Γράφει ο Χειρουργός \\ Βαγγέλης Νάνος
Πριν από πολλές χιλιάδες χρόνια οι πρόγονοί μας ήταν τροφοσυλλέκτες και κυνηγοί .
Δηλαδή εξασφάλισαν τα προς το ζην συλλέγοντας ινώδεις ρίζες φυτών, σπόρους και καρπούς, ενώ κάποιες φορές κυνηγούσαν μικρά ή μεγαλύτερα ζώα. Η διαδικασία ανεύρεσης τροφής απαιτούσε σκληρή σωματική καταπόνηση δηλαδή κατανάλωση πολλών θερμιδικών αποθεμάτων. Το διαιτολόγιο από πλευράς θρεπτικών ουσιών περιελάμβανε λίγες πρωτεΐνες, σύνθετους υδατάνθρακες, λίγα λίπη και άπεπτες φυτικές ίνες. Η καθαρή ζάχαρη που είναι ένας δισακχαρίτης που έχει αρνητικές συνέπειες για τον οργανισμό όταν καταναλώνεται σε μεγάλες ποσότητες ήταν άγνωστη. Σε γενικές γραμμές η δίαιτα είχε χαμηλό γλυκαιμικό δείκτη δηλαδή ανέβαζε ελάχιστα τη Γλυκόζη (σάκχαρο) του αίματος. Τα γεύματα ήταν μικρά, ακατάστατα και πολλές φορές αραιά. Τα μεγάλα θηράματα μοιράζονταν στην ευρύτερη κοινότητα. Μέσω της φυσικής επιλογής χιλιάδων ετών ο άνθρωπος ανέπτυξε γονίδια που τον προστάτευαν από τη λειψή σε κύριες θρεπτικές ουσίες δίαιτα ακόμη και από την παντελή ένδεια τροφής σε περιόδους λιμών οι οποίοι δεν ήταν ασυνήθεις. ( Σημείωση: κύριες θρεπτικές ουσίες είναι οι πρωτεΐνες, οι υδατάνθρακες και τα λίπη).
Η καλλιέργεια των εγχώριων σπόρων άρχισε μόλις το 8.000 π.Χ .
Από τότε τα γεύματα άρχισαν να γίνονται συχνότερα, πλουσιότερα και με υψηλό γλυκαιμικό δείκτη.
Σταδιακά η ποσότητα των υδατανθράκων που καταναλώνονταν καθημερινά αυξήθηκε. Λίγο αργότερα εξημερώθηκαν και τα οικόσιτα ζώα τα οποία χρησίμευαν για την προμήθεια κρέατος μετά από εκτροφή. Το πουλερικά εξημερώθηκαν σχετικά πρόσφατα, μόλις το 800 μ.Χ.
Η ανάπτυξη της κτηνοτροφίας οδήγησε στην αύξηση της κατανάλωσης λιπών και λιπαρών τροφών γενικότερα. Η εποχή των συχνών μικρογευμάτων και των ταχυφαγείων που ακολούθησε πρόσθεσε στο διαιτολόγιο μεγάλες ποσότητες καθαρής ζάχαρης και λιπαρών οξέων. Έτσι σιγά σιγά το φαινόμενο της παχυσαρκίας έγινε σποραδικό κατ’ αρχάς, ενδημικό στη συνέχεια για να φτάσει στις μέρες μας να γίνει επιδημία και επαπειλούμενη πανδημία. Το Μεταβολικό Σύνδρομο που είναι σύμφυτο με την παχυσαρκία και την ανθυγιεινή διατροφή άρχισε να παίρνει και αυτό εκρηκτικές διαστάσεις προδιαθέτοντας για την εμφάνιση σοβαρών και επικίνδυνων παθολογικών καταστάσεων όπως:
🆘 Υπέρταση , Σακχαρώδης Διαβήτης, Καρδιακές παθήσεις ,
Εγκεφαλικά επεισόδια , Κρίσεις Υπνικής Άπνοιας
και κάποιες μορφές καρκίνου
(παχέος εντέρου, παγκρέατος, μαστού και ενδομητρίου)
Οι παθήσεις αυτές θα μπορούσαν να προληφθούν αν δεν υπήρχε το Μεταβολικό Σύνδρομο.
