρετισμός», σ. 135-136] Δέσποινα Παπουτσόγλου, 3. «Ο Αλέξανδρος Ιατρόπουλος (1892-1970) ως Διευθυντής του Ιωακειμείου Παρθεναγωγείου» (σ. 137-159).

Καλογραμμένες μελέτες, οι οποίες αφού αναγνώστηκαν κατά τη διάρκεια του τρίμηνου «κύκλου εκλαϊκευμένων ομιλίων», στο Π. Φάληρο (21.1.1998-30.3.1998), στη συνέχεια οι τέσσερις απ’ αυτές συμπεριλήφθησαν στον παρόντα τόμο. Η μία ομιλία του Ελευθ. Θ. Κασιάνη, «Μνήμη Αιμιλίου Καρούσου», δεν παραχώρησε για δημοσίευση στη Συντακτική Επιτροπή της «Εταιρείας Μελέτης της Καθ’ ημάς Ανατολής». Αποφασίστηκε, όμως, να συμπεριληφθούν στον παρόντα τόμο, άλλα δύο κείμενα: για τον Δημήτρη Παντελάρα και για τον Αλέξανδρο Ιατρόπουλο. Η ομιλία για τον πρώτο πραγματοποιήθηκε από τον Σύλλογο Κωνσταντινουπολιτών Καλλιθέας, στις 30.3.1997 στην έδρα του και για τον δεύτερο από τον Σύνδεσμο Ιωακειμειάδων της Αθήνας, στις 15.3.1998 στο Πνευματικό Κέντρο Κωνσταντινουπολιτών.

Όλα τα κείμενα αναπόφευκτα ανακαλούν αναμνήσεις και προκαλούν συγκινήσεις στους παλιότερους Κωνσταντνουπολίτες, αλλά και πολλές πληροφορίες και γνώσεις στους νεότερους, γενικότερα. Γιατί; Διότι, οι παρουσιαζόμενες προσωπικότητες αποτελούν για πολλούς θαυμασμό και πρότυπο, αφού εργάστηκαν σκληρά και με συνέπεια στον εκπαιδευτικό χώρο, ως παιδαγωγοί, εκπαιδευτικοί ειδικοτήτων, επιστήμονες, συγγραφείς με πολλές περγαμηνές από τη ζωή και τον κοινωνικό στίβο. Μόχθησαν, αγωνίστηκαν, αντιμετώπισαν δυσκολίες και ανυπέρβλητα εμπόδια και πολεμική από το τουρκικό καθεστώς, αλλά ιδιαίτερα από κάποιους ομοεθνείς τους, παράγοντες του ντόπιου κατεστημένου της εποχής, όπως ήταν γ.π. οι Αγωνιστές Δημοτικιστές και Προοδευτικοί Εκπαιδευτικοί Βασ. Μούτσογλου και Δημ. Μάνος. Οι οποίοι δεν ήταν Κομμουνιστές Εκπαιδευτικοί, και δεν ανήκαν στον Κοινωνικό Δημοτικισμό, όπως οι Δημ. Γληνός, Κώστας Σωτηρίου, Ρόζα Ιμβριώτη κ.ά., αλλά Δημοκράτες Εκπαιδευτικοί, οπαδοί του Γλωσσικού και Εκπαιδευτικού Δημοτικισμού, όπως οι Αλέξ. Δελμούζος, Μαν. Τριανταφυλλίδης, Ευάγγ. Παπανούτσος, Μίλτος Κουντουράς κ.ά., Δημοτικιστές και αυτοί, όμως θιασώτες των αστικών γλωσσικών και εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων και μόνο.

Για την περίπτωση του Βασ. Μούτσογλου, η Ιστορία της Πολίτικης Ρωμαίικης, αλλά και γενικότερα της Ελληνικής Εκπαίδευσης χρειάζεται περισσότερα τεκμηριωμένα ιστορικά στοιχεία για να του πλέξει ένα στεφάνι, ανάλογο της επιστημονικής και εκπαιδευτικής προσφοράς του, των αγώνων του και των διώξεών του, που ασφαλώς αποτέλεσαν την αιτία του πρόωρου θανάτου του (πέθανε 47 χρόνων), πάντοτε δε, η γενναία, ελεύθερη και ανιδιοτελής δημοσιογραφική και επιστημονική ιστορική έρευνα αποκαλύπτουν την αντικειμενική αλήθεια…

Ο αείμνηστος Στέλιος Ρ. Ροΐδης σύνταξε ένα πολύ αξιοπρεπές, μεστό και κατατοπιστικό κείμενο για τη ζωή και το έργο του Βασ. Μούτσογλου, όπου μας δίνει πολλές πληροφορίες και εξηγήσεις για τις διώξεις του αείμνηστου Λυκειάρχη του Ζωγράφειου. Αυτή η μελέτη του αποτελεί μια γερή βάση για περαιτέρω μελέτη ώστε κάποτε να συνταχθεί μια πλήρης μονογραφία για τη ζωή και το έργο αυτού του αγωνιστή εκπαιδευτικού και επιστήμονα.

