Γράφει η Βασιλική Παπαγεωργίου //
Εθνολόγος- Κοιν. Ανθρωπολόγος, δρ
α. Κρυπτοαποικιοκρατία
Οι άνισες και ιεραρχικές σχέσεις μεταξύ των κρατών αποτελούν δομικό στοιχείο του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος, του οποίου, σχηματικά μπορούμε να απεικονίσουμε το κέντρο, ως την περιοχή εκείνη, το δυτικό κόσμο, που αποτέλεσε για αιώνες την αποικιοκρατική ιμπεριαλιστική δύναμη. Στην περιφέρεια ή την ημιπεριφέρεια βρίσκουμε τις χώρες εκείνες που έχουν συνδεθεί με μακρά σχέση αποικιοκρατικής ή άλλου είδους εξάρτησης από το κέντρο (πρβλ. θεωρία του Παγκόσμιου Συστήματος του Ι. Wallerstein).
Ως απότοκη αυτής της ιστορικής διαδικασίας, εγκαθιδρύεται μια παγκόσμια πολιτισμική κυριαρχία την οποία φαίνεται να έχει επιτύχει από την αποικιοκρατία και για αιώνες μετά έως σήμερα, η Ευρώπη και ο κόσμος των δυτικών αρχών και αξιών.
Με το να αποτελεί το μέτρο σύγκρισης απέναντι στο οποίο τοποθετείται ή κατατάσσεται ο υπόλοιπος κόσμος το δυτικό μοντέλο εσωτερικεύεται και επιβάλλεται σήμερα με μορφές μεταμφιεσμένης αποικιοκρατίας.. Οι πολιτισμικές όψεις της σύγχρονης κυριαρχίας μπορεί να εξεταστούν υπό το πρίσμα της νεοαποικιοκρατίας και της κρυπτοαποικιοκρατίας.
Και οι δυο όροι υπονοούν κρυμμένη ή συγκαλυμμένη σχέση έμμεσης πίεσης και ελέγχου, σε κάθε καθοριστικό πεδίο άσκησης εξουσίας: οικονομικό, πολιτικό, κοινωνικό και πολιτισμικό.
Τα φαινόμενα της νεοαποικιοκρατίας, δηλαδή, χαρακτηρίζουν πολλές από τις πρώην εξαρτημένες χώρες (π.χ. στην Αφρική) που δεν μπορούν να αποβάλλουν τη βαθιά κοινωνική και πολιτισμική ανθεκτικότητα των προϋπαρχουσών αποικιοκρατικών δομών, ενώ παράλληλα η φαινομενική τους ανεξαρτησία δε σημαίνει απόλυτη χειραφέτηση από τις δυνάμεις στις οποίες υπάγονταν ως αποικίες.
Ωστόσο ιστορικά υπάρχουν χώρες που δεν υπήρξαν αποικίες, και παρόλα αυτά εμφανίζεται σε αυτές ένα παρόμοιο καθεστώς “κρυφής αποικιοκρατίας”, για το οποίο ο ανθρωπολόγος Michael Herzfeld, καθηγητής στο Χάρβαρντ, και γνωστός για το εκτεταμένο έργο του πάνω στην Ελλάδα, έχει προτείνει την έννοια της “κρυπτο-αποικίας”. Υποστηρίζει λοιπόν πως η Ελλάδα είναι μια τέτοια χαρακτηριστική περίπτωση. [1]
