Γράφει η Άννεκε Ιωαννάτου //
Πριν προχωρήσουμε σε κείμενα του Φρίντριχ Ένγκελς και toy Μαξ Βέμπερ, θα δούμε ακόμα μερικές απόψεις του Περουβιανού συγγραφέα Χοσέ Κάρλος Μαριάτεγκι (δείτε το Πρώτο Μέρος) ο οποίος έχει τη γνώμη, ότι
«από τον προτεσταντισμό…έλειπε πάντα η κατηχητική ικανότητα, γιατί μια λογική συνέπεια του ατομικισμού του ήταν να περιορίσει στο ελάχιστο το εκκλησιαστικό πλαίσιο της θρησκείας. Η διάδοσή του στην Ευρώπη οφειλόταν πάντοτε σε πολιτικούς και οικονομικούς λόγους […] οφειλόταν επίσης στην άνοδο της μπουρζουαζίας, που έβρισκε στον προτεσταντισμό ένα σύστημα πιο βολικό και δυσφορούσε με την εύνοια της Ρώμης απέναντι στα φεουδαρχικά προνόμια. […] Στις ΗΠΑ, ο Αγγλοσάξονας άποικος δεν ασχολήθηκε με τον εκχριστιανισμό των ιθαγενών. Αποίκησε μια σχεδόν παρθένα γη, μαχόμενος σκληρά ενάντια σε μια φύση που η κατάκτησή της απαιτούσε όλες του τις δυνάμεις» (στο: Επτά Δοκίμια για την ερμηνεία της περουβιανής πραγματικότητας, Εκδόσεις «Άγρα» σελ. 207, έργο που, άλλωστε, διαθέτει ένα εξαιρετικό δοκίμιο για την περουβιανή λογοτεχνία).
Υπάρχει αναμφίβολα μια απολυτότητα σ’ αυτούς τους συλλογισμούς, μια γενίκευση που οδηγεί σε ανακρίβειες, όπως σε πολλά σημεία των δοκιμιών του. Αρκετά από τα λεχθέντα του δεν είναι σωστά, αλλά, ωστόσο αγγίζουν τον πυρήνα του ζητήματος και δεν παύουν να έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον αναγνώστη και ενδεχόμενο μελετητή, μια και ο Μαριάτεγκι έχει επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό τη λατινοαμερικανική ερμηνεία του μαρξισμού. Ίσως και η ταλαιπωρημένη ζωή και ο πρόωρος θάνατός του (άφησε ένα έργο 20 τόμων) να είναι η αιτία που δεν πρόλαβε να μελετήσει και να επεξεργαστεί με μεγαλύτερη ακρίβεια και επιστημονικότητα την περουβιανή, αλλά και τη (λατινο)αμερικανική πραγματικότητα.
Δεν είναι η πρώτη φορά που στη σχετική με το θέμα φιλολογία (λογοτεχνία, ιστοριογραφία κλπ) να τονίζεται το θέμα του λεγόμενου ατομικισμού σαν κατεξοχήν χαρακτηριστικό του προτεσταντισμού. Η αλήθεια είναι ότι στην προτεσταντική ιδεολογία τονίστηκε έντονα το Άτομο σαν πηγή πρωτοβουλιών και ρηξικέλευθων πράξεων την εποχή της ανόδου ιδιαίτερα του χρηματιστικού σταδίου του καπιταλισμού με προεκτάσεις στις μέρες μας και, όπως είδαμε παραπάνω στο πρώτο μέρος, υπήρχαν οι λόγοι. Δημιουργείται, ωστόσο, η εντύπωση ότι στην ανάπτυξη του Μαριάτεγκι και πολλών άλλων συγγραφέων/διανοητών του πρώην αποικιοκρατούμενου κόσμου υπερτονίζεται αυτό το στοιχείο συχνά σε κάποιο βαθμό λιγότερο ή περισσότερο αποκομμένο από τις ανάγκες που το γέννησαν ή/και σαν βάση ενός συστήματος και όχι σαν συνέπεια. Δεν χρειαζόταν, κατά Μαριάτεγκι, ο «αγγλοσαξονικός αποικισμός εκκλησιαστική οργάνωση», διότι
«ο πουριτανικός ατομικισμός μετέτρεπε κάθε πιονιέρο σε ιερέα από μόνο του. Στον πιονιέρο της Νέας Αγγλίας του αρκούσε η Βίβλος του. Η Βόρεια Αμερική αποικίστηκε με μεγάλη οικονομία δυνάμεων και ανθρώπων. Ο αποικισμός δεν χρησιμοποίησε ιεραπόστολους, κήρυκες, θεολόγους ούτε μοναστήρια. Για την απλή, τραχιά απόκτηση της γης ο ρόλος τους ήταν περιττός. Οι αποικιστές δεν χρειάστηκε να κατακτήσουν έναν πολιτισμό και ένα λαό, αλλά μια γεωγραφική έκταση» (στο ίδιο σελ. 207/208).