Το Μεταβολικό Σύνδρομο χαρακτηρίζεται από :
- Παχυσαρκία με αύξηση κυρίως του κοιλιακού πάχους που προκαλεί αύξηση της κοιλιακής περιμέτρου (άνω των 102 εκατοστών για τους άνδρες και άνω των 88 εκατοστών για τις γυναίκες ).
- Σάκχαρο αίματος νηστείας άνω των 100mg.
- Χοληστερόλη HDL (η καλή) κάτω των 40mg .
- Τριγλυκερίδια άνω των 150mg.
- Υπέρταση _άνω των 130mmHg η διαστολική (μεγάλη) ή άνω των 85mmHg η διαστολική (μικρή) πίεση.
Ως μεταβολικό σύνδρομο ορίζεται η κατάσταση κατά την οποία συνυπάρχουν τουλάχιστον 3 από τα προαναφερόμενα 5 σημεία.
🆘 Το μεταβολικό σύνδρομο στις μέρες μας τείνει να πάρει διαστάσεις επιδημίας σε παγκόσμιο επίπεδο. Σύμφωνα με την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας περισσότεροι από 1,8 δισεκατομμύρια άνθρωποι είναι σήμερα υπέρβαροι ή παχύσαρκοι σε όλο τον κόσμο.
🆘 Από την άλλη μεριά βέβαια δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι στον κόσμο των μεγάλων ανισοτήτων που ζούμε, σήμερα 828 εκατομμύρια άνθρωποι βρίσκονται σε καθεστώς χρόνιου υποσιτισμού, ενώ 2,3 επιπλέον δισεκατομμύρια ζουν σε σοβαρή ή μέτρια επισιτιστική ανασφάλεια.
Ας επανέλθουμε όμως στο νοσηρό φαινόμενο της παχυσαρκίας.
- Μόνο στις ΗΠΑ 4 στους 10 ενήλικες είναι παχύσαρκοι τις τελευταίες δυο ημέρες δεκαετίες.
- Στην Ελλάδα το 63 % των ενηλίκων είναι υπέρβαροι ή παχύσαρκοι ενώ στην παιδική παχυσαρκία η Ελλάδα βρίσκεται στην κορυφή της σχετικής λίστας της Ευρωπαϊκής Ένωσης με 1 στα 3 παιδιά να είναι υπέρβαρο ή παχύσαρκο.
- Υπολογίζεται ότι σε όλο τον κόσμο 2,8 εκατομμύρια άνθρωποι πεθαίνουν ετησίως από επιπλοκές σχετιζόμενες με την παχυσαρκία.
- Παρεμπιπτόντως αναφέρεται ότι περί τα 8 εκατομμύρια άνθρωποι πεθαίνουν ετησίως από αιτίες σχετιζόμενες με το κάπνισμα.
Όπως προείπαμε επειδή οι άνθρωποι έζησαν επί πολλές χιλιάδες χρόνια με παρούσα ή επαπειλούμενη έλλειψη τροφής ανέπτυξαν γονίδια και ενδοκρινικούς μηχανισμούς ώστε να επιβιώνουν σε καταστάσεις πείνας και να διατηρούν ένα σημαντικό μέρος του σωματικού τους βάρους και του σωματικού τους λίπους.