Σύμφωνα με τον επιφανή ανθρωπολόγο, η έννοια της κρυπτοαποικιοκρατίας αγκαλιάζει τόσο τον λόγο των δυτικών για τους Έλληνες, όσο και τον τρόπο που οι τελευταίοι αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους. Αυτό μας παραπέμπει εξάλλου στο μοντέλο της δισημίας που είχε προταθεί από τον ίδιο αρκετά ενωρίτερα, προκειμένου να καταδείξει την αμφισημία της νεοελληνικής ταυτότητας. Δύο πολιτισμικοί κώδικες, οργανώνουν αντίστοιχα δύο όψεις της ταυτότητας, τη “Ρωμαίικη” και την “Ελληνική”, που χρησιμοποιούνται πότε αντιθετικά και πότε συμπληρωματικά: η πρώτη είναι η οικεία, η “δική μας” αίσθηση του εαυτού, κατάλληλη για ενδοσκόπηση, ενώ η δεύτερη, είναι η ευρωπαϊκή, αποδεκτή από το δυτικό βλέμμα, κατάλληλη για αυτοπαρουσίαση. [2]
Η δισημική ταυτότητα και η λογική της δυαδικότητας αναπτύσσονται εκεί όπου μία ισχυρή πολιτική δομή καθορίζει το σχήμα της επίσημης πολιτισμικής ταυτότητας. Το μοντέλο της δισημίας αφορά στις εντάσεις που δημιουργεί σε άτυπα αλλά και θεσμικά πλαίσια η αντίληψη του εαυτού μέσα από τα μάτια των Ευρωπαίων και η ιδέα ότι η ευρωπαϊκή εικόνα της Ελλάδας (“Ελληνική” – όπως αποκαλείται στο σχήμα του Herzfeld –, με την έννοια της σύνδεσής της με τον ένδοξο αρχαιοελληνικό παρελθόν) μας εντάσσει στα ευρωπαϊκά πλαίσια την ίδια στιγμή που η ανατολίτικη (“Ρωμαίικη”, αποκαλείται στο ίδιο σχήμα), μας αποκλείει.
Η διχαστική και συγκρουσιακή αυτή λογική είναι ιστορικά εμπεδωμένη στις πολιτισμικές μας δομές. Οποιαδήποτε συζήτηση ανοίγει γύρω από ζητήματα ταυτότητας, δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται ξέχωρα από αυτήν την ιδιαίτερη σχέση της Ελλάδας με την “Ευρώπη”, τη “δύση”, ως καταστατική οργανωτική αρχή συγκρότησης της νεοελληνικής ταυτότητας. Στον κυρίαρχο λόγο το εκσυγχρονισμένο πρόσωπο της Ελλάδας στρέφεται προς τα ευρωπαϊκά πρότυπα, και είναι θετικά σημασιοδοτημένο.
Η εικόνα της παραδοσιακής Ελλάδας, που παραπέμπει στα ελαττώματα της ανατολίτικης, οθωμανικής κληρονομιάς, η συμβολική φιγούρα ενός “καραγκιόζη”, μας είναι οικεία, αλλά και μας στοιχειώνει. Μας στοιχειώνει ως κάτι που δεν πρέπει να φαίνεται. Κατάλληλη για κριτική, ειρωνική ενδοσκόπηση. Η Ευρώπη μας καθορίζει και γίνεται το μέτρο και ο άξονας γύρω από τον οποίο τοποθετούμαστε.
β. Η Ελλάδα στη δίνη της κρίσης
Εκκινώντας από αυτή την ευρετική έννοια της κρυπτοαποικίας, αλλά και γενικότερα, από το παραγωγικό – θεωρητικά – σχήμα τής δισημίας, θα ήθελα να πάω ένα βήμα παραπέρα, προτείνοντας, ότι η κρυπτοαποικιακή εξάρτηση σήμερα, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια της κρίσης, αφορά ιδεολογία, που επιχειρεί να νομιμοποιήσει την ευθυγράμμιση του ελληνικού κράτους με ένα εκσυγχρονιστικό πλαίσιο θεσμικής προσαρμογής στη νεοφιλελεύθερη οικονομία της αγοράς και στο επιθετικό υπερεθνικό κεφάλαιο.
