Παρουσιάζει ο Ειρηναίος Μαράκης //
Το 2016 φεύγει σε λίγες μέρες και εμείς το αποχαιρετάμε διαβάζοντας ένα από τα καλύτερα μυθιστορήματα όλων των εποχών, με το σατυρικό, αντιπολεμικό και κοινωνικό μυθιστόρημα «Catch 22» του Αμερικανού συγγραφέα Joseph Heller (Μπρούκλιν, 1923-Ανατολικό Χάμπτον, 1999) που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Εκάτη (2004) και σε μετάφραση Αναστασίας Χρήστου
Το βιβλίο, που άρχισε να γράφεται το 1953 και ολοκληρώθηκε το 1961, αναφέρεται συχνά από διάφορους κριτικούς ως ένα από τα σπουδαιότερα λογοτεχνικά έργα του 20ου αιώνα φτάνοντας να 
το συγκρίνουν και με το «1984» του Τζορτζ Όργουελ. Ο χώρος δράσης του μυθιστορήματος είναι το νησάκι Πινόζα, σε μια αμερικάνικη βάση με βομβαρδιστικά αεροπλάνα, δυτικά της Ιταλίας, στη Μεσόγειο Θάλασσα, κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου από το 1942 έως το 1944 και στην περίοδο που οι «Σύμμαχοι» επιχειρούσαν στην Ιταλία με εκστρατευτικά σώματα και αεροπορικούς βομβαρδισμούς. Πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος είναι ο σμηνίτης Γιοσάριαν (Yossarian), που διεκδικεί να επιστρέψει στο σπίτι του, έχοντας συμπληρώσει και το απαιτούμενο όριο πτήσεων – που όμως κάθε φορά αλλάζει κάτω από τις αποφάσεις της ηγεσίας και εφόσον αδυνατεί να το πράξει βρίσκεται σχεδόν αναγκασμένος να σκηνοθετήσει διάφορα κόλπα και καταστάσεις για να αποδείξει ότι είναι τρελός και έτσι να καταφέρει αυτό που τόσο επιθυμεί. Όμως κανένας, ούτε οι απλοί σμηνίτες, ούτε οι προϊστάμενοι του, δεν πείθονται, ότι κι αν κάνει, ότι κι αν πει. Μέσα από τη δράση του, ο Γιοσάριαν έχει καθοριστικό και απόλυτα επιδραστικό ρόλο, αναδεικνύεται μέσα από στιγμές σκληρού, πικρού ή και ανάλαφρου μαύρου χιούμορ, ανάλογα την περίπτωση, ο παραλογισμός της στρατιωτικής ζωής αλλά και το παράλογου του πολέμου, των στρατιωτικών διαταγών που θεωρούν κάθε στρατεύσιμο αναλώσιμο. Ακόμα και σε σαμποτάζ προχωρά ο Γιοσάριαν για να μην πετάξει σε κάποια επόμενη αποστολή που όπως υπολογίζει, σχεδόν μοιρολατρικά, θα σκοτωθεί! Μαζί με τον πρωταγωνιστή ο αναγνώστης θα γνωρίσει και τους συμπολεμιστές του, με τα πολλά ψυχολογικά τους προβλήματα, μες υπέροχες αναδρομές στο παρελθόν τους που φωτίζουν σημαντικά διάφορα σημεία του έργου, τρελούς, τρελαμένους και οπωσδήποτε φοβισμένους, όπου προσπαθούν να ανταπεξέλθουν της παράνοιας, επιχειρώντας με νόμιμους και παράνομους τρόπους να περάσει κι αυτή η μέρα, να περάσουν τα προβλήματα.
Ο ίδιος ο τίτλος του μυθιστορήματος κωδικοποιεί την έννοια του παραλόγου και του επιτακτικού στο έργο, όπου «Catch 22» δεν είναι άλλο από τις στρεβλώσεις της λογικής, που δεν είναι μία και 
απόλυτη, από την κυβερνητική και στρατιωτική ηγεσία, είναι η έκφραση μια πολύ συγκεκριμένης κατάστασης όπου ο απλός πολίτης έρχεται αντιμέτωπος με τη βία και το παράλογο του πολέμου και της καθημερινότητας. Είναι η κατάσταση, σύμφωνα και με τον συγγραφέα, που οι αδύναμοι δεν έχουν κανένα έλεγχο της κατάστασης και κατά συνέπεια δεν μπορούν να κάνουν και τίποτα. Γι’ όλα αυτά ο όρος πέρασε
Το «Catch 22» αποτελεί μια στιβαρή και δυναμική καταγγελία όχι μόνο του πολέμου αλλά και των καπιταλιστικών σχέσεων στο σύνολό τους, είναι ένα τολμηρό, αντιπολεμικό έργο που μόνο ένας πρώην πιλότος βομβαρδιστικού όπως ο ίδιος ο Heller θα μπορούσε να γράψει κι έχοντας ζήσει όλη τη φρίκη του πολέμου. Το βιβλίο εκφράζει, διακωμωδώντας την, με ιδανικό τρόπο τόσο την αυταπάτη του αμερικάνικου ονείρου και της μεταπολεμικής ευημερίας που οδήγησε στην σημερινή καπιταλιστική κρίση αλλά και ότι ο πόλεμος κατά της φασιστικής απειλής και των νεοναζί από την πλευρά των μεγάλων και ανερχόμενων δυνάμεων της εποχής δεν είχε τίποτα το αντιφασιστικό – ήταν ένας πόλεμος συμφερόντων και μόνο, μία μάχη πολύ κρίσιμη για την αναδιανομή του κοινωνικού πλούτου εκείνη την περίοδο. Είναι παράλληλα ένα έργο με υπαρξιακά και καφκικά στοιχεία, θυμίζοντας με τον «Ξένο» του Αλμπέρ Καμύ, παρουσιάζοντας και αναλύοντας σε πολύ αδρές γραμμές την υποταγή του ατόμου σ’ ένα απρόσωπο μηχανισμό που επιβάλλει συγκεκριμένες λειτουργίες για τα στελέχη του και που ισοπεδώνει την ατομικότητα και την αυτονομία του καθενός αποτελώντας και μια εύστοχη κριτική στο γεγονός ότι χωρίς συλλογική δράση, ακόμα κι απέναντι σε αυτά τα ζητήματα, τίποτα δεν μπορεί να έχει αίσιο τέλος.
