Η μέρα της Απελευθέρωσης της Αθήνας από τον γερμανικό ζυγό (12 Οκτώβρη 1944) αποτελεί οπωσδήποτε ένα σημαντικό γεγονός, συνάρτηση παρόμοιων εξελίξεων σε σειρά από χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Αυτές οι εξελίξεις, βεβαίως, δεν προέκυψαν ξαφνικά.
Ηρθαν ως αποτέλεσμα πρωταρχικά της εποποιίας του Σοβιετικού Κόκκινου Στρατού, ο οποίος ήδη επέλαυνε καταδιώκοντας τις γερμανικές στρατιές με προορισμό το Βερολίνο. Είχε προηγηθεί ένας τρίχρονος τιτάνιος αγώνας της Σοβιετικής Ενωσης, με εκατομμύρια νεκρούς στα πεδία των μαχών και στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Ο ρόλος της Σοβιετικής Ενωσης στη συντριβή του φασισμού – ναζισμού υπήρξε καθοριστικός.
Μεγάλη ήταν και η συμβολή των αντάρτικων στρατών και γενικότερα των απελευθερωτικών – αντιφασιστικών κινημάτων σειράς χωρών της Ευρώπης, στην Ελλάδα του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ, με πρωταγωνιστή το ΚΚΕ.

📍 Για την κατανόηση της όλης εξέλιξης, χρειάζονται δύο ακόμα επισημάνσεις 📌

✔️  Υστερα από την κατάκτηση της χώρας, το 1941, και τον χωρισμό της σε τρεις ζώνες κατοχής (Ιταλική, Γερμανική, Βουλγαρική), ένα τμήμα της αστικής τάξης την «κοπάνησε», κοινώς, στο Κάιρο (βασιλιάς και κυβέρνηση Τσουδερού, μαζί με άλλους πολιτικούς). Ενα άλλο τμήμα συνεργάστηκε με τους κατακτητές (κυβερνήσεις Τσολάκογλου, Λογοθετόπουλου, Ράλλη, πανεπιστημιακοί, ηγεσία της Εκκλησίας, αστικός Τύπος). Ενα τρίτο λούφαξε στην Αθήνα παίρνοντας μέρος στην υπονόμευση του λαϊκού αγώνα (Σοφούλης κ.λπ.). Ενα τέταρτο προσπάθησε να εμφανίσει κάποια δράση σε συνεργασία με τους Εγγλέζους, έχοντας παράλληλα ανοιχτούς διαύλους επικοινωνίας με τους Γερμανούς για να χτυπήσει το ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ, με στόχο τη διατήρηση της αστικής εξουσίας μετά τον πόλεμο (ΕΔΕΣ κ.ά.).

12 Οκτώβρη 1944, η μεγάλη συγκέντρωση για την Απελευθέρωση της Αθήνας

✔️  Ποιος αντιστάθηκε;

Χιλιάδες εκτελέστηκαν ή έπεσαν πολεμώντας. Χιλιάδες βασανίστηκαν στα κρατητήρια, στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, στις φυλακές και τις εξορίες.

📍 Ετσι έφτασε ο λαός μας στην απελευθέρωση. Ματωμένος, αλλά και περήφανος για το Κόμμα που μπήκε στην πρώτη γραμμή.

Τη μέρα της Απελευθέρωσης της Αθήνας το τεράστιο κύρος του ΚΚΕ αντηχούσε στα συνθήματα του λαού που πανηγύριζε, στα πανό και στις κόκκινες σημαίες που κυμάτιζαν σε όλες τις εργατογειτονιές. Ο «Ριζοσπάστης» κυκλοφόρησε νόμιμα για πρώτη φορά μετά από 8 χρόνια και 2 μήνες παρανομίας.

✔️   Ας παρακολουθήσουμε την εξέλιξη εκείνων των ημερών με βάση ορισμένα αποσπάσματα από το  Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, της περιόδου 1918 – 1949.

📍 Τι είχε προηγηθεί στρατιωτικά

Στις 2 Σεπτέμβρη ο ΕΛΑΣ μπήκε στην Καρδίτσα και στις 3 Σεπτέμβρη στον Πολύγυρο Χαλκιδικής.

Η Μάχη της Ηλεκτρικής. Το εργοστάσιο και μπροστά ΕΛΑΣίτες υπερασπιστές του

Στις 4 Σεπτέμβρη 1944 απελευθερώθηκε από τον ΕΛΑΣ ο Εβρος. Στις 13 Σεπτέμβρη 1944 απελευθερώθηκε η Καβάλα, με την παράδοση του βουλγαρικού στρατού στο 26ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ. Στις 14 Σεπτέμβρη το 21ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ απελευθέρωσε τις Σέρρες και ταυτόχρονα τμήματά του μπήκαν στην Κομοτηνή. Την ίδια μέρα, απελευθερώθηκαν ο Αγιος Νικόλαος Κρήτης, το Αγρίνιο και η Πρέβεζα.Στις 23 του Σεπτέμβρη 1944 μεταδόθηκε αιφνιδιαστικά από τον γερμανοκρατούμενο ραδιοφωνικό σταθμό Αθηνών μήνυμα του ΕΑΜ που καλούσε στον τελικό αγώνα για την απελευθέρωση. Το μήνυμα, που εκφώνησε ο δημοσιογράφος Ντίνος Τσαλόγλου, ανέφερε: «Προσοχή! Προσοχή! Μεταδίδουμε το πρώτο Εθνικό Δελτίο Ειδήσεων από τη σκλαβωμένη μας Αθήνα. Προσοχή, σας μιλάει το ΕΑΜ – ΕΛΑΣ. Ολοι επί ποδός πολέμου. Ο ΕΛΑΣ λευτερώνει την αγαπημένη μας πατρίδα. Εμπρός να λυτρώσουμε και την Αθήνα μας! Εμπρός να λευτερώσουμε τους σκλαβωμένους αδερφούς μας. Φωτιά και τσεκούρι στα προδοτικά τάγματα ασφαλείας, την αστυνομία, χωροφυλακή και τους μυστικούς αρχηγούς τους. Μη δίνετε καμία προσοχή στην προπαγάνδα του εχθρού. Ζήτω οι μεγάλοι μας σύμμαχοι. Ζήτω το ΕΑΜ – ΕΛΑΣ» («Ριζοσπάστης», 13-10-2004).

Την 1η Οκτώβρη, σε μάχη με τους Γερμανούς στην Κέρκυρα, ο ΕΛΑΣ αιχμαλώτισε 40 στρατιώτες. Στις 8 του μήνα, ο ΕΛΑΣ του νησιού κατέστρεψε τις καλωδιώσεις και έσωσε από την καταστροφή το μεγαλύτερο μέρος του λιμανιού και το εργοστάσιο της Ηλεκτρικής που είχαν παγιδεύσει οι εναπομείναντες 50 Γερμανοί.

Αντάρτες του ΕΛΑΣ στην Καισαριανή

Στις 11 Οκτώβρη απελευθερώθηκε το Ηράκλειο Κρήτης.Το πρωί της 12ης Οκτώβρη ομάδα του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ έκοψε τα φιτίλια που είχαν τοποθετήσει οι Γερμανοί στη στρατιωτική αποθήκη στους Αγίους Αναργύρους Αττικής (σημερινό 301ΕΒ) και απέτρεψε την ανατίναξη, που θα είχε ως συνέπεια μεγάλες καταστροφές στις γύρω γειτονιές. Στη συνέχεια, η ομάδα του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ πήγε στις εγκαταστάσεις της ραδιοφωνίας στα Νέα Λιόσια, που είχαν παγιδευτεί για να ανατιναχτούν. Οι εκρήξεις δεν αποφεύχθηκαν, ωστόσο σώθηκαν η μία από τις δυο κεραίες και ο κεντρικός πομπός.

Μέχρι το μεσημέρι στις 12 Οκτώβρη, η Αθήνα ήταν ελεύθερη. Χιλιάδες λαού πλημμύρισαν τους δρόμους και την πλατεία Συντάγματος, πανηγυρίζοντας μετά από τριάμισι χρόνια κατοχής. Η κυβέρνηση Ι. Ράλλη εγκατέλειψε την εξουσία.