Έτσι αυτό που τίθεται ως διακύβευμα σήμερα, δεν είναι “το πώς” της εθνικής ταυτότητας, ζήτημα που αντιστοιχεί στις συνθήκες της νεωτερικότητας, αλλά το πώς του “ευρωπαϊκού τρόπου ζωής” για το εθνικό κράτος στην μετανεωτερική εποχή. [3]
Εκείνο που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι πως/πώς κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης, ενεργοποιήθηκε έντονα ένας τέτοιου είδους κρυπτοαποικιακός λόγος/discorse, από τη μεριά των κυρίαρχων φορέων, τόσο των ελλήνων πολιτικών, όσο και των ευρωπαίων ιθυνόντων, εκφραστών της υλοποίησης των μέτρων επιτήρησης, δανεισμού και περικοπών.
Η Ελλάδα αναπαρίσταται ως κακομαθημένος παρίας της Ευρώπης, που “έφαγε” τα χρήματα που της δόθηκαν , χωρίς να καταφέρει να “εξευρωπαϊστεί”. Παραμένοντας στην κατάσταση του νωθρού, ελλειμματικού ως προς το δυτικό πρότυπο, “ανατολίτη καραγκιόζη”, επιβεβαιώνει την μια όψη του δισημικού εαυτού, αυτή της “ρωμαίικης” ενδοσκόπησης. Πρόκειται για ένα πορτραίτο που κατασκευάζεται με όρους ηθικής και ελαττωμάτων “της φυλής”, προκειμένου να τονιστεί πιο έντονα η ανάγκη να συνετιστεί και να πειθαρχηθεί η Ελλάδα, με τον κίνδυνο μάλιστα – κάτι που συνέβη σε συγκεκριμένες φάσεις της περιόδου 2012-2015– της αποπομπής από την ευρωζώνη και γενικά από την “ευρωπαϊκή οικογένεια”.
Αντίστοιχα σήμερα, και ενώ βιώνουμε μια δεύτερη μεγάλη κρίση εγκιβωτισμένη μέσα στην πρώτη, ο κρυπτοαποικιακός λόγος παραμένει, αλλάζοντας το προσωπείο του, κάτι που του επιτρέπει το φιλόδοξο σχέδιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ο αποκαλούμενος υπερπροβεβλημένος μηχανισμός ή ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας. [4]
Στην πρώτη περίπτωση της οικονομικής κρίσης που προηγήθηκε, είναι η Ελλάδα που φταίει, στις κυρίαρχες δημόσιες απεικονίσεις. Το φταίξιμο νομιμοποιεί και εκλογικεύει τις αυστηρές συστάσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης για συμμόρφωση. Τώρα, όμως, η Ελλάδα έχει μετατραπεί σε “θύμα” μιας καταστροφής για την οποία δεν ευθύνεται (πανδημία), ωστόσο για να σωθεί πρέπει να εκμεταλλευτεί την ευκαιρία που τής δίνεται. Το κλειδί της επιτυχίας είναι οι “αναγκαίες μεταρρυθμίσεις” προς τον εκσυγχρονισμό του κράτους. Εδώ βέβαια υπονοείται ότι ο μεταρρυθμιστικός μετασχηματισμός θεωρείται αναγκαίος ακριβώς για να υπερβούμε τις υποτιθέμενα χρόνιες παθογένειες της χώρας μας, συνήθειες, νοοτροπίες, συμπεριφορές, στις οποίες οφείλεται η καταστροφική ύφεση της μεγάλης χρηματοπιστωτικής κρίσης προς το τέλος της δεκαετίας του 2000.
Σε αυτή την δεύτερη περίπτωση η αποικιοποίηση του δημόσιου λόγου και της δημόσιας σφαίρας επιτυγχάνεται μέσα από τη γλώσσα των τεχνοκρατών. Ξένοι φορείς, αλλά και μέρος της εγχώριας ελίτ και των πολιτικών, αποτελούν εκφραστή του λόγου αυτού, που χαρακτηριστικά του τεκμήρια συναντάμε στη γλώσσα των κειμένων εργασίας και των αναλυτικών εκθέσεων όπως της Επιτροπής Πισσαρίδη, των οργανισμών όπως ο ΟΟΣΑ, των διεθνών φόρουμ κ.λπ.