Όλες οι υπόλοιπες μελέτες έχουν συνταχθεί και αυτές με περίσσια επιστημοσύνη και συγγραφική συνέπεια, ώστε ο αναγνώστης τους να χαρεί για τα όσα θα μάθει και να προβληματιστεί επιστημονικά, κοινωνικά και πολιτικά.

………

ΚΟΥΛΑ ΞΗΡΑΔΑΚΗ

Φαναριώτισσες
Η συμβολή τους στα Γράμματα, στις Τέχνες και στην Κοινωνική Πρόνοια

Εκδόσεις ΦΙΛΙΠΠΟΤΗ,
Αθήνα ²1999, σχήμα: 0,21 Χ 0,14 εκατ., σσ. 174

Εξομολογούμαι πως δε γνώριζα μέχρι πρόσφατα τη συγγραφέα Κούλα Ξηραδάκη (1919-2005) και το σημαντικό ιστορικό έργο της. Δεν είχα την τύχη και την τιμή να τη γνωρίσω όσο ζούσε ούτε να διαβάσω στο παρελθόν έστω και ένα από τα βιβλία της. Ευτυχώς, την «ανακαλύπτω» και τη γνωρίζω τώρα, διαβάζοντας στο διαδίκτυο διάφορα για τη ζωή και τα βιβλία της. Ήδη, απέκτησα και μελέτησα το παρουσιαζόμενο βιβλίο της, αναζητώντας και άλλα βιβλία της, φυσικά.

Η Κούλα Ξηραδάκη ήταν αυτοδίδακτη ιστορικός. Επιμελής και ακούραστη ερευνήτρια, η οποία με συνέπεια, εργατικότητα, υπομονή και επιμονή έψαξε «και στου βοδιού το κέρατο» για να βρει ό,τι αφορούσε τις γυναίκες και το γυναικείο κίνημα. Ανέδειξε γυναίκες επιστημόνισσες, εκπαιδευτικούς, μεταφράστριες, καλλιτέχνιδες και λόγιες (ποιήτριες, πεζογράφοι, μουσικοί, ), ηρωίδες κ.ά., από διάφορες περιόδους της ελληνικής ιστορίας

Η συγγραφέας στον Πρόλογό της μας επισημαίνει ότι πριν να συντάξει τα κείμενα αυτού του βιβλίου της παρατήρησε την έλλειψη κειμένων για τις Φαναριώτισσες, ενώ αντιθέτως υπήρχαν αρκετά κείμενα για τους Φαναριώτες. Έγραφε, μεταξύ άλλων, στην α΄ έκδοση του παρόντος βιβλίου της: «Η μελέτη μου αυτή ας θεωρηθεί σαν μια πρώτη προσπάθεια στη συγκέντρωση του υλικού που υπάρχει για τις Φαναριώτισσες.» Άλλωστε, όπως η ίδια γράφει: «Ένα ολοκληρωμένο βιβλίο γι’ αυτές δεν υπάρχει», δεν υπήρχε μέχρι το 1999.

Η συγγραφέας στο «Πρόλογό» της παραθέτει κάποιες από τις πηγές που άντλησε πληροφορίες για τις γυναίκες Φαναριώτισσες και ορισμένα αποσπάσματα, με σκοπό να βάλει τον αναγνώστη της στο κλίμα του πονήματός της.

Στη συνέχεια, στο «ΜΕΡΟΣ Α΄. ΟΙ ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΣΣΕΣ ΠΡΩΤΟΠΟΡΕΣ ΣΤΑ ΞΡΑΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΚΑΛΕΣ ΤΕΧΝΕΣ», παρουσιάζει 18 σύντομες μονογραφίες Φαναριωτισσών, οι οποίες έζησαν και δραστηριοποιήθηκαν στην Πόλη και σε άλλες περιοχές της τότε οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Στο «ΜΕΡΟΣ Β΄. ΟΙ ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΣΣΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ», παρουσιάζει με σύντομα κείμενα τη ζωή και το έργο 25 Φαναριωτισσών, οι οποίες δημιούργησαν στον ελλαδικό χώρο και, επίσης, μας δίνει πληροφορίες μέσα από τα εξής υποκεφάλαια: «Οι Φαναριώτισσες ενισχύουν το έργο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας», «Οι Φαναριώτισσες πλαισιώνουν τον Σύλλογο Κυριών υπέρ της Γυναικείας Παιδεύσεως», «Οι Φαναριώτισσες μέλη της Εταιρίας των Φίλων του Λαού», «Φαναριώτισσες επίτιμα μέλη του Συλλόγου “Ο Παρνασσός”» και «Οι Φαναριώτισσες ενισχύουν το έργο του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού».