Στις 13 Οκτώβρη απελευθερώθηκε το Ρέθυμνο, ενώ τμήμα του 6ουΣυντάγματος του ΕΛΑΣ Πειραιά μαζί με τη βάρδια του εργοστασίου Ηλεκτρισμού, που ήταν ένοπλο τμήμα του ΕΛΑΣ, ύστερα από σκληρή μάχη με τμήμα καταστροφών του γερμανικού στρατού, κατόρθωσε να αποτρέψει την καταστροφή του εργοστασίου της Ηλεκτρικής, της Στάνταρ και άλλων βιομηχανικών επιχειρήσεων. Οι απώλειες της γερμανικής δύναμης ήταν 11 νεκροί, 21 τραυματίες και 24 αιχμάλωτοι. Ο ΕΛΑΣ είχε 14 νεκρούς. Οι επιχειρήσεις αυτές, καθώς και οι επιχειρήσεις διάσωσης τμημάτων του λιμένα του Πειραιά, διεξήχθηκαν ύστερα από διαταγή του Α’ Σώματος Στρατού του ΕΛΑΣ και παρά την εντολή του στρατιωτικού διοικητή Αττικής στρατηγού Π. Σπηλιωτόπουλου και των Αγγλων, να μην αναλάβει καμιά επιθετική ενέργεια ο ΕΛΑΣ κατά των Γερμανών, όταν θα αποχωρούσαν από την Αθήνα και τον Πειραιά.

Ακολούθησε η απελευθέρωση της μιας μετά την άλλη των υπόλοιπων πόλεων.

📍 Επαναστατική κατάσταση

Δεν έχει αναδειχθεί όσο χρειάζεται ότι στη διάρκεια της Κατοχής η ταξική πάλη όχι μόνο δεν σταμάτησε, αλλά πήρε και διαστάσεις σκληρής ένοπλης σύγκρουσης. Το γεγονός αυτό ήταν επόμενο, αφού η αντίθεση κεφαλαίου – εργασίας (καπιταλιστών – εργατικής τάξης) όχι μόνο δεν έπαψε να υπάρχει εξαιτίας της κατοχής, αλλά η τελευταία αποτέλεσε και λόγο όξυνσης των κοινωνικών αντιθέσεων. Οι θάνατοι από την πείνα εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων, την ίδια ώρα που το καπιταλιστικό κέρδος (παρά τους κατοχικούς περιορισμούς) καλά κρατούσε, αποτελούν τον πιο αδιάψευστο μάρτυρα της μεγάλης όξυνσης των κοινωνικών αντιθέσεων.

Από την άλλη, οξύνθηκαν και οι αντιθέσεις ανάμεσα στις αστικές πολιτικές δυνάμεις. Ωστόσο, παρά τις διαφορές και τις συγκρούσεις τους, κοινός αντίπαλός τους ήταν το εργατικό – λαϊκό κίνημα, συγκεκριμένα το ΚΚΕ και το ΕΑΜ. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να γίνουν πολλές συγκρούσεις, τόσο ανάμεσα στον ΕΛΑΣ και στα Τάγματα Ασφαλείας (που αρχικά βρίσκονταν υπό τις διαταγές των Γερμανών και στη συνέχεια των Αγγλων και Ελλήνων αστών πολιτικών) όσο και με τον ΕΔΕΣ (Ν. Ζέρβας), το 5/42 Σύνταγμα (Δ. Ψαρρός), την ΠΑΟ κ.ά. Μόλις η Αθήνα απελευθερώθηκε, έδειξαν την ετοιμότητά τους να πραγματοποιήσουν αυτόν τον στόχο, τη διατήρηση της αστικής εξουσίας.

Με δεδομένο ότι το ΚΚΕ και το ΕΑΜ είχαν ήδη εγκαταλείψει το σχέδιο κατάληψης της Αθήνας και είχαν προσχωρήσει στην κυβέρνηση Γ. Παπανδρέου (Συμφωνία Λιβάνου), ενώ ταυτόχρονα είχαν θέσει τον ΕΛΑΣ υπό τις διαταγές του Αγγλου στρατηγού Σκόμπι (Συμφωνία Καζέρτας), τις μέρες της Απελευθέρωσης μια σειρά χώροι στο κέντρο της Αθήνας, που άφησαν οι Γερμανοί φεύγοντας, καταλαμβάνονταν από χωροφύλακες και άλλους συνεργάτες των Γερμανών που συνέρρεαν στην Αθήνα από την ύπαιθρο.

Κατελήφθησαν τα ξενοδοχεία γύρω από την Ομόνοια, «Μητρόπολις», «Ερμής», «Πάνθεον» κ.ά. Στο Σύνταγμα Μακρυγιάννη κλείστηκαν οι χωροφύλακες και από την Ομόνοια έως την πλατεία Συντάγματος εγκαταστάθηκαν οι βρετανικές υπηρεσίες, ενώ σε ολόκληρο τον συγκεκριμένο χώρο κυκλοφορούσαν οι Μπουραντάδες και οι Χίτες, προκαλώντας τον ΕΑΜικό κόσμο.

Αυτό το διάστημα, μόνος του ο ΕΛΑΣ Αθήνας – Πειραιά «μπορούσε, αν έπαιρνε εντολή, να καταλάβει σε μια ώρα το κέντρο και όλην την Αθήνα» (Σπύρος Α. Κωτσάκης (Νέστορας), Εισφορά, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1986, σελ. 238-239). Τέτοια εντολή, όπως είναι γνωστό, δεν υπήρξε.

Βασικά χαρακτηριστικά της πολιτικής κατάστασης εκείνη την περίοδο ήταν η αποδιάρθρωση των πιο σημαντικών λειτουργιών του αστικού κράτους, ενώ ο κατ’ εξοχήν παράγοντας που προσέδιδε στο ελληνικό αστικό κράτος ισχύ, ο γερμανικός στρατός, είχε φύγει ή βρισκόταν σε αποχώρηση. Ταυτόχρονα, ήταν ελάχιστες οι βρετανικές στρατιωτικές δυνάμεις που βρίσκονταν τότε στην Ελλάδα, επομένως υπήρχε αδυναμία τους να προσδώσουν ισχύ στην αποδυναμωμένη αστική εξουσία.

Ουσιαστικά στην Ελλάδα – όπως και σε άλλα κράτη – είχε διαμορφωθεί επαναστατική κατάσταση, που η κορύφωσή της συντελέστηκε τις μέρες της απελευθέρωσης.

Επιπλέον, σημαντικό στοιχείο της κρίσης του αστικού κράτους ήταν το πέρασμα με το μέρος του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ χιλιάδων στρατιωτικών στη Μ. Ανατολή, χαρακτηριστικό και αυτό των στοιχείων που συνθέτουν την ύπαρξη επαναστατικής κατάστασης.Ταυτόχρονα, ουσιαστικά δεν υπήρχε στον ελλαδικό χώρο κυβέρνηση, ενώ η κυβέρνηση Γ. Παπανδρέου βρισκόταν στο Κάιρο και δεν μπορούσε να αποβιβαστεί στον Πειραιά, δίχως την έγκριση του ΚΚΕ και του ΕΑΜ. Το ίδιο και οι στρατιωτικές δυνάμεις του αστικού στρατού (Ορεινή Ταξιαρχία κ.λπ.) που είχαν απομείνει στη Μέση Ανατολή, ενώ ο ΕΔΕΣ βρισκόταν στην Ηπειρο, εγκλωβισμένος από τον ΕΛΑΣ.

Από την άλλη, το κύρος των αστικών πολιτικών δυνάμεων στο λαό βρισκόταν στο κατώτερο σημείο, παράλληλα με την οργανωτική τους υπόσταση, που περιγράφεται μόνο με τη λέξη διάλυση. Επιπλέον, συνυπήρχαν οι οξύτατες αντιθέσεις ανάμεσα στα αστικά τμήματα των αντιβασιλικών και των βασιλοφρόνων, καθώς και των συνεργαζόμενων με τα στρατεύματα κατοχής και των άλλων της φιλοβρετανικής γραμμής.

