Χωρίς άλογο δεν θα υπάρχει ήλιος, ούτε μέρα, ούτε ζωή…

Άλογο στην Εποχή του Χαλκού

Γράφουν: Vera Klontza-Jaklova, Romilda Nevěčná, Μανώλης Κλώντζας //

Λέγοντας στον ευγενικό αναγνώστη ότι το άλογο είναι ένα εξαιρετικό ζώο θα ήταν σαν να φέρνουμε κουκουβάγιες στην Αθήνα, αλλά πάνω απ’ όλα θα ήταν ανόητο. Σε κάθε περίπτωση όμως προσπαθήστε να απαντήσετε στις ερωτήσεις: γιατί το άλογο είναι για τα διάφορα πολιτισμικά μας συστήματα στο πέρασμα του χρόνου ένα τόσο ελκυστικό ζώο; Γιατί είναι ένα δημοφιλές ζώο γενικά; Πως γίνεται να μην έχουμε εγκαταλείψει τα άλογα σήμερα, όταν η “ιπποδύναμη” που χρησιμοποιείται για την εργασία, τις μεταφορές, αλλά και τον πόλεμο έχει αντικατασταθεί σχεδόν πλήρως από άλλα ενεργειακά και τεχνολογικά επιτεύγματα; Πως γίνεται σήμερα σε ανατολή και δύση, βορά και νότο, στις περισσότερο αναπτυγμένες περιοχές του κόσμου μας να παρατηρείται μια ανάπτυξη της πολιτιστικής σχέσης με τα άλογα; Δεν έχουμε μια σαφή απάντηση στο μανίκι μας, αλλά μπορούμε να εξηγήσουμε και να τεκμηριώσουμε πως εξελίχθηκε και πως αναπτύχθηκε η σχέση μεταξύ αλόγου και ανθρώπου στην αρχή της δικής μας εποχής που στον ένα ή στον άλλο βαθμό με εξαίρεση τα τελευταία χρόνια απαντά με την φυσική ιστορική εποχή που ονομάζουμε “Ολόκαινο”. Χωρίς έναν αναβάτη σε ένα άλογο χωρίς σέλα, χωρίς έναν αμαξά σε ένα άρμα με ξύλινους τροχούς που κροταλίζουν, απλά δεν θα ήμασταν εδώ που είμαστε. Η παγκόσμια ιστορία μας θα ήταν διαφορετική. Θα μιλούσαμε πρώτα απ’ όλα μια εντελώς διαφορετική γλώσσα. Ο πολιτισμός της εποχής μας έως τις μέρες μας, την εποχή της “Ανθρωποκαίνου”, κυριολεκτικά κάλπασε έφιππος.

Η εξημέρωση του αλόγου όπως αποδεικνύεται από τις τελευταίες έρευνες για το DNA των αλόγων, όπως αναλύσαμε σε προηγούμενα άρθρα μας (https://atexnos.gr/tag/vera-klontza-jaklova/), συνέβη σε πολλά σημεία ταυτόχρονα, αλλά μέσα σε μια ευρύτερη περιοχή που οριοθετείται στα δυτικά από τον ποταμό Δνείπερο και στα ανατολικά από την Κεντρική Ρωσική στέπα. Σταδιακά, η ικανότητα χρήσης του αλόγου εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη, την Ανατολία και την Εγγύς Ανατολή και το εξημερωμένο άλογο ήταν κοινό από τις αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ. Εκείνοι οι άνθρωποι, των οποίων η πορεία των πραγμάτων τους οδηγούσε από την Κεντρική Ασία σχεδόν προς όλες τις κατευθύνσεις, αλλά για εμάς κυρίως προς τη δύση και το νότο, μιλούσαν τις λεγόμενες ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, οι οποίες έγιναν η βάση των περισσότερων σύγχρονων ευρωπαϊκών γλωσσών. Αρχικά, διείσδυσαν και διέσχισαν την Ευρώπη σε μικρές ομάδες, αλλά με την ραγδαία κλιματική αλλαγή γύρω στο 2300 π.Χ. κανείς δεν στάθηκε ικανός να τους σταματήσει. Εκείνη την εποχή, υπήρξε σημαντική αύξηση της θερμοκρασίας και ξηρασία που όπως και στην δική μας εποχή της Ανθρωποκαίνου αλλά για εντελώς διαφορετικούς λόγους, προκάλεσε την απώλεια δέντρων και πυκνών δέντρων, δασών, ζώντων ειδών. Είχε δηλαδή καταλυτική επίδραση στην αλλαγή του μεταβολισμού των οικοσυστημάτων άρα και του πολιτισμού κ.λπ. Αυτή η ραγδαία αλλαγή του γήινου μεταβολισμού συνδέεται με αυτό που αναφέρεται συχνά ως “κλιματικό γεγονός 4,2 Ka” (ένα γεγονός που συνέβη πριν από 4200 χρόνια).