Ακόμη και σε περιόδους όπου δεν υπάρχει πείνα τα προαναφερόμενα γονίδια και οι μηχανισμοί αντιστέκονται στην απώλεια βάρους κάνοντας το έργο αυτών που θέλουν να αδυνατίσουν δύσκολο. Τα γονίδια που προστάτευαν από τους λιμούς και ευνοούσαν την επιβίωση τώρα γίνονται τροχοπέδη στις προσπάθειές αδυνατίσματος και προαγωγοί της παχυσαρκίας. Στην παχυσαρκία και το αδυνάτισμα εμπλέκονται πάνω από 100 γονίδια ενώ ταυτόχρονα εμπλέκονται και πολλοί περιβαλλοντολογικοί παράγοντες οι οποίοι προωθούν την έκφραση αυτών των γονιδίων και ανταγωνίζονται την απώλεια βάρους, οι κυριότεροι εκ των οποίων είναι οι εξής:
- Η ανθυγιεινή διατροφή που περιλαμβάνει αφθονία ζωικών και φυτικών λιπών και σακχάρων .
- Η κατανάλωση ποικίλων βιομηχανοποιημένων τροφών οι οποίες είναι εύγευστες, εύπεπτες και παχυντικές .
- Το άγχος και η κατάθλιψη καθώς οδηγούν σε ανεξέλεγκτη κατανάλωση τροφών σαν μέσο φυγής, εκτόνωσης ή ανταμοιβής.
- Έλλειψη ή διαταραχές του ύπνου καθώς είναι συνυφασμένες με υπερφαγία.
- Μειωμένη ή μηδενική φυσική άσκηση και
- Μερικά φάρμακα.
Τα γονίδια που ευνοούν την παχυσαρκία πολλές φορές ενεργοποιούνται κατά την εμβρυϊκή ζωή, λόγω καταχρήσεων της μητέρας ή κατά την παιδική ηλικία αν το παιδί ωθείται προς διαιτολογικές καταχρήσεις από τους γονείς. Είναι συχνό το απαράδεκτο φαινόμενο κατά το οποίο οι γονείς ή το περιβάλλον του παιδιού παρέχουν ή χρησιμοποιούν το φαγητό πιεστικά και χωρίς ποιοτικό έλεγχο και τις γλυκαντικές ουσίες ως μέσον επιβράβευσης, πειθούς , τιμωρίας ή αποκλειστικής διασκέδασης.
Η κατανάλωση ζάχαρης και γενικά τροφών που περιέχουν υδατάνθρακες προκαλούν τη διέγερση του παγκρέατος το οποίο εκκρίνει την ορμόνη Ινσουλίνη για την καύση και τον μεταβολισμό των εν λόγω ουσιών. Όπως είναι γνωστό η Ινσουλίνη ελέγχει τα επίπεδα της Γλυκόζης (Σακχάρου) στο αίμα ανά πάσα στιγμή. Επίσης προωθεί την εναπόθεση γλυκόζης στο ήπαρ, τους μυς και το λίπος η οποία χρησιμοποιείται για άμεση παροχή ενέργειας (καύσιμη ύλη) μόλις ο οργανισμός τη χρειαστεί.
Επιπλέον η Ινσουλίνη ρυθμίζει τον μεταβολισμό των πρωτεϊνών, των υδατανθράκων και των λιπών , δηλαδή την αποδόμηση των ανωτέρω θρεπτικών ουσιών με τη συνακόλουθη παραγωγή ενέργειας που απαιτείται για τις ενεργειακές ανάγκες του οργανισμού καθώς και την παραγωγή νέων ουσιών και χημικών στοιχείων που έχει ανάγκη ο οργανισμός. Η Ινσουλίνη ρυθμίζει τη σύνθεση των κυρίων θρεπτικών ουσιών που είναι οι πρωτεΐνες, οι υδατάνθρακες και τα λίπη. Όταν η πρόσληψη των υδατανθράκων είναι υπερβολική και συνεχής η Ινσουλίνη παράγεται σε μεγάλες ποσότητες αλλά παρά ταύτα δεν μπορεί να επιτελέσει το έργο της καθώς ο οργανισμός αποκτά αντοχή στη δράση της. Αποτέλεσμα η μη καύση και χρησιμοποίηση της γλυκόζης η οποία κυκλοφορεί στο αίμα σε μεγάλες ποσότητες προκαλώντας αυτό που λέμε Σακχαρώδη Διαβήτη τύπου 2 . Η αυξημένη ποσότητα γλυκόζης στο αίμα σε βάθος χρόνου έχει καταστροφικές συνέπειες για τα αγγεία και κυρίως τις αρτηρίες της καρδιάς, των νεφρών και του εγκεφάλου.