Ο μηχανισμός Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας αποτελεί ένα “σκληρό” τεχνοκρατικό σχέδιο, που διαπλέκεται με ένα πιο “μαλακό” πολιτισμικό πλέγμα νοημάτων και σημασιών γύρω από την ταυτότητα και τη θέση της χώρας στο νέο ευρωπαϊκό ψηφιακό περιβάλλον της 4ης βιομηχανικής επανάστασης. Έτσι, προβάλλεται ως η μεγάλη ευκαιρία, ένα εθνικό στοίχημα και η υλοποίησή του εθνικό καθήκον.
γ. Μεταρρυθμίσεις- μετασχηματισμός: ένα παράδειγμα
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα προς αυτήν την κατεύθυνση, του μεταρρυθμιστικού μετασχηματισμού, και δηλωτικό της τεχνοκρατικής ποιότητας του Ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας, αποτελεί η παροχή ισχυρών κινήτρων για μεγέθυνση των πολύ μικρών/μικρομεσαίων επιχειρήσεων δια των συγχωνεύσεων και των εξαγορών. [5]
Φορολογικές ελαφρύνσεις, πρόσβαση σε δανεισμό με ευνοϊκούς όρους, αλλά και άμεση χρηματοδότηση, με τη μορφή επιδότησης, είναι τα τρία κίνητρα που σχεδιάζει το οικονομικό επιτελείο για την προώθηση των εξαγορών, συγχωνεύσεων και συνεργασιών επιχειρήσεων. Η αύξηση του μέσου μεγέθους της ελληνικής επιχείρησης είναι ένα από τα βασικά συστατικά της αλλαγής του παραγωγικού μοντέλου της ελληνικής οικονομίας, που επιδιώκει η κυβέρνηση. «Θέλουμε να αυξήσουμε το μέσο μέγεθος για λόγους παραγωγικότητας και εξωστρέφειας των επιχειρήσεων», λέει ο αναπληρωτής υπουργός Οικονομικών Θεόδωρος Σκυλακάκης. Αυτό άλλωστε υποστήριζε και η έκθεση Πισσαρίδη.
Το μέγεθος των επιχειρήσεων είναι μικρότερο σε σχέση με τον μέσο όρο της ζώνης του ευρώ, και αυτό υποτίθεται ότι επηρεάζει αρνητικά την παραγωγικότητα και ανταγωνιστικότητά τους. Παράλληλα, στηλιτεύεται ο οικογενειακός χαρακτήρας των επιχειρήσεων αυτών που συνδέεται ιστορικά με κοινωνικές δομές και πολιτισμικές πρακτικές του ελληνικού χώρου.
Έτσι το ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας, υπονομεύει παραδοσιακές απασχολήσεις και κοινωνικές δομές, τις υποθάλπει με ψευτοεπιχειρήματα περί ανθεκτικής οικονομίας και εκσυγχρονισμού. Εκείνο που αποκρύπτεται είναι, όμως, ότι οι μικρές επιχειρήσεις αποτελούν αυτή τη στιγμή ένα μεγάλο εμπόδιο στην καθολική επέκταση των μεγάλων πολυεθνικών ομίλων. Γι’ αυτό και χαρακτηριστικά βρίσκονται στο στόχαστρο αρνητικής κριτικής σε πληθώρα αναλύσεων και μελετών, ή ακόμη και σχετικών άρθρων – παρεμβάσεων στη δημόσια σφαίρα, από την έναρξη κιόλας της χρηματοπιστωτικής κρίσης, αρκετά πριν, δηλαδή, το σχέδιο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας επαναλάβει τα ίδια επιχειρήματα με παρόμοια ρητορική γύρω από δήθεν διακυβεύματα της ανάπτυξης.