(Εικ. 1) Γράφημα της εξέλιξης της παγκόσμιας θερμοκρασίας που ανακατασκευάστηκε με βάση τις στρωματογραφίες του στρώματος πάγου της Γροιλανδίας. Στην περιοχή γύρω στο 2200 π.Χ., είναι εμφανής μια απότομη άνοδος της θερμοκρασίας.

Τότε, ένα εντελώς νέο τοπίο άνοιξε για τους αναβάτες και τα άλογά τους. Οι τεχνολογικές, γεωγραφικές και πολεμικές δεξιότητές τους άνοιξαν το δρόμο για να ενταχθούν ή ακόμα και να αντικαταστήσουν τις κυρίαρχες ελίτ των υφιστάμενων κοινωνιών (Εικ. 2). Ένας ιππέας, ένας “φίλιππος”, ο οποίος όχι μόνο ήξερε πώς να ιππεύσει, αλλά που μπορούσε από απόσταση να προετοιμάσει ένα άγριο άλογο γι’ αυτό, γνώριζε ένα μεγαλύτερο κόσμο. Έφερνε πολυτελή, ενδιαφέροντα και χρήσιμα αντικείμενα, αλλά αν ειδικά ήξερε επίσης πώς να πολεμήσει από την πλάτη ενός αλόγου ή από άρμα, ήταν αμέσως μέρος της άρχουσας ελίτ ή και ακόμα μπορούσε ο ίδιος να γίνει πρώτος στην ιεραρχία της.

(Εικ. 2) Τάφος αλόγων του πολιτισμού του “Androvo” (νότια των Ουραλίων), όπου βρέθηκαν σκελετοί αλόγων των οποίων τα σαγόνια φέρουν παραμορφώσεις. Οι παραμορφώσεις αυτού του τύπου που αποδεικνύουν τη χρήση των συγκεκριμένων αλόγων για ιππασία.

Έτσι, άρχισε να κατακτά τον κόσμο ένα νέο πολιτιστικό σύστημα, ένας νέος τρόπος μεταβολισμού με τα διαφορετικά οικοσυστήματα. Έτσι όχι μόνο η γλώσσα εξαπλώθηκε, αλλά και η γνώση, η οποία περιελάμβανε επεξεργασία μετάλλων (χαλκού), αναπαραγωγή και εκπαίδευση αλόγων και αναβατών, αλλά και ιδέες, ολόκληρα κοσμολογικά και μυθολογικά συστήματα -στην ουσία ένα νέο πολιτιστικό σύστημα επενέργειας στη φύση. Μέχρι τα μέσα της 2ης χιλιετίας π.Χ., ολόκληρος ο κόσμος ταξίδευε ήδη, από τη Σκανδιναβία στην Κίνα. Η πιο διάσημη τέχνη ήταν η μάχη και το κυνήγι από μια άμαξα ή αγώνες ταχύτητας.

(Εικ. 3) Χετταίοι πολεμιστές αρμάτων (ανάγλυφο αρχές 2ης χιλιετίας π.Χ.). Πρακτικά σε όλη την “Εποχή του Χαλκού”, αλλά πιθανώς ακόμη και στην αρχή της Εποχής του Σιδήρου, το πλήρωμα ενός άρματος μάχης (ή κυνηγιού) αποτελούνταν από δύο άτομα: έναν οδηγό και έναν ένοπλο (συνήθως με τόξο ή πιθανώς δόρυ).