Στο «ΜΕΡΟΣ Γ΄. ΤΟ ΦΑΝΑΡΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ», παρουσιάζει 12 προσωπογραφίες εξεχουσών Φαναριωτισσών που έδρασαν μετά την Επανάσταση του 1821. Ενδεικτικά, αναφέρω την Λουκία Μυαροκορδάτου-Καραθεοδωρή, κόρη του Αλέξ. Μαυροκορδάτου, τη Σμαράγδα Βικέλα-Μελά, μητέρα του Δημ. Βικέλα και αδελφή του Λέοντος Μελά, την Άννα Γαβριηλίδου, μητέρα του Βλάση Γαβριηλίδη, την Ευθαλία Μελά-Ξενοπούλου, μητέρα του Γρηγορίου Ξενόπουλου, τη Χαρίκλεια Πέτρου Καβάφη, μητέρα του Κων/νου Καβάφη κ.ά.

Φυσικά, η αστική αυτή αντίληψη περί οικονομικής ενίσχυσης εκπαιδευτικών, πνευματικών ή φιλανθρωπικών ιδρυμάτων (ήτοι ο λόγος περί εθνικών ευεργετών και περί φιλανθρωπίας) είναι παλιά πρακτική και η οποία δυστυχώς συνεχίζεται μέχρι σήμερα από πλούσιους αστούς επιχειρηματίες, οι οποίοι βοηθούν και στηρίζουν έμμεσα το αστικό κράτος, το οποίο ούτως ή άλλως έχει θεσμικά την υποχρέωση να ιδρύσει, να λειτουργήσει και να χρηματοδοτήσει οργανισμούς και ιδρύματα για κοινωφελείς εκπαιδευτικούς, πνευματικούς και κοινωνικούς σκοπούς, αλλά δε θέλει ό,τι δεν αποτελεί κερδοφόρα επένδυση για το ίδιο, αλλά και μια που μεγάλα κεφάλαια θα μπορούσαν να διατεθούν, όπως επιβάλλεται δεοντολογικά, σε κοινωνικές και κοινωφελείς ανάγκες, οδηγούνται προς εξυπηρέτηση των συμφερόντων ιδιωτικών επιχειρηματικών ομίλων του εγχώριου και διεθνούς κεφαλαίου (χρηματοπιστωτικού και βιομηχανικού), καθώς και του πολιτικού «υπηρετικού» προσωπικού τους.

Σε όλο το βιβλίο είναι εμφανής η μεγάλη θέληση, προσπάθεια και προσφορά των Φαναριωτισσών αστών γυναικών για την Εκπαίδευση, τις Τέχνες, τις Επιστήμες, καθώς και το Φιλανθρωπικό έργο της. Με τις περιουσίες που διέθεταν, λοιπόν, και με τις προοδευτικές αντιλήψεις της ανερχόμενης αστικής τάξης στον 19ο αιώνα και στις αρχές του 20ού, βοήθησαν στην πνευματική αναγέννηση της περιόδου του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και της εποχής που ακολούθησε μετά την απελευθέρωση και την ίδρυση του πρώτου ελληνικού κράτους.

Η αγάπη στα γράμματα και στις τέχνες, το πάθος, η εργατικότητα και η δημιουργικότητα όλων των παρουσιαζόμενων Φαναριωτισσών, στάθηκαν η αιτία από μέρους τους για συγγραφή βιβλίων, επιδόσεις στις τέχνες, μεταφράσεις από διάφορες γλώσσες λογοτεχνικών έργων κ.ο.κ. Η προσφορά τους αναμφισβήτητα ήταν σημαντική.

Η συγγραφέας μάς προτείνει να μάθουμε για έναν άλλο κόσμο, που η εργατική τάξη και τα σύμμαχά της κοινωνικά στρώματα, με τις δικές τους αξίες και την προάσπιση των ταξικών συμφερόντων τους, δεν υιοθετούν αυτές τις πατροπαράδοτες και καθιερωμένες αστικές πρακτικές, αφού πιστεύουν και παλεύουν για μια άλλη αταξική κοινωνία, η οποία οργανωμένη αφεαυτού δε θα έχει την ανάγκη καμιάς πλέον δήθεν «φιλολαϊκής και φιλάνθρωπης» βοήθειας από την εκμεταλλεύτρια τάξη κατά την πάλαι ποτέ περίοδο του Καπιταλισμού.