Ενδιαφέρον – παράλληλα – παρουσιάζει η κατάσταση του υποκειμενικού παράγοντα, οι διαθέσεις της εργατικής τάξης και των λαϊκών στρωμάτων:

✔️   Κυρίως υπήρχε το ΚΚΕ, που η οργανωμένη του δύναμη ξεπερνούσε τα 400.000 μέλη. Βέβαια, είναι αναμφισβήτητο ότι αυτή η γιγάντια πολιτική οντότητα περιέκλειε πολλές αδυναμίες, παρά το γεγονός ότι χιλιάδες ήταν διατεθειμένοι να δώσουν και τη ζωή τους. Ομως η προσχώρηση στο ΚΚΕ εν μέσω κατοχής αντανακλούσε ανεβασμένες εργατικές και λαϊκές διαθέσεις και τη δυνατότητα να περάσουν στη λαϊκή πλειοψηφία συνθήματα επαναστατικής ανατροπής.

✔️   Η πλειοψηφία της εργατικής τάξης είχε ταχθεί με το ΚΚΕ. Ακόμα, κατά πολύ ευρύτερες λαϊκές μάζες αναγνώριζαν τον καθοδηγητικό ρόλο του στον αγώνα απελευθέρωσης της Ελλάδας, καθώς και τον καθοριστικό ρόλο της Σοβιετικής Ενωσης στην ήττα του φασιστικού άξονα. Πολύ σημαντικό επίσης ήταν ότι αυτές οι λαϊκές δυνάμεις βρίσκονταν σε οργάνωση μάχης, έχοντας στην εμπροσθοφυλακή δικό τους στρατό χιλιάδων, υπό τη διοίκηση στρατιωτικά ειδικευμένων ανθρώπων.

✔️  Αναμφισβήτητο είναι επίσης ότι αυτή η πελώρια λαϊκή δύναμη, ανεξάρτητα από τα προβλήματα στη στρατηγική του ΚΚΕ, αγωνιζόταν για καλύτερες μέρες, έστω κι αν αυτό γινόταν δίχως να συνειδητοποιείται ότι αυτές οι μέρες δεν περικλείονταν στο θολό όραμα της «λαοκρατίας». Ωστόσο, η τέτοια τάση με τις όποιες αυταπάτες της ερχόταν σε σύγκρουση με τα αστικά κόμματα, με το αστικό πολιτικό σύστημα. Εξάλλου, σε καμία επανάσταση, ούτε προλεταριακή αλλά ούτε και αστική (στο παρελθόν), οι πολύ πιο πλατιές εξεγερμένες λαϊκές δυνάμεις είχαν πλήρως ώριμη πολιτική συνείδηση, τουλάχιστον από την αρχή.

✔️  Τις αγωνιστικές διαθέσεις των εργατικών – λαϊκών μαζών υποβοηθούσαν οι εξελίξεις στις γειτονικές χώρες, συγκεκριμένα στη Βουλγαρία, στη Γιουγκοσλαβία και την Αλβανία, διαμορφώνοντας ένα ευνοϊκό και προτρεπτικό περίγυρο.

✔️  Σε τέτοιες συνθήκες επιταχύνεται με πολύ γρήγορους ρυθμούς η επαναστατικοποίηση των εργατικών μαζών και άλλων συμμαχικών λαϊκών στρωμάτων, ουδετεροποιούνται ταλαντευόμενα μικροαστικά στοιχεία, οξύνονται παραπέρα οι ενδοαστικές αντιθέσεις. Ολα αυτά, με την προϋπόθεση ότι το ΚΚ θέτει στην ημερήσια διάταξη το ζήτημα της επίλυσης της αντίθεσης «ποιος – ποιον», παίρνοντας όλα τα απαραίτητα μέτρα με βάση σχέδιο και καταλαμβάνοντας τα κέντρα του κράτους: Πρωταρχικά Αθήνα – Πειραιά – Θεσσαλονίκη, καθώς και άλλους σημαντικούς χώρους.

✔️  Ηταν δυνατές η είσοδος μεγάλων στρατιωτικών δυνάμεων στην Αθήνα, η κατάληψη των εργοστασίων και η δημιουργία εργατικών συμβουλίων, η συγκρότηση εργατικής κυβέρνησης, η γενική επιστράτευση ολόκληρου του πληθυσμού 18-45 χρόνων.

✔️   Γιατί αυτό δεν συνέβη (…), είναι θέμα άλλου σημειώματος. Ας επανέλθουμε στο χρονικό εκείνων των ημερών.

✴️ Οι αστικές δυνάμεις προετοιμάζονται για τη σύγκρουση

Μια μέρα μετά την Απελευθέρωση, στις 13 Οκτώβρη 1944, το BBC ανακοίνωσε την Απελευθέρωση της Αθήνας από τον ΕΛΑΣ. Ο Γ. Παπανδρέου, που ακόμη βρισκόταν στην Καζέρτα της Ιταλίας, έσπευσε να διαμαρτυρηθεί. «Ο Παπανδρέου έχει ενοχληθεί πολύ από τη χθεσινοβραδυνή εκπομπή του BBC», έγραψε ο Λήπερ στον Ιντεν. «Αν επιλήφθηκε οποιαδήποτε δράση κατά των Γερμανών στην Αθήνα, τούτο πρέπει να έγινε μόνο ύστερα από διαταγές του στρατηγού Σπηλιωτόπουλου. Αν δόθηκαν τέτοιες διαταγές, το BBC θα έπρεπε να τις αναφέρει. Διαφορετικά οι αντάρτες ενήργησαν σαν στασιαστές και θα αντιμετωπιστούν σαν στασιαστές από τον στρατηγό Σκόμπυ, όταν φτάσει. Ετσι, η είδηση του BBC περιέπλεξε σοβαρά το έργο του στρατηγού Σκόμπυ. Ο Παπανδρέου αντιμετωπίζει με άκρα – επαναλαμβάνω, με άκρα – σοβαρότητα αυτή την εκπομπή» (PREM 3/210, όπως παρατίθεται στο: Γιάννης Ανδρικόπουλος, «1944 Κρίσιμη χρονιά», τομ. Β’, εκδ. «Διογένης», Αθήνα, 1974, σελ. 182).

Εξαρχής, βασικό μέλημα και επιδίωξη των εγχώριων αστικών και βρετανικών δυνάμεων υπήρξε η υπονόμευση (έως και διάλυση) του ένοπλου λαϊκού κινήματος (του ΕΛΑΣ), με την ταυτόχρονη συγκρότηση, ως αντιστάθμισμα, ενός βασικού αστικού κρατικού στρατιωτικού κορμού, με απώτερο σκοπό την καταστροφή του λαϊκού στρατού.

«Κατάστασις εν Ελλάδι», έγραφε ο Αγνίδης, Ελληνας πρέσβης στο Λονδίνο, στον βασιλιά, «εξελίσσεται προς πλήρη κατοχήν εκκενουμένων περιφερειών υπό ΕΑΜ. (…) Μόνον διά πραγματοποιήσεως Εθνικού Στρατού θα δυνηθεί Κυβέρνησις στηριχθή επί ιδίας δυνάμεως και θα διαφύγει αιχμαλωσίαν ΕΑΜ». «Πρέπει», πρόσθετε ακόμη, «διά πάσης θυσίας να ευρεθούν βρετανικαί δυνάμεις προς αποστολήν Ελλάδα. Ολίγον κατόπιν θα είναι αργά» (Ιστορικό και Διπλωματικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών, Φάκελος 13.1 του 1944 (Κυβέρνηση Καΐρου), Επιστολή Αγνίδη προς ανακοίνωση στον Βασιλιά, 27-9-1944).