Εδώ ο Μαριάτεγκι απλουστεύει τα πράγματα και τα βλέπει με έντονη νοτιοαμερικανική ματιά παραβλέποντας πολλά στοιχεία. Όχι, δεν χρειάστηκε να «εκπολιτίσουν», απλώς έσφαξαν τον ιθαγενή πληθυσμό. Η εκκλησία, οι ιερείς και κήρυκες δούλεψαν, αλλά με τρόπο διαφορετικό. Ο Μαριάτεγκι έχει την άποψη ότι η αποστολή του ισπανοκαθολικού αποικισμού ήταν δυσκολότερη παραπέμποντας σε κάποιους ψηλά αναπτυγμένους πολιτισμούς ιθαγενών λαών στη Νότια Αμερική, όπως ήταν οι Ίνκα, οι Αζτέκοι και οι Μάγια:
«Σ’ αυτές τις χώρες οι Κονκισταδόρες συνάντησαν λαούς, πόλεις, πολιτισμούς: […] …η Ισπανία μας έστειλε ιεραπόστολους που μέσα τους έκαιγε ακόμα η μυστικιστική φλόγα και η στρατιωτική θέρμη των σταυροφόρων. […]Ο κλήρος δεν ήταν μια ηρωική και φλογερή πολιτοφυλακή, αλλά μια μιζαδόρικη γραφειοκρατία, καλοπληρωμένη και καλοβλεπούμενη» (σελ. 208).
Τι λένε ο Φρίντριχ Ένγκελς και ο Μαξ Βέμπερ
Μπορεί η ανάπτυξη του Μαριάτεγκι να έχει τις επιστημονικές αδυναμίες της, αλλά έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η πλούσια και τολμηρή σκέψη του με την οποία άνοιξε μαρξιστικούς δρόμους ανάλυσης της νοτιοαμερικανικής (κυρίως καθολικής) και της βορειοαμερικανικής (κυρίως προτεσταντικής) ανισόμετρης καπιταλιστικής ανάπτυξης . Δεν χωράει αμφιβολία ότι ο προτεσταντισμός στο επίπεδο της «κατάκτησης της ψυχής και του νου» έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στο πιο δυναμικό κομμάτι της παγκόσμιας αποικιοκρατίας. Φανερό είναι ότι ο προτεσταντισμός ήταν κάτι παραπάνω από θρησκευτική ένδυση νέων κοινωνικών δυνάμεων, αλλά είχε και τεράστιες ηθικές διαστάσεις. Ήδη είδαμε παραπάνω ότι ο καπιταλισμός χρειάστηκε μια νέα ηθική και νοοτροπία για να εμπεδωθεί η οικονομική και πολιτική της κυριαρχία. Ασχολήθηκαν με το θέμα και ο Φρίντριχ Ένγκελς και ο Μαξ Βέμπερ. Θα παραθέσουμε παρακάτω κάποια αποσπάσματα από έργα τους. Στο Ο Λουδοβίκος Φόϋερμπαχ και το Τέλος της Γερμανικής Κλασικής Φιλοσοφίας, ο Ένγκελς θα πει τα εξής χαρακτηριστικά:
«Το μεσαίωνα, στο μέτρο ακριβώς που αναπτυσσόταν η φεουδαρχία, ο χριστιανισμός αναπτυσσόταν σε θρησκεία που ανταποκρινόταν σ’ αυτή, με μια αντίστοιχη φεουδαρχική ιεραρχία. Κι όταν ανέβαινε η αστική τάξη, αναπτύχθηκε, σε αντίθεση με το φεουδαρχικό καθολικισμό, η προτεσταντική αίρεση, πρώτα στη Νότια Γαλλία με τους αλβιγινούς* την εποχή που οι πόλεις είχαν φτάσει εκεί στη μεγαλύτερή τους άνθηση. Ο μεσαίωνας είχε προσαρτήσει στη θεολογία όλες τις άλλες μορφές της ιδεολογίας: τη φιλοσοφία, την πολιτική και τα νομικά, τις είχε μετατρέψει σε υποδιαιρέσεις της θεολογίας. Ανάγκαζε έτσι κάθε κοινωνική και πολιτική κίνηση να παίρνει θεολογική μορφή. Οι διαθέσεις των μαζών είχαν διαμορφωθεί αποκλειστικά με θρησκευτική πνευματική τροφή και για να προκληθεί ένα θυελλώδες κίνημα ήταν απαραίτητο να παρουσιάσουν τα συμφέροντα των μαζών στις ίδιες τις μάζες με θρησκευτικό περίβλημα. Και όπως η αστική τάξη από την αρχή δημιούργησε ένα εξάρτημα από ακτήμονες πληβείους των πόλεων που δεν ανήκαν σε καμιά αναγνωρισμένη κάστα, από κάθε λογής μεροκαματιάρηδες και υπηρέτες, πρόδρομους του κατοπινού προλεταριάτου, έτσι και η αίρεση από νωρίς κιόλας χωρίζεται σε μια αστική μετριοπαθή και σε μια πληβεία επαναστατική αίρεση, που την απεχθάνονταν και οι ίδιοι αστοί αιρετικοί. Το γεγονός ότι δεν μπορούσαν να εξοντώσουν την προτεσταντική αίρεση αντιστοιχούσε στο γεγονός ότι ήταν ακατανίκητη η αστική τάξη που ανέβαινε» (σελ. 59/60).