Είναι αξιέπαινη η προσπάθειά της να μας ενημερώσει ιστορικά, γιατί πάντοτε η γνώση βοηθά την εξέλιξη των κοινωνιών.

………

Προσωπογραφία Κωνσταντινούπολης

19ος – 20ός αιώνας

ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΜΕΛΕΤΗΣ ΤΗΣ ΚΑΘ’ ΗΜΑΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ
Αθήνα 2005, σχήμα: 0,21 Χ 0,14 εκατ., σσ. 247

«Εκλαϊκευμένες ομιλίες για όλους. Σειρά Έβδομη». «Επτά ομιλίες για Πολίτες λόγιους, ιστορικούς, ποιητές και ψάλτες. Σειρά δεύτερη», οι οποίες πραγματοποιήθηκαν στην Αίθουσα της Εστίας Κωνσταντινουπολιτών, Αχιλλέως 47, Π. Φάληρο και τον Ι, Ναό Κοιμήσεως της Θεοτόκου Παλαιού Φαλήρου.

Μια ακόμη απόδειξη για τιμητικές εκδηλώσεις που πραγματοποιούν οι ελλαδίτες ρωμιοί της Πόλης σε εξέχουσες προσωπικότητες που έζησαν και δημιούργησαν στην Πόλη και που αξίζουν τη μνημοσύνη μας για το έργο και την κοινωνική προσφορά τους.

Να ποιοι περιλαμβάνονται στον παρόντα τόμο και ποιοι έγραψαν γι’ αυτούς:

Αδαμάντιος Στ. Ανεστίδης, «Ο Ειρήναρχος Κόβας (1894-1972). Ο τελευταίος Φαναριώτης» (με προσωπογραφία σε σκίτσο του Αντώνη Πρωτοπάτση, 1945) (σ. 12-32),

Σταύρος Θ. Ανεστίδης, «Ο Μανουήλ Ι. Γεδεών (1851-1943) και η Παιδεία του Γένους. Ένας γόνιμος προβληματισμός» (σ. 33-45),

Θεοχάρης Στ. Ανεστίδης, «Μιχαήλ Χατζηαθανασίου (1881-1948). Μουσικοδιδάσκαλος. Η μαρτυρία ενός μαθητού του» (σ. 47-83),

Γιάννης Μπασλής, «Στέφανος Δέλτας (1863-1947). Ο αστός, ο πατριώτης, ο διανοούμενος, ο δημοτικιστής, ο ευεργέτης» (με ελαιογραφία του Κ. Μαλάμου) (σ. 85-114),

Μ. Γ. Μερακλής, «Ο ποιητής Αλέξανδρος Μπάρας (1906-1990)» (με προσωπογραφία σε σκίτσο του Αντώνη Πρωτοπάτση, 1945) (σ. 115-138),

Πηνελόπη Στάθη, «Ο Ξ. Α. Σιδερίδης (1851-1929) και η ιδιαίτερη πατρίδα του» (σ. 139-171),

Ανδρέας Ι. Σιταράς, «Ιωάννης Παλάσης (1891-1942). Πρωτοψάλτης και Μελοποιός» (σ. 174-206),

Ιωάννα Ψαροπούλου-Δόκου, «Μενέλαος Μαυρίδης (1910-2000). Ο Δάσκαλος και ο Λογοτέχνης» (σ. 207-245).

Πρόκειται για αξιόλογα κείμενα σύγχρονων λόγιων Κωνσταντινουπολιτών και μη, οι οποίοι με ενάργεια σκιαγραφούν με σύντομες σχετικά μονογραφίες τους τη ζωή και το έργο σημαντικών προσωπικοτήτων της Πόλης, που γεννήθηκαν και έζησαν ορισμένοι από τα μέσα του 19ου και άλλοι αργότερα μέχρι τα τέλη του 20ού αιώνα. Ορισμένοι δε απ’ αυτούς γεννήθηκαν εκτός Πόλης, αλλά ήρθαν οικογενειακά σ’ αυτή κατά τη νηπιακή ή παιδική ηλικία τους, λογιζόμενοι ως ρωμιοί πολίτες.

Πολλά από τα θέματα που διαπραγματεύεται στο κείμενό του ο κάθε συγγραφέας περιέχουν πρωτότυπα στοιχεία και πληροφορίες, διάφορες αξιολογικές κρίσεις για το έργο των παρουσιαζόμενων με επιστημονικό ύφος και γλώσσα, ενίοτε δε με συναισθηματική φόρτιση.