(Εικ. 4) Ανθρώπινο οστεολογικό υλικό. Οι “λεκάνες” εμφανίζουν το αποκαλούμενο “Σύνδρομο του ιππέα”. Βρέθηκαν σε τύμβους που χρονολογούνται από την 3η χιλιετία π.Χ. Πρόκειται για παραμορφώσεις στα οστά (ισχιακό οστό) της λεκάνης και στο άνω μέρος των οστών των μηρών, που δείχνουν συχνή ιππασία. Έτσι, είναι πιθανό ότι ένα συγκεκριμένο μέρος της κοινωνίας (ανδρική ελίτ) πιθανότατα ήξερε πώς να ιππεύει άλογα, ακόμα κι αν τα σαφή και άμεσα πολιτιστικού χαρακτήρα στοιχεία είναι μια χιλιετία ή και περισσότερο αργότερα. Η χρονολόγηση της ιππασίας, καθώς και η χρονολόγηση της διαδικασίας εξημέρωσης, είναι ακόμα ένα ανοιχτό ερώτημα. Εδώ: ένας άνδρας 40 ετών ο οποίος έζησε πριν από 5.000 χρόνια στην επικράτεια της σημερινής Ρουμανίας που πιθανότατα ίππευε άλογο.

Τα άλογα και οι κτηνοτρόφοι τους άρχισαν να μετακινούνται μεταξύ της Σκανδιναβίας και της περιοχής του Αιγαίου (σημερινή Ελλάδα, Μικρά Ασία). Τα άλογα όπως και τα πλοία (αλλά από διαφορετικές διαδρομές και με διαφορετικές ταχύτητες) μετέφεραν πρώτες ύλες όπως ο κασσίτερος που ήταν απαραίτητος για την παραγωγή χαλκού, κεχριμπάρι και άλλα εμπορεύματα. Μετέφεραν όμως και τεχνικές πληροφορίες, καθώς και τα ίδια τα άλογα. Για παράδειγμα, άλογα από τη σημερινή Ουγγαρία και τη νότια Σλοβακία “αποθανατίστηκαν” στην Ελλάδα. Η λεκάνη των Καρπαθίων – η σημερινή Τρανσυλβανία, η Ουγγαρία, η νότια και ανατολική Σλοβακία, διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο σε αυτό το διεθνές εμπορικό και πολιτιστικό δίκτυο. Από εδώ έχουμε επίσης στοιχεία για μια σχετικά πρώιμη χρήση αλόγων. Μαζί τους φυσικά ταξίδεψαν οι κοσμολογικές πληροφορίες, οι ιδέες, οι κοσμοαντιλήψεις, δηλαδή πολιτιστικά πρότυπα και συστήματα επικοινωνίας.

Ο μυθολογικός κύκλος που συνδέεται με το άλογο είναι πολύ παλιός και πολύ παρόμοιος σε όλες τις γωνιές της Ευρώπης. “Συγκλόνισε” στην ουσία τα παλιά πολιτιστικά συστήματα και τους κυρίαρχους τότε κοινωνικούς σχηματισμούς όπως και τις πρώτες εύθραυστες κρατικές δομές. Στη Σκανδιναβία, για παράδειγμα, το ελάφι είχε μια πολύ σημαντική θέση, η οποία σαφώς εκτοπίστηκε από τις πολιτιστικές πιέσεις της σχέσης με τα άλογα. Βρέθηκε ακόμη και ένας τάφος στον οποίο τα θαμμένα άλογα φορούσαν χρυσές μάσκες με κέρατα.