Φαγητό ή ινσουλίνη; Θάνατοι στις ΗΠΑ από την αδυναμία αγοράς της από τους ασθενείς!
Το πρώτο σημάδι του Μεταβολικού Συνδρόμου είναι τα αυξημένα επίπεδα Ινσουλίνης στο αίμα. Από την άλλη μεριά τα αυξημένα επίπεδα γλυκόζης στο αίμα αναστέλλουν την καύση των λιπών τα οποία αποθηκεύονται πλέον στους ιστούς προκαλώντας παχυσαρκία και αύξηση των λιπαρών οξέων, όπως τα Τριγλυκερίδια, που κυκλοφορούν στο αίμα. Τα ίδια τα τριγλυκερίδια εμποδίζουν περαιτέρω τη δράση της Ινσουλίνης προκαλώντας μεγαλύτερη αύξηση της Ινσουλίνης αλλά και της γλυκόζης στο αίμα. Ένας πραγματικός φαύλος κύκλος. Πολλές ορμόνες του ανθρωπίνου οργανισμού ρυθμίζουν το αίσθημα πείνας και κορεσμού καθώς και τη διατήρηση των ενεργειακών αποθεμάτων του σώματος σε λίπος. Οι κυριότερες από αυτές είναι η Γρελίνη και η Λεπτίνη (στην Αγγλική γλώσσα Leptin, από την ελληνική λέξη λεπτός).
Η Γρελίνη εκκρίνεται κυρίως από το στόμαχο όταν αυτός είναι κενός περιεχομένου και δίνει σήμα στον εγκέφαλο και πιο συγκεκριμένα σε ένα τμήμα αυτού που λέγεται Υποθάλαμος , ο οποίος με τη σειρά του διεγείρει το αίσθημα της πείνας και της όρεξης. Η Γρελίνη είναι η ορμόνη της Όρεξης , είναι ορεξιογόνος και δρα ταχέως προκαλώντας ένταση του αισθήματος της πείνας. Φτάνει στα ανώτερα επίπεδά της στο αίμα λίγο πριν το φαγητό και στα κατώτερα αμέσως μετά το φαγητό, όταν επέλθει η πλήρωση του στομάχου. Τα χαμηλά επίπεδά της που προάγουν την ανορεξία διατηρούνται περίπου για τρεις ώρες μετά το γεύμα. Κάποιοι άνθρωποι έχουν μια γενετική προδιάθεση να εκκρίνουν μεγαλύτερη ποσότητα Γρελίνης άρα να πεινάνε σε μικρότερα χρονικά διαστήματα. Στους υπέρβαρους και παχύσαρκους η Γρελίνη δεν μειώνεται σημαντικά μετά τα γεύματα πράγμα που τους οδηγεί στην υπερφαγία.