Στα ενλόγω κείμενα περιέχονται, επίσης, αποσπάσματα από αρθρογραφία και κριτικές του ημερήσιου πολίτικου τύπου της εποχής, παρτιτούρες βυζαντινής μουσικής, φωτογραφίες και προσωπογραφίες, προφορικές μαρτυρίες τρίτων, παραπομπές με υποσημειώσεις, αλλά και βιβλιογραφικές αναφορές, πολλές πληροφορίες, ιστορικές, κοινωνικές, εκπαιδευτικές, πολιτιστικές, οικονομικού και εμπορικού ενδιαφέροντος κ.ά.

Οι συγγραφείς των κειμένων έχουν μελετήσει επισταμένα το θέμα τους, ανατρέχοντας σε πλούσια βιβλιογραφία και αρθρογραφία από τον τύπο, αλλά και σε πρωτογενείς πηγές (αρχεία κ.ο.κ.). Αρκετοί απ’ αυτούς είχαν γνωρίσει τους τιμώμενους, άρα έχουν μνήμες, ιδία αντίληψη και εμπειρίες, συμπληρώνοντας αυτές με μαρτυρίες άλλων ή βιβλιογραφικές κ.α. αναφορές, όπως έχουμε ήδη γράψει.

………

ΣΤΕΦΑΝΟΣ Α. ΔΕΚΑΒΑΛΛΑΣ

Λογοτεχνικά σκίτσα Κωνσταντινουπολιτών

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΣΟΥΚΑΤΟΥ
Αθήνα 2010, σχήμα: 0,22 Χ 0,23 εκατ., σσ. 400

Κείμενα που έγραψε με μεράκι και υπευθυνότητα ο πολίτης Στέφανος Α. Δεκαβάλλας (1929-2012) για σημαντικές προσωπικότητες των γραμμάτων, των τεχνών, της τοπικής διοίκησης, του εμπορίου και της επιχειρηματικότητας, της εκκλησίας Ήτοι: για επαγγελματίες, επιστήμονες (βυζαντινολόγους, γιατρούς, ιστορικούς, ερευνητές, γλωσσολόγους, αρχιτέκτονες), καθηγητές πανεπιστημίου, παιδαγωγούς, συντονιστές εκπαίδευσης, διευθυντές ομογενειακών ιστορικών εκπαιδευτηρίων της Πόλης και της Ίμβρου, εκπαιδευτικούς, επιχειρηματίες, καλλιτέχνες (μουσικούς, ιεροψάλτες, ζωγράφους, γλύπτες), εκδότες/βιβλιοπώλες, δημοσιογράφους και εκδότες πολίτικων εφημερίδων και περιοδικών, μεταφραστές, λογοτέχνες/συγγραφείς, ιερωμένους (από τον πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίο, από μητροπολίτες κ.ο.κ.), πρέσβεις, κοινοτάρχες της Πόλης κ. ά. ομογενειακούς παράγοντες της ρωμαίικης μειονότητας, προέδρους συλλόγων, ξεναγούς, φιλέλληνες τούρκους λόγιους κ.ά.

Πρωτοποριακό το βιβλίο του αείμνηστου Στέφανου Α. Δεκαβάλλα, άνοιξε το δρόμο για περαιτέρω άρθρα, δοκίμια, μελέτες και συνεντεύξεις. Ο συγγραφέας έχει συντάξει με λογοτεχνικό ύφος και απλή γλώσσα, ενδιαφέροντα κείμενα για σημαντικούς Κωνσταντινουπολίτες. Τα κείμενά του διαθέτουν δημοσιογραφικά και δοκιμιακά στοιχεία, ορισμένα μάλιστα είναι αρκετά εμπεριστατωμένα, ώστε να μπορούν να χαρακτηριστούν και ως μελέτες. Ο ίδιος, βέβαια, γνωρίζοντας ότι τα κείμενά του δεν έχουν επιστημονική δομή και ενγένει επιστημονική τεκμηρίωση, έσπευσε να τα χαρακτηρίσει ως «λογοτεχνικά σκίτσα», διότι όντως η δομή, το ύφος και η γλώσσα που χρησιμοποιεί είναι ικανά να τα κατατάξουν στη δημοσιογραφική λογοτεχνία και μάλιστα με επιτυχία.

Πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι ο Δεκαβάλλας είχε κυκλοφορήσει στα 2005, κι ένα άλλο βιβλίο του, όπου κι εκεί μέσα από ενδελεχή έρευνα και μελέτη συγκέντρωσε πολλά στοιχεία για το ρωμαίικο ερασιτεχνικό θέατρο της Πόλης (κοίτα βιβλιοπαρουσίασή μας στο «Ατέχνως» (28.3.2018), για το βιβλίο του: Το Ελληνικό Ερασιτεχνικό Θέατρο στην Κωνσταντινούπολη τον 20ό αιώνα) και τώρα στο βιβλίο μου: Θεατρικές διαδρομές σε κείμενα, βιβλία και παραστάσεις για παιδιά και ενήλικες, εκδ. Πάραλος, Αθήνα 2021, σσ. 352.