*Θρησκευτική αίρεση που το 12ο και το 13ο αιώνα ήταν πλατιά διαδεδομένη στη Νότια Γαλλία και Βόρεια Ιταλία, με κέντρο την πόλη ‘Αλβί της Νότιας Γαλλίας. Οι Αλβιγινοί που ήταν ενάντια στα πολυτελή ήθη της καθολικής εκκλησίας και στην εκκλησιαστική ιεραρχία, εξέφραζαν σε θρησκευτικό επίπεδο τη διαμαρτυρία των μικρεμπόρων και χειροτεχνών των πόλεων ενάντια στη φεουδαρχία. Σ’ αυτούς προσχώρησε κι ένα τμήμα των ευγενών της Νότιας Γαλλίας, που ήθελε την απαλλοτρίωση των εκκλησιαστικών κτημάτων. Ο πάπας Ιννοκέντιος Γ’ οργάνωσε το 1209 σταυροφορία εναντίον των Αλβιγινών και μετά από έναν 20χρονο πόλεμο και σκληρά αντίποινα, το κίνημά τους καταπνίγηκε (σημ. γερμ. συντ.)
Η γερμανική αστική «αποτυχία»…
Ο Ένγκελς περιγράφει τη λεγόμενη Μεταρρύθμιση του Λούθηρου στη Γερμανία, όταν δυνάμωνε η αστική τάξη της χώρας. Ωστόσο, στη Γερμανία η αστική τάξη δεν δυνάμωσε αρκετά για να καταφέρει να ενώσει κάτω από την επίδρασή της τους πληβείους, τους κατώτερους ευγενείς και τους χωρικούς της υπαίθρου. Οι πόλεις δεν βοήθησαν τους εξεγερμένους χωρικούς και έτσι τα στρατεύματα των μεγάλων φεουδαρχών μπόρεσαν να τους νικήσουν. «Από τότε εξαφανίζεται η Γερμανία για τρεις αιώνες από τη σειρά των χωρών που παίζουν ανεξάρτητο ενεργό ρόλο στην ιστορία», συμπεραίνει ο Ένγκελς, ενώ άλλες δυνάμεις άρχισαν να εξαπλώνονται στα πέρατα της γης. Δίπλα στο Γερμανό Λούθηρο ( 1483-1546, ιδρυτή της Διαμαρτυρόμενης ή Προτεσταντικής Εκκλησίας) βρέθηκε ο Γάλλος Καλβίνος, ο οποίος, κατά τον Ένγκελς, έφερε τον αστικό χαρακτήρα της Μεταρρύθμισης στο ιστορικό προσκήνιο εκλαϊκεύοντας την εκκλησία:
«Ενώ η λουθηρανική Μεταρρύθμιση στη Γερμανία αποτελματωνόταν και κατέστρεφε τη Γερμανία, η Μεταρρύθμιση του Καλβίνου χρησίμεψε για σημαία στους δημοκράτες της Γενεύης, της Ολλανδίας και της Σκωτίας, απελευθέρωσε την Ολλανδία από την Ισπανία και τη γερμανική αυτοκρατορία και πρόσφερε την ιδεολογική ενδυμασία για τη δεύτερη πράξη της αστικής επανάστασης που παιζόταν στην Αγγλία. Εδώ ο καλβινισμός αποδείχτηκε η γνήσια θρησκευτική μεταμφίεση των συμφερόντων της τότε αστικής τάξης, και γι’ αυτό δεν αναγνωρίστηκε ολοκληρωτικά όταν η επανάσταση τέλειωσε το 1689 με το συμβιβασμό μιας μερίδας των ευγενών με τους αστούς» * (σελ. 61, Φρ. Ένγκελς, Ο Λουδοβίκος Φόϋερμπαχ και το τέλος της κλασικής Γερμανικής Φιλοσοφίας).