Επίσης ο Γ. Παπανδρέου, έκδηλα ανήσυχος, έγραψε στον Αγνίδη:

«Είναι άπειρος η στενοχώρια μου εκ τοιαύτης καταστάσεως οποίαν δεν ανεκοίνωσα Υπουργικόν Συμβούλιον ίνα μη ενσπείρω απογοήτευσιν. Συνεπεία τοιαύτης καταστάσεως πρόκειται να είναι:

• Πρώτον: ότι απελευθέρωσις θα θεωρηθεί περίπου έργον ΕΑΜ οποίον καταλαμβάνει αμέσως περιφέρειας εκκενούμενας υπό Γερμανών.
• Δεύτερον: ότι Κυβέρνησις μεταβαίνουσα Αθήνας και στερούμενη και ιδίας και συμμαχικής δυνάμεως θα είναι ουσιαστικώς αιχμάλωτος ΕΑΜ.
• Τρίτον: ότι Βρετανικόν γόητρον θα υποστεί σοβαράν ελάττωσιν, και
• Τέταρτον: ότι Βρετανικαί δυνάμεις όταν βραδύτερον καταστούν διαθέσιμοι ουδεμίαν δικαιολογίαν θα έχουν όπως έλθουν Ελλάδα εφόσον απελευθέρωσις έχει συντελεστεί.
• (…) Θεωρώ εθνικόν καθήκον μου όπως εκ μέρους μαρτυρικού Ελληνικού Εθνους πιστού και αφοσιωμένου φίλου Μ. Βρετανίας εκφράσω βαθυτάτην πικρίαν μου και προς την Βρετανική Κυβέρνησιν και προσωπικώς προς Πρωθυπουργόν κ. Τσώρτσιλ και να παρακαλέσω θερμότατα όπως διά πάσης θυσίας ευρεθούν αι ολίγαι απαιτούμεναι συμμαχικαί δυνάμεις προς άμεσον απελευθέρωσιν Ελλάδος υπό συμμαχικών στρατευμάτων» (Ιστορικό και Διπλωματικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών, Φάκελος 13.6 του 1944 (Κυβέρνηση Καΐρου), Επιστολή Παπανδρέου προς Αγνίδη, 14-9-1944).

📍 Επίκεντρο η Αθήνα

Τα «υλικά», βεβαίως, για τη δημιουργία του απαραίτητου για την αστική τάξη στρατιωτικού μηχανισμού ήταν επίσης πολύ συγκεκριμένα. Υπήρχαν οι αστικές ένοπλες ομάδες που έδρασαν στην Κατοχή (είτε είχαν σύνδεση με τις δυνάμεις κατοχής, είτε με την Κυβέρνηση του Καΐρου, είτε και με τις δύο), ο ήδη υπάρχων κατοχικός κρατικός μηχανισμός καταστολής και όσες βρετανικές δυνάμεις αποσπούνταν προς αυτόν το σκοπό από τα μέτωπα του πολέμου. Ετσι, διατηρήθηκαν και ενισχύθηκαν τα Τάγματα Ασφαλείας, (παρά τις όποιες «επίσημες» διαταγές της κυβέρνησης)

Ηδη από τις 19-Σεπ-1944, είχε διοριστεί στρατιωτικός διοικητής Αττικής ο Π. Σπηλιωτόπουλος, υπό τις άμεσες διαταγές του Σκόμπι, με κύριο καθήκον αυτό της «διατηρήσεως της τάξεως» («Κρυπτογρ. Τηλ/μα αρ. 59980, 19-9-1944» στο ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949), τομ. 1ος, εκδ. ΔΙΣ, Αθήνα, 1998, σελ. 88).

Ο Σκόμπι είχε ήδη τηλεγραφήσει στον Σαράφη, ζητώντας από τον ΕΛΑΣ να μην αναλάβει καμία δράση κατά των Ταγμάτων Ασφαλείας στην Αττική «για να αποφευχθεί σύγχυση» (!) και να διευκολύνει την άφιξη των Βρετανών συνδέσμων που θα επιφορτιστούν με το καθήκον του «περιορισμού» τους στους στρατώνες τους (συμπεριλαμβανομένης και της υποχρεωτικής παράδοσης αιχμαλώτων ταγματασφαλιτών στις ελληνικές και βρετανικές Αρχές).

Επίσης, διατάχθηκε η διάλυση των «φρουραρχείων» «εις τας πόλεις Αθηνών και Πειραιώς» («Κατάσταση εμφαίνουσα τα οικήματα καταληφθέντα υπό των οργανώσεων ΕΑΜ, ΕΠΟΝ, ΚΚΕ, Πολιτοφυλακής και ΕΛΑΣ» στο ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949), τόμ. 1ος, εκδ. ΔΙΣ, Αθήνα, 1998, σελ. 163) και η απομάκρυνση των δυνάμεων του ΕΛΑΣ, στα όρια που καθόριζε η Συμφωνία της Καζέρτας.

Δύο μέρες μετά την άφιξη της κυβέρνησης «Εθνικής Ενότητας» στην Αθήνα, ο Κ. Βεντήρης, τέως αρχηγός της ΡΑΝ, διορίστηκε αρχηγός ΓΕΣ («Ελευθερία», 21-10-1944).

Έτσι δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις για την παραλαβή οπλισμού που στελνόταν από τη Μ. Ανατολή (Αύγουστο – Σεπτέμβρη και Οκτώβρη 1944) και παραλαμβανόταν στα Μεσόγεια από μέλη της «Χ», του ΕΔΕΣ Αθήνας και άλλων αστικών οργανώσεων («Εκθεση Σχου Ζαγκλή Δημ. Επί των πεπραγμένων του αποσπάσματος που παρέλαβε τον οπλισμό της 2ης Αποστολής εξ Αιγύπτου», στο ΓΕΣ/ΔΙΣ, «Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949)», τόμ. 1ος, εκδ. ΔΙΣ, Αθήνα, 1998, σελ. 124-126. Σχετικά με παραλαβή οπλισμού στις 22 Σεπτέμβρη 1944, «Εκθεση παραλαβής και μεταφοράς Οπλισμού» (2-10-1944) στο ΓΕΣ/ΔΙΣ, «Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949)», τομ. 1ος, εκδ. ΔΙΣ, Αθήνα, 1998, σελ. 110-115).

Ταυτόχρονα, διατάχθηκε ο περιορισμός (όχι η διάλυση) των ταγματασφαλιτών στους στρατώνες τους («Το Τάγμα Φρουράς Αγνώστου Στρατιώτου τίθεται σε αυστηρή επιφυλακή», στο ΓΕΣ/ΔΙΣ, «Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949)», τόμ. 1ος, εκδ. ΔΙΣ, Αθήνα, 1998, σελ. 131), ή στη Σχολή Χωροφυλακής στου Γουδή («Λήψη μέτρων για την διάλυση των Ταγμάτων Ασφαλείας», στο ΓΕΣ/ΔΙΣ, «Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949)», τόμ. 1ος, εκδ. ΔΙΣ, Αθήνα, 1998 , σελ. 132).

Στην πορεία αποδείχτηκε ότι η «φυλάκιση» των ταγματασφαλιτών ήταν μέτρο προστασίας τους και διαφύλαξης εφεδρειών. Παράλληλα, πραγματοποιήθηκαν η σταδιακή συγκέντρωση των μελών διαφόρων «εθνικών οργανώσεων» σε ξενοδοχεία της Ομόνοιας μαζί με τον δοσιλογικό ΕΔΕΣ Αθήνας και ο «περιορισμός» της «Χ» (πλήρως οπλισμένης) στο Αρχηγείο της στο Θησείο («Παράδοση οπλισμού των οπαδών οργανώσεως ΕΔΕΣ διαμενόντων στα ξενοδοχεία Μαζέστικ, Μέγα Εθνικόν, Παλλάδιον, Ερμής και Μητρόπολις», στο ΓΕΣ/ΔΙΣ, «Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949)», τομ. 1ος, εκδ. ΔΙΣ, Αθήνα, 1998, σελ. 171-172, «Περί Οργανώσεων Χ Θησείου» στο ΓΕΣ/ΔΙΣ, «Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949)», τομ. 1ος, εκδ. ΔΙΣ, Αθήνα, 1998, σελ. 172-173).