Το άλογο συνδέθηκε πολύπλευρα με τη λατρεία του Ήλιου. Μετέφερε τον ήλιο στον ουρανό πάνω σε ένα άρμα και στη συνέχεια εξαφανίζονταν μαζί του στη χώρα των νεκρών ώσπου να κινήσει ξανά με το άρμα του στον ουρανό το πρωί. Αυτό το ταξίδι συνοδεύτηκε από θεϊκές μορφές, όπως τα δύο δίδυμα αδέλφια, που γεννήθηκαν από την ένωση της φοράδας και του επιβήτορα, οι οποίοι ήταν η μετενσάρκωση των θεών γονιών τους. Αυτοί οι αδελφοί έπρεπε να ανταγωνίζονται κάθε βράδυ για την αδελφή τους, η οποία μερικές φορές αναφέρεται ως το Πρωινό Αστέρι, έτσι ώστε να μπορεί να επανεμφανιστεί στον πρωινό ουρανό.

(Εικ. 5) Ένα ζευγάρι μαχητών είναι μια συχνή απεικόνιση στη Σκανδιναβία της Εποχής του Χαλκού. Αυτοί οι πολεμιστές, δίδυμα αδέρφια, απεικονίζονται συχνά με ένα τσεκούρι, το οποίο είναι επίσης σύμβολο του ήλιου (συγκρίνετε με τα μινωικά labris). Τα βρίσκουμε χυτά σε μπρούτζο ή χαραγμένα.

Την στιγμή που δεν θα έδιδαν τη νυχτερινή αυτή μάχη, δεν θα μπορούσε να υπάρξει επόμενη μέρα, φως, ζωή. Στη βόρεια Ευρώπη, υπάρχουν πολλές απεικονίσεις αλόγου να τραβάει άρμα με ηλιακό δίσκο. Μερικές φορές μπορεί να εναλλάσσεται με έναν κύκνο. Ομοίως, στις κοινωνίες γύρω από το αρχαίο “Αιγαίο”, ο μυθικός ηνίοχος του ηλιακού δίσκου ήταν ο Θεός Ήλιος.

(Εικ. 6) Στο Τρούντχολμ της Δανίας βρέθηκε ένα χάλκινο κάρο με άλογα, το οποίο συμβολίζει τη διαδρομή του δίσκου του ήλιου στον ουρανό. Κοιτάζοντας νότια (όπου ο Ήλιος ταξιδεύει για εμάς στο Βόρειο Ημισφαίριο), ο Ήλιος κινείται από αριστερά προς τα δεξιά. Το άλογο τραβάει λοιπόν τον επιχρυσωμένο ηλιακό δίσκο. Ωστόσο, πρέπει να επιστρέψει ξανά στην αφετηρία του το βράδυ. Στη μυθολογία, αυτό το μονοπάτι συνήθως οδηγεί και στον κάτω κόσμο. Έτσι το άρμα μας δεν “φέγγει” (και δεν είναι επιχρυσωμένο). Φυλάσσεται στο Εθνικό Μουσείο της Δανίας, Κοπεγχάγη.

Μια άλλη διάσταση έχουμε στη σχέση μεταξύ του αλόγου και του ανθρώπου, με τη σεξουαλική έννοια της σχέσης. Και αυτή η διάσταση συνοδεύει την πρώιμη ινδοευρωπαϊκή μυθολογία. Τέτοιες απεικονίσεις υπάρχουν κυρίως στη Σκανδιναβία. Γνωρίζουμε όμως επίσης από τον Χετιτικό Κώδικα ότι η συνουσία με ζώα ήταν μια αξιόποινη πράξη. Προκαλεί εντύπωση πως η μόνη εξαίρεση ήταν η φοράδα. Η τελετουργική σεξουαλική πράξη με την φοράδα ήταν μέρος των ετήσιων τελετουργιών που εξασφάλιζαν την αναπαραγωγική δύναμη του ηγεμόνα ως προστάτη του λαού του και της χώρας. Το άλογο στη συνέχεια θανατωνόταν με τρόπο τελετουργικό, τεμαχιζόταν και προετοιμαζόταν ως φαγητό για την κοινότητα. Στη συνέχεια, τα κρανία και οι οπλές με ανάλογο τελετουργικό τρόπο ενταφιαζόταν ώστε η τελετουργική αυτή πράξη να περάσει στην διάσταση της συλλογικής μνήμης και να τονώσει τις κυρίαρχες κοσμοαντιλήψεις.