Τα 26 κείμενά του είχαν ήδη δημοσιευθεί σε δυο πολίτικες εφημερίδες της Αθήνας: 20 στην εφ. «Επτάλοφος» (1991-1999) και 6 στην εφ. «ο Πολίτης» (2001-2007).

Γέννημα-θρέμμα Κωνσταντινουπολίτης ο Δεκαβάλλας, είχε εμπειρίες από την ιδιαίτερη πατρίδα του και πολλές γνωριμίες, αλλά και γνώσεις κάθε είδους (ιστορικές, πολιτικές, κοινωνικές, εκπαιδευτικές, καλλιτεχνικές κ.ο.κ.), τις οποίες ξεδίπλωσε με ικανότητα στα κείμενά του. Είχε το χάρισμα της αφηγηματικής γραφής, αλλά και της συγκέντρωσης ιστορικού φωτογραφικού υλικού. Στο παρόν βιβλίο δημοσιεύονται 200 φωτογραφίες.

Κατά τη γνώμη μου, πρόκειται για ένα πλούσιο και ενδιαφέρον από κάθε άποψη υλικό, το οποίο φωτίζει πολλές πτυχές της ζωής και των δραστηριοτήτων της Ρωμιοσύνης στην Πόλη και «σκιτσάρει» Ρωμιούς, πρωταγωνιστές ή μη, προσθέτοντας στοιχεία σε μελλοντικές μελέτες και άκρως χρήσιμα σε μελλοντικούς ερευνητές και μελετητές.

Η εργασία του Δεκαβάλλα στηρίζεται ως επί το πλείστον σε συνεντεύξεις και προσωπικές του εμπειρίες και αναμνήσεις. Αρκετές μαρτυρίες άλλων βοηθούν το συγγραφέα να συμπληρώσει κάποια ελλιπή στοιχεία που ήδη κατείχε. Τα ιστορικά τεκμήρια και ντοκουμέντα της κάθε εποχής στην οποία έζησαν και έδρασαν τα παρουσιαζόμενα στο παρόν βιβλίο πρόσωπα, οπωσδήποτε αρωγά στο εγχείρημά του, είναι ελάχιστα και ασθενή από επιστημονική άποψη: αρχιτεκτονικά σχέδια και προσχέδια, αλλά και διάφορα σκίτσα προσωπογραφιών, τιμητικές πλακέτες, πιστοποιητικά, εμπορικά διαφημιστικά, κάρτες, αγγελτήρια, προσκλητήρια, εξώφυλλα παλιών βιβλίων και περιοδικών κ.ά.

Τα κείμενα ναι μεν είναι δημοσιογραφικά και λογοτεχνικά, άπτονται δε ιστορικών θεμάτων. Ο αναγνώστης ενδέχεται να αποκτήσει κουτσουρεμένη και διαστρεβλωμένη αντίληψη για διάφορα ζητήματα, τα οποία χρήζουν ιδιαίτερης και διεξοδικότερης μελέτης. Ασφαλώς, δεν ήταν στις προθέσεις του συγγραφέα να γράψει τεκμηριωμένα από επιστημονική και ιστορική άποψη κείμενα. Επισημαίνουμε, όμως και αυτή τη διάσταση.

Το «δυνατό του χαρτί» είναι το πλούσιο φωτογραφικό υλικό, ζωντανό και αποδεικτικό τεκμήριο για την ιστορική έρευνα. Οι μαρτυρίες απαιτούν διασταυρώσεις με άλλες μαρτυρίες και με μια πλούσια βιβλιογραφία, η οποία δυστυχώς απουσιάζει. Οι προσωπικές μαρτυρίες, όμως, που δεν εντάσσονται στο ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο, ενέχουν υποκειμενικότητα και λανθασμένα συμπεράσματα. Οι όποιες αναφορές του συγγραφέα στον ημερήσιο τύπο και σε ελάχιστα βιβλία δεν αναπληρώνουν το κενό.

Απαραίτητο, χρήσιμο και χρηστικό θα ήταν, αν υπήρχε, ένα Ευρετήριο Ονομάτων, τουλάχιστο ή ακόμη και Ευρετήριο όρων, τόπων κ.ο.κ.