📍Τα γεγονότα που ακολούθησαν στο επόμενο δίμηνο έδειξαν ότι ο ταξικός αντίπαλος επέδειξε ιδιαίτερη μεθοδικότητα και συστηματικότητα στην προετοιμασία της σύγκρουσης. Υπήρξε αδίστακτος, αλλά ταυτόχρονα και «ευέλικτος», στο να αξιοποιεί τις όποιες υποχωρήσεις ή ταλαντεύσεις της άλλης πλευράς (του ΚΚΕ, του λαϊκού κινήματος), ώστε την κατάλληλη στιγμή (που τελικά ήρθε με τον Δεκέμβρη), να επιτεθεί με σκοπό τη συντριβή του λαϊκού κινήματος, κύρια της επαναστατικής πρωτοπορίας του.📍

Σκίτσο του Κ. Μητρόπουλου με τίτλο «Εργατική Αμυνα», εμπνευσμένο από τη Μάχη της Ηλεκτρικής, δημοσιεύτηκε στον «Ρίζο της Δευτέρας», στη στήλη Νέοι καλλιτέχνες, 30 Ιούνη 1947 (Αρχείο ΚΚΕ)

Μέχρι τώρα, αναλύθηκαν τα στοιχεία που συνέθεταν τις συνθήκες επαναστατικής κατάστασης οι οποίες είχαν διαμορφωθεί στην Ελλάδα τις μέρες της Απελευθέρωσης από την Κατοχή.

Τεκμηριώνεται η μεγάλη όξυνση της αντίθεσης κεφαλαίου – εργασίας, σε βαθμό που την καθιστούσε παράγοντα εμφάνισης συνθηκών επαναστατικής κατάστασης.Είναι γεγονός ότι, αν και η Κατοχή βρήκε το ΚΚΕ με ελάχιστες κομματικές δυνάμεις και αποδιοργανωμένο, το Κόμμα μπόρεσε μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα να ανασυγκροτηθεί και να δημιουργήσει νέες Κομματικές Οργανώσεις στην εργατική τάξη, στη φτωχή αγροτιά, στα λαϊκά στρώματα των αυτοαπασχολούμενων και στη σπουδάζουσα νεολαία.

Πρωτοστάτησε και ηγήθηκε στο μαζικό πολιτικό και στον ένοπλο απελευθερωτικό αγώνα του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ, της ΕΠΟΝ και των άλλων ΕΑΜικών οργανώσεων, προσφέροντας αιματηρές θυσίες. Αυτή η ανιδιοτελής στάση του, σε συνδυασμό με το ρόλο του σοβιετικού λαού και στρατού, ιδιαίτερα μετά τη νίκη του στο Στάλινγκραντ, έδωσε στο ΚΚΕ κύρος και επιρροή, το κατέστησε πολιτικά και οργανωτικά τη δύναμη με την ισχυρότερη επιρροή στις λαϊκές δυνάμεις στην Ελλάδα.

✔️   Στην ανάδειξη του ΚΚΕ σε κόμμα τέτοιας πολιτικής εμβέλειας συντέλεσαν οι συνθήκες πρωτοφανούς ταξικής εκμετάλλευσης (σε λίγες χώρες παρατηρήθηκαν στον ίδιο βαθμό π.χ. οι μαζικοί θάνατοι από την πείνα), βαθιάς πολιτικής κρίσης και διάσπασης της αστικής τάξης και των κομμάτων της, αλλά και διάλυσης του αστικού στρατού μέσα στη χώρα. Επιπλέον, ως ιδιαίτερα ευνοϊκός παράγοντας για τη μεγάλη ανάπτυξη του ΚΚΕ και του ΕΑΜ πρέπει να εκτιμηθεί η απουσία παραδοσιακά μαζικού σοσιαλδημοκρατικού κόμματος στην Ελλάδα.

Ο Γεώργιος Παπανδρέου με τον Βρετανό στρατηγό Σκόμπι

Στην 11η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ (Απρίλης 1945) ο Γ. Σιάντος υποστήριξε στην εισήγηση ότι η πολιτική του ΚΚΕ στην Κατοχή ήταν σωστή, «γιατί εσφαλμένη πολιτική ήταν αδύνατο να δημιουργήσει τέτοια κινήματα».Χρειάζεται ιδιαίτερη μελέτη για κάθε χώρα, ωστόσο είναι αναμφισβήτητο ότι στην Ευρώπη τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα στις κατεχόμενες χώρες ή τα αντιφασιστικά στις μη κατεχόμενες πήραν μεγάλες διαστάσεις μόνο σε μια σειρά από αυτές (Ελλάδα, Γιουγκοσλαβία, Γαλλία, Ιταλία, Αλβανία κ.α.), ενώ δεν πήραν ανάλογες διαστάσεις σε σημαντικά κράτη του καπιταλισμού, όπως η Σουηδία, η Νορβηγία, η Φινλανδία, η Δανία, η Αυστρία, η Ολλανδία κ.α., παρά το γεγονός ότι η στρατηγική των ΚΚ ήταν παντού ίδια με του ΚΚΕ, ενώ το εθνικοαπελευθερωτικό πλαίσιο προσέλκυε στις γραμμές και λαϊκές μάζες που οι πολιτικές επιδιώξεις τους δεν έβγαιναν έξω από αυτό.

Τελικά, το στοιχείο της μαζικότητας του εργατικού και λαϊκού κινήματος δεν μπορεί να εκτιμηθεί βραχυπρόθεσμα και αποσπασμένα από τα ποιοτικά του στοιχεία, δηλαδή τους στόχους για τους οποίους αυτό το κίνημα μαχόταν.

Το θεμελιακό ζήτημα, που αποτελεί και το πραγματικό κριτήριο της επιτυχίας ή μη της πολιτικής του ΚΚΕ σε κάθε περίοδο, είναι ακριβώς το κατά πόσο η πολιτική του συσπειρώνει τις απαραίτητες δυνάμεις για την κατάκτηση της εργατικής εξουσίας σε συνθήκες επαναστατικής κατάστασης.

«Ξερονήσια, φυλακές, Ακροναυπλία, Κέρκυρα, Χαϊδάρι, Σκοπευτήριο είναι τίτλοι τιμής για το ΚΚΕ και τον ελληνικό λαό», ένα από τα συνθήματα που είχαν πλημμυρίσει τους τοίχους στις γειτονιές της Αθήνας και των άλλων πόλεων

Η διαμόρφωση συνθηκών επαναστατικής κατάστασης δεν βρήκε το ΚΚΕ σε αντιστοιχία με τα καθήκοντα που έβαζε μπροστά του η ταξική πάλη εκείνη την περίοδο. Λίγο καιρό πριν την Απελευθέρωση (2 Σεπτέμβρη 1944) είχαν ορκιστεί υπουργοί της λεγόμενης κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας, με πρωθυπουργό τον Γ. Παπανδρέου, οι Γ. Ζεύγος και Μιλτ. Πορφυρογένης (στελέχη του ΚΚΕ) και οι Αλ. Σβώλος, Αγγ. Αγγελόπουλος, Ηλ. Τσιριμώκος και Ν. Ασκούτσης (στελέχη του ΕΑΜ και της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης – ΠΕΕΑ). Η συμμετοχή τους στην κυβέρνηση ήρθε ως αποτέλεσμα της γνωστής Συμφωνίας του Λιβάνου.