Η Λεπτίνη είναι μία ορμόνη που εκκρίνεται από το Λιπώδη ιστό (ναι, το λίπος πέραν του ότι είναι ο κατ’ εξοχήν ενεργειακός πάροχος του οργανισμού είναι και ενδοκρινής αδένας εκκρίνοντας πολλές ορμόνες) και δίνει σήμα στον εγκέφαλο ότι έχει καταναλώσει αρκετό φαγητό, έχει επέλθει ο κορεσμός, έχει αρκετά αποθέματα ενέργειας, αρκετή καύσιμη ύλη την οποία μπορεί να καταναλώσει, παράγοντας ενέργεια. Όταν η Λεπτίνη λειτουργεί φυσιολογικά ο οργανισμός έχει καλό μεταβολισμό καλή διάθεση και μνήμη , φυσιολογικές εγκεφαλικές λειτουργίες και πνευματική οξύτητα . Όταν η λειτουργία της διαταράσσεται, η διάθεση κλυδωνίζεται και η σκέψη συσκοτίζεται . Η Λεπτίνη είναι η ορμόνη του Κορεσμού αν και δρα και σε μακροχρόνια βάση επί των ενεργειακών αναγκών έχοντας ρυθμιστικό ρόλο μεταξύ όρεξης, παραγωγής ενέργειας, απώλειας βάρους και αύξησης βάρους. Επειδή η Λεπτίνη παράγεται από τον λιπώδη ιστό, αν κάποιος οργανισμός έχει περισσότερο του φυσιολογικού λιπώδη ιστό τείνει να παράγει υψηλότερα επίπεδα Λεπτίνης. Αποτέλεσμα αυτής της συνεχούς υπερπαραγωγής και δράσης είναι η εμπέδωση κάποιας αντίστασης στη δράση της , άρα η μειωμένη αποτελεσματικότητα να παράξει καταστολή της όρεξης. Αυτό έχει σα συνέπεια ο εγκέφαλος να πιστεύει ότι ο οργανισμός έχει ανάγκη από περισσότερο φαγητό , ότι πεινάει ακόμη , πράγμα που τον ωθεί να συνεχίσει να τρώει αντί να σταματήσει. Όσο η κατανάλωση φαγητού ξεπερνά τις ανάγκες τόσο μεγαλύτερη αντοχή στη δράση της Λεπτίνης αναπτύσσεται. Την αντίσταση στη δράση της Λεπτίνης προωθούν και τα αυξημένα επίπεδα Ινσουλίνης στο αίμα. Σε ένα οργανισμό που λειτουργεί φυσιολογικά η Γρελίνη και η Λεπτίνη δρουν συννεργικά και αποτελούν ένα ενιαίο και αλληλοεπηρεαζόμενο σύστημα που φροντίζει για την μακροπρόθεσμη διατήρηση των ενεργειακών αποθεμάτων και την πρόσληψη τροφής. Σε ένα υγιή οργανισμό η Γρελίνη τον ειδοποιεί πότε αυτός πρέπει να λάβει τροφή ώστε να διατηρηθεί στη ζωή και η Λεπτίνη πότε πρέπει να σταματήσει να τρώει.
Δυστυχώς οι ορμόνες αυτές δεν λειτουργούν πάντοτε σε ένα ιδανικό περιβάλλον καθώς πολλοί παράγοντες επηρεάζουν αυτή την ισορροπία και προκαλούν ανθεκτικότητα στη δράση τους, προάγουν υπέρ- ή υπο-έκκριση ή διαταραχές στη δράση τους.
Η παχυσαρκία, οι διαταραχές του ύπνου, οι πολύ λιπαρές και πολύ γλυκές τροφές, το άγχος, το στρες, η υπερκόπωση, η κατάθλιψη, ο τρόπος ζωής και κάποιοι γενετικοί παράγοντες μπορούν να εκτρέψουν την ιδανική ισορροπιστική σχέση αυτών των δύο ορμονών και να διαταράξουν τα αισθήματα πείνας και κορεσμού. Υπάρχουν ωστόσο και αρκετοί τρόποι αντίδρασης που μπορούν να διατηρήσουν ή να επαναφέρουν τα επίπεδα και τη δράση των ορμονών αυτών σε καλή ισορροπία.
Η αντίσταση στη δράση της Λεπτίνης μπορεί να περιοριστεί με την κατανάλωση υγιεινών λιπών όπως είναι τα μονοακόρεστα λίπη που περιέχονται στο ελαιόλαδο και το αβοκάντο και τα πολυακόρεστα λίπη που περιέχονται στα ψάρια , τα θαλασσινά και μερικούς ξηρούς καρπούς όπως τα καρύδια και τα αμύγδαλα . Επίσης με την άσκηση και τον επαρκή και ποιοτικό ύπνο.