………

ΚΟΡΝΗΛΙΑ ΤΣΕΒΙΚ ΜΠΑΪΒΕΡΤΙΑΝ

Κωνσταντινουπολίτικη Προσωπογραφία

Προοίμιο: Σταύρος Θ. Ανεστίδης
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΣΟΥΚΑΤΟΥ
Αθήνα 2018, σχήμα: 0,23 Χ 0,16 εκατ., σσ. 487

Η Κορνηλία Τσεβίκ Μπαϊβερτιάν είναι Κωνσταντινουπολίτισσα φιλόλογος καθηγήτρια στο Ζάππειο της Πόλης και συγγραφέας. Είναι διδάκτορας του Α.Π.Θ., όπου εκπόνησε τη διδακτορική της διατριβή (2008) με θέμα: «Το ζήτημα της γλώσσας στην Κωνσταντινούπολη. Λόγος και αντίλογος στην εφημερίδα ο Ταχυδρόμος (1898-1908)», εκδ. Τσουκάτου, Αθήνα 2012, σελ. 622. Ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο, το οποίο θα παρουσιάσουμε στο μέλλον.

Η κ. Τσεβίκ έχει μια αξιόλογη δραστηριότητα εδώ και χρόνια: παίρνει συνεντεύξεις από σημαντικές προσωπικότητες που γεννήθηκαν και εργάστηκαν στην Πόλη ή σήμερα δραστηριοποιούνται στην Αθήνα ή σε άλλες χώρες. Αυτές τις συνεντεύξεις δημοσιεύει τα τελευταία χρόνια με μεθοδικότητα και συνέπεια στο μηνιαίο περιοδικό της Κωνσταντινούπολης «PAROS–ΦΑΡΟΣ» και στη φιλόξενη μηνιαία εφημερίδα «ο Πολίτης», η οποία εκδίδεται σε μηνιαία βάση από το 1977 στην Αθήνα, με πλούσια ύλη για θέματα της ομογένειας στην Πόλη, αλλά και όλης της Τουρκίας, καθώς και των Κωνσταντινουπολιτών της Αθήνας και της Ελλάδας, γενικότερα.

Στον παρόντα πολυσέλιδο και αξιόλογο εκδοτικά τόμο δημοσιεύονται 55 συνεντεύξεις, που πάρθηκαν από τη συγγραφέα από το 2012 έως το 2018. Αναφέρω τα ονοματεπώνυμα των συνεντευξιαζόμενων για τους ενδιαφερόμενους αναγνώστες, κατά χρονολογική σειρά:

2012: Στέφανος Δεκαβάλλας, Δημήτρης Φραγκόπουλος,

2013: Μιχάλης Βασιλειάδης, Μαριάννα Γερασίμου, Ήβη Δερμαντζή, Ασπασία Καρασάββα Θεοφανείδου – Ελένη Γιαγτζίογλου Ταχιντζή, Ιωάννα Κουτσουράδη, Στέφανος Μπαϊράμογλου, Στέλιος Μπερμπέρης, Ανδρέας Ρομπόπουλος, Ελένη Γιαγτζίογλου Ταχιντζή,

2014: Σουλτάνα Αμπατζή, Τζουλιέττα Βίγκα, Έλενα Δαρμή, Ελπιδοφόρος Λαμπρινιάδης, Γιάννης Καλαμάρης, Βαγγέλης Κεχριώτης, Χρήστος Κλαίρης, Ρούλα – Πάντσος (Παρασκευούλα – Παντελής Ντουβαρτζής), Ήβη Σακκουλίδου, Γεώργιος Τσέτσης, Ιώ Τσοκώνα, Αντώνης Χατζόπουλος, Μαρίκα Χάτσου,

2015: Δοσίθεος Αναγνωστόπουλος, Σταύρος Ανεστίδης, Ιωακείμ Καμπουρόπουλος, Ιζαμπέλλα Μπερναρντίνη Οζταστσιάν, Γιώργος Παπαλιάρης, Αντώνης Παριζιάνος, Κατερίνα Πρόκου Τουρκέρ, Ευάγγελος Σέκερης, Ορχάν Τουρκέρ, Άρης Τσοκώνας,

2016: Θεοχάρης Ανεστίδης, Λεωνίδας Αστέρης, Δανάη Βασιλάκη – Ευαγγελία Αχλάδη – Αγγελική Δούρη – Ιωάννης Παΐσιος, Παντελής (Λάκης) Βίγκας, Αριστείδης Βικέντος, Σταύρος Γιωλτζόγλου, Ειρήνη Δημητριάδου, Δόμνα Ερκέκ Κιλτσικσίζ, Ευαγγελία Κανάρη, Λάζαρος και Κοσμάς Κοσμάογλου, Ελένη Φίλη Νιότη, Νταμλά Ντεμίροζου, Μάιντα Σαρρή, Σάββας Τσιλένης, Πηνελόπη (Πέπη) Τσουκάτου,

2017: Οικουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαίος, Στάθης Αρβανίτης, Γιάννης Δεμιρτζόγλου, Ευάγγελος Γαλάνης, Αντώνης Ηλιάδης,

2018: Αλέξης Αλεξανδρής.