Η Συμφωνία του Λιβάνου έπρεπε να απορριφθεί από την ΚΕ του ΚΚΕ, ανεξάρτητα από τους όρους της. Με αυτήν επιβεβαιώθηκε ότι ανάμεσα σε αντίπαλες τάξεις δεν μπορεί να υπάρξει «ισορροπία». Γι’ αυτό και καμιά συμφωνία μεταξύ τους δεν μπορούσε να έχει αμοιβαία επωφελή χαρακτήρα, να χρησιμοποιηθεί για φιλολαϊκές εξελίξεις από το ΚΚΕ, ως πρωτοπορία του εργατικού κινήματος, καθώς και από το ΕΑΜ. Στον Λίβανο οι αντιπροσωπευόμενες αστικές πολιτικές δυνάμεις, με τη στήριξη της Βρετανίας, υπερασπίζονταν την αστική εξουσία στην Ελλάδα που είχε κλονιστεί και που γι’ αυτό δεν μπορούσαν ούτε να επιστρέψουν δίχως τη συμφωνία του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ. Οι αστικές πολιτικές δυνάμεις έκαναν αγώνα ταξικό, ενώ η πολιτική του ΚΚΕ, του ΕΑΜ και της ΠΕΕΑ, παρά τις προθέσεις τους, οδηγούσε στην ταξική συνθηκολόγηση.

Η «ομαλή δημοκρατική εξέλιξη»

Σελίδες από το Λεύκωμα 100 χρόνια ΚΚΕ

Στις 18 Οκτώβρη αποβιβάστηκαν στο Κερατσίνι ο Γ. Παπανδρέου και μια σειρά υπουργοί. Περίπου ένα μήνα πριν, είχαν αποβιβαστεί στην Ελλάδα οι πρώτες αγγλικές στρατιωτικές δυνάμεις.Στις 16 Οκτώβρη είχε φτάσει στην Αθήνα από τα βουνά της Ελεύθερης Ελλάδας ο Γραμματέας της ΚΕ του ΚΚΕ, Γ. Σιάντος, με μια σειρά μέλη της ΚΕ του Κόμματος, του ΕΑΜ και της ΠΕΕΑ. Την επόμενη μέρα συνήλθε το ΠΓ της ΚΕ, το οποίο εξέδωσε Απόφαση «πάνω στην απελευθέρωση της Αθήνας». Η Απόφαση εκτιμούσε ότι με την Απελευθέρωση της πρωτεύουσας και της υπόλοιπης Ελλάδας «ανοίγει νέο στάδιο αγώνων για την κατοχύρωση της λαϊκής κυριαρχίας και για την αναγέννηση της νέας δημοκρατικής Ελλάδας». Τονιζόταν επίσης η σημασία της «περιφρούρησης της τάξης και της ασφάλειας κατά την ώρα της απελευθέρωσης» που «ανέτρεψαν τις προσπάθειες των εχθρών της εθνικής ενότητας να συκοφαντήσουν το Κόμμα και το ΕΑΜ στα μάτια των συμμάχων μας».

Ανέφερε:
✔️   «Ο λαός μας, κάτω από τις σημαίες του ΕΑΜ και του ΚΚΕ μ’ ενθουσιασμό χαιρέτησε και φιλοξενεί τμήματα ενόπλων δυνάμεων των συμμάχων, που ήρθαν εδώ για να συνεχίσουν τον αγώνα εναντίον του εχθρού που υποχωρεί. Τα γενναία τέκνα της φιλελεύθερης και συμμάχου Μεγάλης Βρετανίας θα βρουν την πιο θερμή υποδοχή και υποστήριξη από το σύμμαχο, φιλελεύθερο και φιλοπρόοδο ελληνικό λαό» («Το ΚΚΕ – Επίσημα Κείμενα», τόμ. 5ος, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1981, σελ. 231-232).
Ακόμα:
✔️   «Υποστηρίζουμε την κυβέρνηση εθνικής ενότητας γιατί οι προγραμματικοί της σκοποί συμπίπτουν με τους άμεσους σκοπούς του αγώνα μας. Την υποστηρίζουμε υπό την προϋπόθεση ότι θα πάρει όλα τα μέτρα πραχτικής εφαρμογής των προγραμματικών διακηρύξεών της».

Τέλος, το ΠΓ καλούσε «ολόκληρο το Κόμμα και τον ελληνικό λαό να περιφρουρήσουν την εθνική ενότητα, να κατοχυρώσουν τη λαϊκή κυριαρχία και ν’ αγωνιστούν θαρρετά για μιαν Ελλάδα καθαρισμένη από το φασισμό, αναγεννημένη, λαοκρατούμενη, ευτυχισμένη».

✔️   Στην παραπάνω θέση αποτυπώνεται, με το χαρακτηρισμό «λαοκρατούμενη» Ελλάδα, η μεταρρυθμιστική, κοινοβουλευτική αντίληψη για το πέρασμα από την καπιταλιστική στη σοσιαλιστική εξουσία, η οποία δεν κατονομάζεται, αλλά υπονοείται.Εξάλλου, ο Σιάντος είχε δηλώσει ότι στις εκλογές που θα γίνουν, το ΚΚΕ «όχι μόνο θα κατέβει σε ενιαίο συνασπισμό με όλα τα Κόμματα του ΕΑΜ, αλλά και επιδιώκει να συμπράξει σε έναν ευρύτατο συνασπισμό όλων των δημοκρατικών δυνάμεων της Χώρας. Το ΚΚΕ θεωρεί ότι προς το συμφέρον του Ελληνικού Λαού επιβάλλεται η συσπείρωση όλων των προοδευτικών δυνάμεων – και αυτών που βρίσκονται έξω από το ΕΑΜ – σε ένα πανδημοκρατικό Μέτωπο» («Ριζοσπάστης», 16-11-1944).

✔️   Μέσα από αυτήν τη στρατηγική αντίληψη της «ομαλής δημοκρατικής εξέλιξης» το Κόμμα έβλεπε ως αντίπαλο μόνο το τμήμα της αστικής τάξης που είχε ανοιχτά συνεργαστεί με τις δυνάμεις κατοχής, τους βασιλόφρονες, τους μεταξικούς κ.ά.

Τα προβλήματα στην πολιτική του Κόμματος εκφράζονταν και στο κεντρικό ζήτημα της ταξικής πάλης αμέσως μετά την Απελευθέρωση, το ζήτημα της αποστράτευσης των ένοπλων λαϊκών σωμάτων (ΕΛΑΣ – Εθνική Πολιτοφυλακή) και της συγκρότησης «εθνικού στρατού». Η θέση του ΚΚΕ σε αυτό ήταν ότι διάλυση του ΕΛΑΣ και της Εθνικής Πολιτοφυλακής θα μπορούσε να γίνει μόνο με την προϋπόθεση της εκκαθάρισης του κρατικού μηχανισμού από δοσιλογικά και τεταρτοαυγουστιανά στοιχεία καθώς επίσης και της ταυτόχρονης διάλυσης των Χιτών, της Χωροφυλακής, του Ιερού Λόχου και της Ορεινής Ταξιαρχίας.

✔️   Κεντρικό αίτημα των ΚΚΕ και ΕΑΜ υπήρξε επίσης η σύλληψη, δίκη και τιμωρία όλων όσοι συνεργάστηκαν με τις δυνάμεις Κατοχής εγκληματώντας κατά του λαού.

Στις 25 Νοέμβρη το πρωτοσέλιδο του «Ριζοσπάστη» εκτιμούσε:

«Σαραντατρείς μέρες έκλεισαν από την απελευθέρωση… Και η πέμπτη φάλαγγα κρατάει όλες τις θέσεις της… Να ξεριζωθεί αποφασιστικά κάθε κίνδυνος για αντιλαϊκή τυραννία. Και να ξέρουν, μια και καλή, όλοι οι ανοιχτοί ή κρυφοί εραστές της διχτατορίας ότι ισχύει στις μέρες μας πιο πολύ από κάθε άλλη φορά ο μεγάλος λόγος που μας κληροδότησε η Γαλλική Επανάσταση: “ΟΤΑΝ Ο ΛΑΟΣ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ ΜΠΡΟΣ ΣΤΟΝ ΚΙΝΔΥΝΟ ΤΗΣ ΤΥΡΑΝΝΙΑΣ ΔΕΝ ΤΟΥ ΜΕΝΕΙ ΝΑ ΔΙΑΛΕΞΕΙ ΠΑΡΑ `Η ΤΙΣ ΑΛΥΣΙΔΕΣ `Η ΤΑ ΟΠΛΑ!”».