Δεν είναι τυχαία που το συγκεκριμένο μυθιστόρημα έγινε αμέσως επιτυχία, αφού μέχρι την έκδοση του επόμενου («Something Happened») είχε πλέον εξασφαλίσει την οικονομική άνεση του συγγραφέα ενώ ακολούθησε και μία συνέχεια, το «Closing Time, (1994)» όπου συμμετέχουν και 
κάποιοι ήρωες (ή μάλλον αντί-ήρωες) του «Catch 22», μεταξύ αυτών και ο Γιοσάριαν ενώ γυρίστηκε και ταινία (1970) με τον ίδιο τίτλο σε σκηνοθεσία του Mike Nichols, σενάριο του Buck Henry και με τον Alan Arkin στον πρωταγωνιστικό ρόλο. Σε όλα τα παραπάνω (και στην ανάδειξη των πολύ σημαντικών θεμάτων του πολέμου και της αλλοτρίωσης αλλά και στην εκδοτική/οικονομική επιτυχία του βιβλίου) βοηθάει η γρήγορη, εύστροφη, σχεδόν κινηματογραφική γραφή του Heller που ανεβάζει, θα λέγαμε στροφές, σε κάθε σελίδα, ενοχλώντας τον πνεύμα του αυστηρού, συντηρητικού και ξεροκέφαλου αναγνώστη και ικανοποιώντας στο έπακρο τον ανοιχτόμυαλο αναγνώστη, αυτόν που του αρέσουν και αναζητά τις λογοτεχνικές προκλήσεις. Ο κυνικός και άρτια αισθητικά λόγος του Joseph Heller πιστεύουμε πως δεν θα αφήσει κανέναν ανικανοποίητο. Αξίζει να διαβαστεί λοιπόν, το «Catch 22» γιατί είναι απλά, πολύ καλή λογοτεχνία αλλά και γιατί μας δείχνει ότι πρέπει να είμαστε σε ετοιμότητα για να μην αφήσουμε να μας υποτάξει η σιδερένια φτέρνα της εξουσίας και του παραλογισμού.
Απόσπασμα από το βιβλίο
“[…] O Γιοσάριαν τον κοίταξε ήρεμα και δοκίμασε διαφορετική μέθοδο. “Ο Ορρ είναι τρελός;”
“Βεβαίως είναι”. είπε ο γιατρός Ντάνικα.
“Μπορείς να τον κρατήσεις στο έδαφος;”
“Βεβαίως μπορώ. Αλλά πρέπει πρώτα να μου το ζητήσει. Έτσι λέει ο κανονισμός”.
“Τότε γιατί δε σου το ζητάει;”
“Επειδή είναι τρελός”, είπε ο γιατρός Ντανίκα. “Πρέπει να είναι τρελός για να συνεχίζει να πετάει σε μάχιμες αποστολές, παρά το γεγονός ότι έχει κινδυνέψει να σκοτωθεί τόσες φορές. Και βέβαια μπορώ να κρατήσω τον Ορρ στο έδαφος. Αλλά πρέπει πρώτα να μου το ζητήσει”.
“Αυτό είναι όλο κι όλο που πρέπει να κάνει, για να μείνει στο έδαφος;”, ρώτησε ο Γιοσάριαν.
“Όχι. Τότε δεν μπορώ να τον κρατήσω στο έδαφος”.
“Εννοείς πως υπάρχει παγίδα στη μέση;”
“Βεβαίως υπάρχει παγίδα”, αποκρίθηκε ο γιατρός Ντανίκα. Το Κατς-22. Όποιος θέλει να βγει από τις μάχιμες αποστολές δεν είναι πραγματικά τρελός”.
Υπήρχε μόνο μια παγίδα και αυτή ήταν το Κατς-22, που καθόριζε πως η ανησυχία κάποιου για την προσωπική του ασφάλεια, μπροστά σε πραγματικούς και άμεσους κινδύνους, ήταν λειτουργία του νου. Ο Ορρ ήταν τρελός και μπορούσαν να τον κρατήσουν στο έδαφος. Δεν είχε παρά να το ζητήσει, και μόλις το ζητούσε, θα έπαυε πια να είναι τρελός και θα έπρεπε να πετάξει και σε άλλες αποστολές. Ο Ορρ θα ήταν τρελός για να πετάξει και σε άλλες αποστολές, και υγιής αν δεν πετούσε, αλλά αν ήταν υγιής έπρεπε να πετάξει και σε άλλες. Αν πετούσε σε άλλες, ήταν τρελός και έτσι δεν ήταν αναγκασμένος να πετάξει, αλλά αν δεν ήθελε να πετάξει, ήταν υγιής και έπρεπε να πετάξει. Ο Γιοσάριαν είχε συγκινηθεί βαθύτατα από την απλότητα αυτού του άρθρου του Κατς-22 και άφησε να του ξεφύγει ένα σφύριγμα θαυμασμού. […]”