Σχετικά με τις συνεντεύξεις αυτές, γράφει, μεταξύ άλλων, στο Πρόλογο του βιβλίου ο Σταύρος Θ. Ανεστίδης: «Η Κορνηλία Τσεβίκ ερευνά την σύγχρονη φυσιογνωμία της ρωμαίικης κοινότητας με τα μεθοδολογικά εφόδια της προφορικής ιστορίας. Διαβάζοντας αυτόν τον αμητό (σσ. σοδειά) των συνεντεύξεων συνειδητοποίησα πολύ περισσότερο ότι η προφορική ιστορία δεν είναι μια ιστορία των γεγονότων αλλά μια ιστορία της υποκειμενικότητας. Η γνώση των εμπειριών των άλλων μας οδηγεί να αναθεωρήσουμε το περιεχόμενο των προσωπικών μας ιστοριών και να αντικρίσουμε το είδωλό μας στον καθρέπτη. Πρόκειται για μια διεργασία στοχασμού επί του ατομικού και συλλογικού και περισυλλογής για τον εαυτό μας», και για το συλλογικό, το κοινωνικοπολιτικό, θα προσθέταμε, αφού βέβαια διασταυρώσουμε ιστορικά, με επιστημονικό τρόπο, για όσους ενδιαφερόμαστε περισσότερο, τα στοιχεία που παρέχονται στα κείμενα των συνεντεύξεων και εξετάσουμε την αξιοπιστία τους από την αντικειμενική τους πλευρά και με διαλεκτικό τρόπο. Πολύ χρήσιμες οι συνεντεύξεις και οι προσωπικές μαρτυρίες μεν, χρησιμότερες δε οι ιστορικές πηγές και τα ιστορικά τεκμήρια για να επιβεβαιώσουν ή μη τα όσα ο κάθε συνεντευξιαζόμενος γενικά παραθέτει. Η ιστορική επιστημονική έρευνα και μελέτη, φυσικά, λαμβάνει υπόψη της τις προσωπικές μαρτυρίες για το κοινωνικό, ιστορικό, πολιτιστικό και πολιτικό γίγνεσθαι.

Όπως γράφει στα «Προλεγόμενα» του βιβλίου η συγγραφέας του: «Οι προφορικές μαρτυρίες αποτελούν ιστορικό τεκμήριο, συμπληρώνουν δε και εμπλουτίζουν την ιστορία ενός τόπου και μιας κοινότητας. Μάλιστα σε περιπτώσεις κατά τις οποίες τα ελεγχόμενα από το κράτος αρχεία δεν παρέχουν πάντοτε αντικειμενικές πληροφορίες »

Από τις ενλόγω συνεντεύξεις παίρνουμε αρκετές πληροφορίες για την Ιστορία της Πόλης, τις δραστηριότητες σημαντικών τέκνων της: επιστημόνων, ακαδημαϊκών, εκπαιδευτικών, συγγραφέων, κοινοτικών αρχόντων, δημοσιογράφων, μουσικών, επιχειρηματικών, επαγγελματιών, κληρικών κ.ά.

Η συγγραφέας μάς πληροφορεί ότι παρακολούθησε σειρά σεμιναρίων στο Πανεπιστήμιο Σαμπαντζί, που αφορούσαν στην Προφορική Ιστορία, «με σύγχρονες μεθόδους και τεχνικές». Γράφει: «Ενστερνίστηκα την άποψη ότι η προφορική μαρτυρία, μαζί με την επίγνωση του παρελθόντος, αφορά και το μέλλον μας.» Ο τρόπος διατύπωσης των ερωτήσεών της και η μεθοδολογία που ακολούθησε, τα θέματα που διαπραγματεύτηκε και οι τεχνικές της συνέντευξης που ακολούθησε, αποδεικνύουν ότι η πολύχρονη εργασία της στο συγκεκριμένο τομέα είναι λίαν επιτυχής. Της ευχόμαστε δε ολόψυχα να συνεχίσει με τον ίδιο ζήλο και με την ίδια υπευθυνότητα τις συνεντεύξεις της, ώστε στο μέλλον να εκδοθούν διαδοχικά και άλλοι τόμοι με τις συνεντεύξεις που κάθε μήνα δημοσιεύονται στο περιοδικό και στην εφημερίδα, που προαναφέραμε, μετά τον Γενάρη του 2018.

[1]. Η Εταιρεία Μελέτης της Καθ’ ημάς Ανατολής εκδίδει και κυκλοφορεί το θαυμάσιο Περιοδικό Λόγου και Τέχνης «Η Κινστέρνα» από το 2002 έως σήμερα, με ποικίλη ύλη. Αρχικά εξέδιδε το περιοδικό «Δεξαμενή».