Βεβαίως, στο τι έπρεπε να «ξεριζωθεί» το Κόμμα υποτιμούσε το γεγονός ότι η κρατική ανασυγκρότηση δημιουργούσε, έτσι κι αλλιώς, νέους αστικούς θεσμούς, που από τη φύση τους είναι θεσμοί καταστολής.

📍 Το κρίσιμο ζήτημα

Η συμμετοχή του ΚΚΕ και του ΕΑΜ στην κυβέρνηση «Εθνικής Ενότητας» (2 Σεπτέμβρη – 1 Δεκέμβρη 1944), παρότι σύντομη, εμπεριέχει σημαντικά διδάγματα γύρω από το κρίσιμο ζήτημα της συμμετοχής ή μη των Κομμουνιστικών Κομμάτων σε αστικές κυβερνήσεις.

Το φαινόμενο δεν ήταν μοναδικό. Στο αμέσως επόμενο διάστημα (1945-1947) ΚΚ πήραν μέρος σε αστικές κυβερνήσεις 9 ακόμα χωρών της Δυτικής Ευρώπης (Ιταλία, Γαλλία, Βέλγιο, Δανία, Νορβηγία, Ισλανδία, Αυστρία, Φινλανδία, Λουξεμβούργο), σε δυο κυβερνήσεις της Λατινικής Αμερικής (Χιλή, Κούβα) και σε δυο της Ασίας (Ινδονησία, Ιράν).

Καταρχάς, με τη συμμετοχή, το ΚΚΕ συνέβαλε στην επαναφορά και νομιμοποίηση μιας αστικής κυβέρνησης και ενός αστικού πολιτικού συστήματος χρεοκοπημένου στη συνείδηση της λαϊκής πλειοψηφίας. Οπως υπογράμμισε αργότερα ο ίδιος ο Γ. Παπανδρέου:

✔️   «Μόνον η συμμετοχή του ΚΚΕ εις την Κυβέρνησιν μας ήνοιγε τας πύλας της Ελλάδος. Και διά τούτο την επεδίωξα – και ευτυχώς κατορθώθη» («Καθημερινή», 2-3-1948).

Ο ρόλος των ΕΑΜιτών υπουργών και υφυπουργών στην κυβέρνηση ήταν ρόλος αστικής διαχείρισης. Αυτό διαφάνηκε πιο κατηγορηματικά στο κρίσιμο υπουργείο των Οικονομικών (υπουργός Α. Σβώλος, υφυπουργός Αγγ. Αγγελόπουλος). Τα πρώτα μέτρα της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης σχεδιάστηκαν από κοινού με τα στελέχη του Βρετανικού Θησαυροφυλακίου Μπάιλι και κατόπιν από τους Γουάιλι και Λόιντ, όπως και με τον συνδιοικητή της Τράπεζας της Ελλάδας, Ξενοφώντα Ζολώτα. Βασικά ζητήματα υπήρξαν το νομισματικό, το επισιτιστικό, καθώς και η σύνταξη του προϋπολογισμού, που σύμφωνα με τον «Ριζοσπάστη», επρόκειτο να «είναι απόλυτα ισοσκελισμένος» και βασισμένος «πάνω σε υγιές νόμισμα» («Ριζοσπάστης», 2-11-1944).

Στις 9 Νοέμβρη 1944 αποφασίστηκε η κυκλοφορία της νέας δραχμής, η οποία ισοδυναμούσε με 50 δισ. παλιές, ενώ η ισοτιμία της με τη χάρτινη λίρα ορίστηκε στις 600 νέες δραχμές.

«Ενας από τους κυριότερους σκοπούς της κυβέρνησης», δήλωσε ο Α. Σβώλος, ήταν «να κινήσουμε ξανά τον παραγωγικό μηχανισμό της χώρας. Η σταθεροποίηση ήταν η απαραίτητη αφετηρία. Θ’ απαιτηθεί όμως σκληρή εργασία για να ζωογονηθεί η οικονομία και να αυξηθεί η παραγωγή».

📍Ποια τάξη είχε τα κλειδιά της οικονομίας – την εξουσία

Παρότι το ΚΚΕ και το ΕΑΜ κατείχαν όλα τα οικονομικά υπουργεία, αναγκάστηκαν συχνά να συναινέσουν σε μέτρα που μόνο φιλολαϊκό χαρακτήρα δεν είχαν.

Στο επίπεδο των μισθών, π.χ., ορίστηκε μέσος μισθός για τους εργάτες και τους υπαλλήλους, ο οποίος, όπως τόνισε ο Α. Σβώλος στη σχετική εισήγησή του, θα κρατούνταν χαμηλά προκειμένου να δοθεί ώθηση στην οικονομία – τη μεταπολεμική καπιταλιστική ανασυγκρότηση. «Η εργατική τάξη», υπογράμμισε, «έδωσε τόσες θυσίες για την απελευθέρωση της χώρας και κάνει τώρα επίσης μεγάλη θυσία για την ανοικοδόμηση του τόπου, αφού δέχεται χαμηλό επίπεδο ημερομισθίων για τους δύο μήνες, Νοέμβρη και Δεκέμβρη και τούτο για να συμβάλλει με όλες της τις δυνάμεις στην κίνηση της παραγωγικής μηχανής» («Ριζοσπάστης», 14-11-1944).

«…Οι βιομήχανοι και οι διάφοροι μεγαλοεπιχειρηματίες – γράφει ο Β. Μπαρτζιώτας – χρησιμοποίησαν τη νομισματική μεταρρύθμιση, για να κατεβάσουν τα μεροκάματα και τους μισθούς (…). Οι εργάτες της Αθήνας – Πειραιά έκαναν αυστηρή κριτική στο ΚΚΕ και το ΕΑΜ (…). Διαδήλωναν καθημερινά έξω από το Πολιτικό Γραφείο του πρωθυπουργού και τα άλλα υπουργεία και απαιτούσαν να αυξηθούν τα μεροκάματα και οι μισθοί, να πληρώσουν τα σπασμένα της σταθεροποίησης – μεταρρύθμισης όχι οι εργαζόμενοι, αλλά η πλουτοκρατική ολιγαρχία, η οποία θησαύρισε στον πόλεμο» (Βασίλης Μπαρτζιώτας, «Η Εθνική Αντίσταση στην Αδούλωτη Αθήνα», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1984, σελ. 345).

✔️   Ο αστικός Τύπος έγραφε: «Τι θα γίνη λοιπόν; Το ΚΚΕ θα είναι ταυτοχρόνως Κυβέρνησις και πεζοδρόμιον; Συμπολίτευσις και αντιπολίτευσις; Δεν γίνεται αυτό» («Ελευθερία», 2-11-1944).

(sic!) «Θα πρέπει όμως κι οι βιομήχανοι απ’ τη μεριά τους», έγραφε ο Π. Δελμής (του Οικονομολογικού Τμήματος Μελετών του ΕΑΜ), «Πρώτο: να πάψουν να αποκρύβουν πρώτες ύλες όπως αποκαλύφθηκε σε ορισμένες τυπικές περιπτώσεις (εργοστάσιο Λαναρά). Δεύτερο, να βοηθήσουν το Υπουργείο και τις αρμόδιες αρχές για την κίνηση των επιχειρήσεών τους σπεύδοντας πρόθυμα να δώσουν ειλικρινή στοιχεία για τις δυνατότητες κίνησης της βιομηχανίας τους. Τρίτο, να μην κρατάνε στάση αντεργατική (ο τύπος έγραψε για ένα γνωστό βιομήχανο που κυνηγούσε μια εργάτρια μεσ’ το εργοστάσιό του). Τέταρτο, να δείξουν ότι κατανοούν την ανάγκη να συνεισφέρουν στον κοινό αγώνα του λαού ένα μέρος τουλάχιστο απ’ το επιχειρηματικό τους κέρδος, παράγοντας γρήγορα, φτηνά και σε μεγάλη ποσότητα τα είδη που χρειάζεται ο λαός» («Νέα Ελλάδα», 20-11-1944 ).