*Πρόκειται για τη λεγόμενη «ένδοξη επανάσταση» του 1688, όπως συνηθίζουν να την ονομάζουν οι αστοί ιστορικοί της Αγγλίας, με την οποία ανατράπηκε η δυναστεία των Στιούαρτ, δηλαδή του Ιάκωβου Β’. Το 1689, ο αρμοστής της Ολλανδίας Γουλιέλμος της Οράγγης ανακηρύχτηκε βασιλιάς της Αγγλίας, σαν Γουλιέλμος Γ’ (σημ. γερμ. Συντ.)
Σ’ ό, τι αφορά τις αστικές επαναστάσεις ο Καρλ Μαρξ θα αναφέρει χαρακτηριστικά, ότι το 1789 στη Γαλλία η αστική τάξη ήταν ενωμένη με το λαό ενάντια στη βασιλεία, τους ευγενείς και την κυρίαρχη εκκλησία: «Η επανάσταση του 1789 είχε ως πρότυπο (τουλάχιστον στην Ευρώπη) μόνο την επανάσταση του 1648 (δηλαδή στην Αγγλία, Α.Ι.), η επανάσταση του 1648 μόνο την εξέγερση των Ολλανδών ενάντια στην Ισπανία» (Neue Rheinische Zeitung, 15 -12-1848. Στο: Καρλ Μαρξ, Για τη Γαλλική Επανάσταση. Εκδόσεις «Εξάντας», σελ. 23).
…και ο γαλλικός αντι-προτεσταντισμός
Στη Γαλλία έγιναν άλλα πράγματα. Εκεί η καλβινιστική μειονότητα καταπνίγηκε το 1685, προσχώρησε στον καθολικισμό ή εξορίστηκε η απλώς δολοφονήθηκε, όπως στη «Νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου» (1572) με το γνωστό αποτέλεσμα της φυγής χιλιάδων Γάλλων προτεσταντών (οι Ουγενότοι) προς βορρά. Με την ανάκληση του ’Εδικτου της Νάντης το 1685, που είχε εκδοθεί το 1598 και εξασφάλιζε στους καλβινιστές της Γαλλίας ίσα πολιτικά και θρησκευτικά δικαιώματα, ο Λουδοβίκος ΙΔ’ ολοκλήρωσε τις πολιτικές και θρησκευτικές διώξεις των προτεσταντών που από το 1620 αυξάνονταν όλο και περισσότερο. Μετά την ανάκληση αυτή εκατοντάδες χιλιάδες Ουγενότοι εγκατέλειψαν τη Γαλλία, καταφεύγοντας και στις Κάτω Χώρες. Η Ολλανδία είχε ανταλλάξει το 1667 με την Αγγλία τη Νέα Υόρκη (τότε Νέο Άμστερνταμ) για το νοτιοαμερικανικό Σουρινάμ και ουκ ολίγοι Γάλλοι προτεστάντες πήγαν από την Ολλανδία στο Σουρινάμ για να δοκιμάσουν την τύχη τους στις εκεί φυτείες.
Στο τρίτο μέρος θα σταθούμε κυρίως στις απόψεις και αναλύσεις του Γερμανού φιλόσοφου Μαξ Βέμπερ (1864-1920) που περιλαμβάνονται στη μελέτη του Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού (Εκδόσεις «Γκούτενμπεργκ», 1984), αλλά και θα δούμε ορισμένες απόψεις ακόμα του Φρίντριχ Ένγκελς (1820-1895).
(Συνεχίζεται)
Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΤΕΣΤΑΝΤΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ (Α’ ΜΕΡΟΣ)
_______________________________________________________________________________________________________
Άννεκε Ιωαννάτου, Doctoral κλασικής φιλολογίας, νεοελληνικής και συγκριτικής γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου της Ουτρέχτης. Κριτικός λογοτεχνίας, μεταφράστρια. Μετέφρασε το «Η εξέγερση του Σπάρτακου» του Ρίγκομπερτ Γκίντερ, καθώς και το «Αντι-Ντίρινγκ» του Φρίντριχ Ενγκελς. Από τον Απρίλη του 1996 ήταν παραγωγός ραδιοφωνικής εκπομπής για το βιβλίο στον «902 Αριστερά στα FM» και από τον Απρίλη του 2007 τηλεοπτικής εκπομπής για το βιβλίο στον ίδιο σταθμό.