Οι άνθρωποι της Εποχής του Χαλκού υποστήριξαν αυτές τις τελετουργίες με το μύθο μιας Θεάς που μετενσαρκωνόταν σε φοράδα κάθε βράδυ και άφηνε μόνο ένα αντίγραφο του εαυτού της με τον σύζυγό της.

Ο σύζυγος το αναγνώρισε και κυνηγούσε τη φοράδα στο νυχτερινό βοσκότοπό της. Εκεί μετατράπηκε σε επιβήτορα και μαζί απέκτησαν δίδυμα. Tους δύο γιους που αναφέρθηκαν παραπάνω. Αυτός ο μύθος της μετενσάρκωσης των θεοτήτων σε μορφή αλόγου πέρασε ή έχει αναλογία στην ελληνική μυθολογία μέσω της ένωσης του Ποσειδώνα και της Δήμητρας με τη μορφή αλόγων. Αν και ο ρόλος ή ο τρόπος κατανόησης του αλόγου έχει αλλάξει με την πάροδο του χρόνου, το άλογο αποτελεί μέρος της πολιτιστικής “εργαλειοθήκης” μας. Έτσι, κατά κάποιο τρόπο, το κουβαλάμε στα πολιτιστικά “γονίδιά μας”.

Οι απαρχές της εποχής των ιππέων βρίσκονται στην εποχή του χαλκού. Πάραυτα τα τεκμήρια οστεολογικού υλικού είναι εξαιτίας του χαρακτήρα τους πολύ λίγα. Μόνο σε εξαιρετικές, ελάχιστες περιπτώσεις οστέινο υλικό απαντά σε αποθέσεις σκουπιδιών (συνήθως υπολειμμάτων κουζίνας) – υλικό στην βάση του οποίου δομούμε τις περισσότερες πληροφορίες που έχουμε για τα ζώα των ανθρώπινων οικοσυστημάτων. Ενώ οι ταφές ή θυσίες αλόγων δεν απουσιάζουν δεν φαίνεται να χαρακτηρίζουν τα πολιτιστικά πρότυπα. Αυτή η σύνδεση της Σκανδιναβίας των Βαλκανίων του Αιγαίου και της Μέσης Ανατολής αντανακλά στην κοινή θεματολογία στο επίπεδο της τέχνης. Έτσι τα άλογα, οι βάρκες, τα αποδημητικά πτηνά και ο ήλιος χαρακτηρίζουν την μόδα της εποχής. Λιγότερο ή περισσότερο πέρασαν και στην Ελληνική μυθολογία. Ο Απόλλων Υπερβόρειος συνθέτει μια κοσμολογική έκφραση που έχει τις ρίζες της στην αποκαλούμενη εποχή του χαλκού συνδέοντας τον Ευρωπαϊκό βορά με το Αιγαίο. Ο Απόλλων κάθε καλοκαίρι πηγαίνει στο εμβληματικό ιερό του τόπο, την Δήλο όπου δεχόταν νεαρές κοπέλες από τον Ευρωπαϊκό βορά, οι οποίες του πρόσφεραν κεχριμπάρι προστατευμένο με άχυρα για να του υπενθυμίσουν να μην ξεχάσει τους λαούς του και ότι πρέπει να επιστρέψει στο Βορά. Το κεχριμπάρι συνδέεται άμεσα με το εμπόριο που συνδεόταν με τις ελίτ της εποχής. Βασιζόταν στην συλλογή του του ευγενούς αυτού πετρώματος στον Ευρωπαϊκό βορά. Στην Ελληνική μυθολογία απαντά και ο Θεός Ήλιος να περιφέρεται στον ουρανό, οδηγός άρματος με 4 άλογα. Στην ίδια κοσμολογική- μυθολογική γραμμή ανήκουν και οι Διόσκουροι, οι εμβληματικοί αυτοί “φίλιπποι” και θαλάσσιοι ταξιδευτές.