Μέτρα, όπως η επιβολή «έκτακτης φορολογίας» στους 1.000 πλουσιότερους Ελληνες (που υπολογιζόταν να αποφέρει συνολικά περίπου 1.500.000 λίρες και θα καταβαλλόταν σε χρυσό σε 4 τριμηνιαίες δόσεις – άγνωστο τελικά αν υλοποιήθηκε), δεν έθιγαν στο ελάχιστο την ουσία του προβλήματος:

✔️   Ποια τάξη κατείχε τα κλειδιά της οικονομίας και – βεβαίως – την εξουσία. Οι βιομήχανοι κράτησαν κλειστά τα εργοστάσια, παρά τις σχετικές οικονομικές ενισχύσεις που έλαβαν («Ριζοσπάστης», 1-11-1944), ενώ υπήρξαν και περιπτώσεις όπου οι ίδιοι οι εργάτες έπαιρναν στα χέρια τους την παραγωγή, όπως π.χ. στα λιγνιτωρυχεία Καλογρέζας – Νέου Ηρακλείου και στα Ναυπηγεία Σαλαμίνας.

Οσον αφορούσε το υπουργείο Εργασίας (υπουργός Μ. Πορφυρογένης), αποφασίστηκαν η ίδρυση Ταμείου Ανεργίας και επίδομα ανεργίας στο 40% του μισθού, η επέκταση του 8ωρου στους κλάδους όπου δεν ίσχυε έως τότε κ.ά. («Ριζοσπάστης», 21-11-1944, 24-11-1944).

Ωστόσο, θεσπίστηκαν και μια σειρά άλλα μέτρα, όπως π.χ. η δυνατότητα των επιχειρήσεων «να θέτουν το πλεονάζον τμήμα» των εργαζομένων τους «εις κατάστασιν διαθεσιμότητος, συνεπαγομένην με αναστολήν της μισθοδοσίας, άνευ λύσεως της εργασιακής σχέσεως»(«Εφημερίς της Κυβερνήσεως», 25-11-1944, (ΦΕΚ 26)).

📍 Η πείρα διδάσκει

Η συμμετοχή του ΚΚΕ και του ΕΑΜ στην αστική κυβέρνηση του 1944 αποτελεί απτό παράδειγμα για το πόσο ουτοπικός είναι ο ισχυρισμός ότι χάρη στη μαχητικότητα και τη συνέπεια του Κομμουνιστικού Κόμματος είναι δυνατό μία τέτοια κυβέρνηση να ακολουθήσει φιλολαϊκό δρόμο ή – σε κάθε περίπτωση – να πάρει τουλάχιστον κάποια μέτρα υπέρ του λαού και ν’ ανοίξει σιγά – σιγά τον δρόμο για έναν ευνοϊκότερο συσχετισμό στην πάλη για το σοσιαλισμό. Αντίθετα με αυτήν την ανεδαφική προσμονή, η πείρα και εκείνης της περιόδου διδάσκει ότι η συμμετοχή στις αστικές κυβερνήσεις – σε πείσμα των πιο καλών προθέσεων – γίνεται φραγμός στη λαϊκή πάλη και οδηγεί σε πισωγύρισμα με αρνητικές επιπτώσεις και για πολλά χρόνια.

Στο πλαίσιο της συμμετοχής σε αστική κυβέρνηση, δεν είναι δυνατό να υπάρξουν επωφελείς για το λαό συμβιβασμοί, από τη στιγμή που το ΚΚ έχει κάνει ήδη την πρώτη και θεμελιώδη υποχώρηση, προκειμένου να συμμετάσχει σε αυτήν την κυβέρνηση: Εχει παραιτηθεί από την πάλη για την εργατική εξουσία και συνεπώς από τον στόχο της κοινωνικοποίησης των μέσων παραγωγής.

Το ΚΚΕ και το ΕΑΜ χρεώθηκαν σε μεγάλο βαθμό τα μη φιλολαϊκά μέτρα που πάρθηκαν αυτήν την περίοδο, χάριν των αναγκών της καπιταλιστικής ανασυγκρότησης, όπως επίσης και την αποτυχία άλλων μέτρων, για παράδειγμα στο μέτωπο της καταπολέμησης της ανεργίας, του πληθωρισμού. Ταυτόχρονα, εφόσον οι ΕΑΜικοί υπουργοί αντιμετώπιζαν τα ζητήματα «από τα πάνω», ο λαϊκός παράγοντας υποτιμήθηκε ή ακόμα και τέθηκε στο περιθώριο.

Στις 15-Οκτ-1944, η ΚΕ του Εργατικού ΕΑΜ ανέλαβε καθήκοντα προσωρινής διοίκησης της ΓΣΕΕ, με σκοπό την αποκατάσταση των συνδικαλιστικών ελευθεριών, τη διενέργεια αρχαιρεσιών στα συνδικάτα και τη σύγκληση ενός πραγματικού συνεδρίου της ΓΣΕΕ. Σημειώνεται ότι στις 18 Αυγούστου 1944 η ΚΕ του ΕΕΑΜ αποφάσισε το ΕΕΑΜ να χρησιμοποιεί «από δω και στο εξής τον τίτλο Γενική Συνομοσπονδία των Εργατών της Ελλάδας» με 16μελή Διοίκηση («Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης», τόμ. Α’, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1981, σελ. 200).

Αυτήν την περίοδο η ΓΣΕΕ διακήρυττε πως «η εργατοϋπαλληλική τάξη θα υποστηρίξει την Κυβέρνηση στην πραγματοποίηση των σκοπών της» («Ριζοσπάστης», 5-11-1944 ).

Από τη μεριά του, ο Παπανδρέου διαβεβαίωνε τους εκπροσώπους των εργαζομένων «ότι η κυβέρνηση πιστεύει σταθερά στη λαοκρατία και αποβλέπει στη δημιουργία του λαϊκού σοσιαλιστικού κράτους» («Ριζοσπάστης», 7-11-1944).

Οπως ήταν επόμενο, το γενικότερο πρόβλημα της στρατηγικής του ΚΚΕ είχε άμεσο αντίκτυπο στην κατεύθυνση της πάλης του συνδικαλιστικού κινήματος. Σε σύσκεψη μεταξύ των εκπροσώπων της ΓΣΕΕ, των βιομηχάνων και των αρμόδιων υπουργών, υπό την προεδρία του Γ. Παπανδρέου (7 Νοέμβρη 1944), με αντικείμενο τη λειτουργία των εργοστασίων, ο Κ. Θέος, μιλώντας εξ ονόματος της ΓΣΕΕ, τόνισε μεταξύ άλλων:

«Ο αγώνας των εργατών που έφερε εθνική ένωση δεν είχε σαν επιδίωξη να κάμει προνομιούχο τάξη την εργατική. Ο εργατικός κόσμος είναι έτοιμος με αυταπάρνηση να συμβάλει με όλες του τις δυνάμεις στην προσπάθεια της ανασυγκρότησης».

Διαβεβαίωσε ακόμη ότι και  «οι εργάτες αναγνωρίζουν ότι και μεγάλο μέρος των βιομηχάνων έδειξε κατά το διάστημα της σκλαβιάς πατριωτική στάση». Ο υπουργός Εργασίας Μ. Πορφυρογένης, με τη σειρά του, τόνισε ότι «πρέπει να μην έχουμε προκαταλήψεις (…) και πρέπει να κατανοήσουμε ότι όλοι αγωνιζόμαστε με όλες μας τις δυνάμεις για να μπούμε από την ανωμαλία στην ομαλότητα» («Ριζοσπάστης», 8-11-1944).

✔️   Τελικό συμπέρασμα και επίκαιρο δίδαγμα:
🚩  Ο λαός, ακόμα και ένοπλος, θα παραμένει εγκλωβισμένος στο αστικό πλαίσιο, από τη στιγμή που το Κομμουνιστικό Κόμμα συμμετέχει σε αστική κυβέρνηση και δεν οργανώνει την αυτοτελή δράση της εργατικής τάξης για την ανατροπή της αστικής εξουσίας📌