Τα ζωικά λίπη πρέπει να καταναλώνονται σε χαμηλές ποσότητες και να προτιμώνται ζώα που εκτρέφονται με φυσικές φυτικές τροφές.
Η δράση της Γρελίνης προωθείται με την μείωση της πρόσληψης γλυκόζης , της φρουκτόζης και του σιροπιού αραβοσίτου (που περιέχεται σε πολλά επεξεργασμένα τρόφιμα). Υπενθυμίζεται ότι η γλυκόζη περιέχεται στα γλυκά, τα φρούτα, τη ζάχαρη και το μέλι αλλά και στα αμυλούχα τρόφιμα όπως οι πατάτες, το ψωμί, το ρύζι και τα ζυμαρικά.
Υπάρχουν τροφές που βελτιώνουν τη δράση και τις φυσιολογικές διακυμάνσεις της Γρελίνης προωθώντας τον έγκαιρο και με φυσιολογική διάρκεια κορεσμό , άρα μειώνοντας το αίσθημα της πείνας. Τέτοια δράση ασκούν οι τροφές που περιέχουν υγιεινούς υδατάνθρακες όπως τα δημητριακά ολικής άλεσης καθώς οι τροφές που περιέχουν πρωτεΐνες οι οποίες συνδυάζονται με λίγα και υγιή λίπη όπως τα ψάρια,τα πουλερικά και η πρωτεΐνη σόγιας. Αυτές οι τροφές μπορούν να ελαχιστοποιήσουν τα επίπεδα Γρελίνης και να προκαλέσουν παράταση του αισθήματος κορεσμού. Η φυσιολογική δράση της Γρελίνης προωθείται και με τον ποιοτικό και επαρκή ύπνο ενώ ο λιγότερος ύπνος αυξάνει τα επίπεδα Γρελίνης και διεγείρει την όρεξη. Παρόμοια δράση ασκεί και η πλήρωση του στομάχου με νερό άρα η καλή ενυδάτωση του οργανισμού καθώς και οι τροφές που περιέχουν πολύ νερό και λίγες θερμίδες όπως λαχανικά, φρούτα και σούπες χωρίς λιπαρά .
Δυστυχώς προς το παρόν δεν υπάρχουν φάρμακα που μπορούν να επηρεάσουν τη δράση ή τη μείωση της δράσης των ορμονών Γρελίνης και Λεπτίνης.
Υπάρχουν μόνο φάρμακα που μπορούν να διατηρήσουν χαμηλά τα επίπεδα Σακχάρου του αίματος, τη Χοληστερόλη και τα Τριγλυκερίδια σε φυσιολογικές τιμές και την Αρτηριακή πίεση σε καλά επίπεδα. Όλα όμως τα παραπάνω φάρμακα πρέπει να λαμβάνονται εφ όρου ζωής αν η απώλεια βάρους δεν γίνει κατορθωτή με συντηρητικά μέσα και η διαιτητική αγωγή δεν αποδώσει τα αναμενόμενα.
Σε περιπτώσεις μεγάλης και ανθεκτικής παχυσαρκίας τα τελευταία χρόνια έχει αναπτυχθεί η Βαριατρική και Μεταβολική Χειρουργική που μπορεί να επιταχύνει τον κορεσμό και να μειώσει την όρεξη μειώνοντας τη Γρελίνη με την επέμβαση της Επιμήκους Μαστεκτομή (Γαστρικό Μανίκι ή Sleeve Gastrectomy) ή να αυξήσει τη Λεπτίνη, την Ινσουλίνη και άλλες ορμόνες του Κορεσμού παρακάμπτοντας ένα τμήμα του Στομάχου και του Λεπτού εντέρου (Γαστρική Παράκαμψη ή Gastric bypass). Και οι δύο αυτές επεμβάσεις γίνονται Λαπαροσκοπικά, δηλαδή χωρίς τομές, και έχουν πολύ καλά αποτελέσματα σε υψηλά ποσοστά σε περιπτώσεις έντονης Παχυσαρκίας και Μεταβολικού Συνδρόμου.