Τα αποτελεσματικότερα οικονομικά μεγέθη ή η ενίσχυση της διεθνούς ανταγωνιστικότητας, σύμφωνα με την τεχνοκρατική γλώσσα, δεν αφορούν τις ομάδες των αυτοαπασχολούμενων και των οικογενειών τους που συντηρούνται και επιβιώνουν μέσα από τη μικρή τους επιχείρηση. Η άτυπη οικονομική δραστηριότητα, που επίσης αποτελεί ένα από τα ισχυρά επιχειρήματα στο οπλοστάσιο των τεχνοκρατών, αποτελεί εξάλλου ένα άλλοθι για να καλλιεργηθεί η ιδέα της εγγενούς παθογένειας (μας παραπέμπει αυτό στο λόγο/discourse για τα ελαττώματα της φυλής και τον υποτιθέμενο ελλειμματικό μας εκσυγχρονισμό που αναφέρθηκε στα προηγούμενα).
Η τεχνοκρατική ηθική καμώνεται ότι αγνοεί το γεγονός, ότι ένα από τα επιτεύγματα του νεοφιλελευθερισμού είναι η καταστροφή των μικρών επιχειρήσεων, και ακριβώς πολιτικές όπως η απουσία ουσιαστικής βοήθειας στη μικρή επιχείρηση στην περίοδο της κρίσης covid χαρακτηρίζουν την πολύ άγρια νεοφιλελεύθερη αγορά των ΗΠΑ, όπου ένα μεγάλο ποσοστό μικρών επιχειρήσεων κατέχεται από μειονοτικές ομάδες.
Γενικότερα, η λογική του τεχνοκρατικού λόγου είναι ανάπτυξη για το επενδυτικό κεφάλαιο με όποιο κόστος, χρησιμοποιώντας δείκτες και κριτήρια λόγου χάρη – στο παράδειγμα που χρησιμοποιήσαμε – για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, όπως διεθνής ανταγωνιστικότητα, “ανταγωνιστικό πλεονέκτημα”, κ.α., όταν μάλιστα η πλειονότητα των εγχώριων επιχειρήσεων είναι οι “πολύ μικρές” (αυτοααπασχόληση και απασχολούμενοι έως 9 άτομα) κυρίως στους τομείς του χοντρικού και λιανικού εμπορίου.
Επίλογος
Το ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας παρέχει τα εργαλεία, υλικά και συμβολικά, για να αλλάξει η χώρα. Η τεχνοκρατική γλώσσα της ανάπτυξης που χρησιμοποιεί, παρουσιάζεται ουδέτερη, αντικειμενική και σχεδόν ταυτολογική (οικονομική βοήθεια=ανάπτυξη=μεταρρυθμίσεις). Παράλληλα, με την υπόρρητη αναφορά σε πολιτισμικά διακυβεύματα (ευκαιρία, εθνικό χρέος, εκσυγχρονισμός, αλλαγή πορείας της χώρας, κ.λπ.) φανερώνουν (με συγκαλυμμένο βεβαίως τρόπο) έναν καθαρά αποικιοκρατικού τύπου μετασχηματισμό και μια σκληρή, απόλυτη εξάρτηση από το ιδιωτικό επενδυτικό κεφάλαιο.
Γι’ αυτό εν τέλει, σε μια κομβική ιστορική συγκυρία, στην κρυπτοαποικία του σήμερα, η Ελλάδα από παρίας γίνεται θετικό παράδειγμα, κερδίζοντας τον έπαινο των ευρωπαίων εταίρων της. [] Ο ευφημισμός του “θετικού παραδείγματος”, όμως, δεν αποδεικνύει τίποτε άλλο πέρα από την παραδοχή ότι τα καθεστώτα εξάρτησης συνεχίζονται με νέες μορφές στο παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα του 21ου αιώνα.
[29/9/2021]________________________________________________________
Σημειώσεις
[1] Αναφέρομαι στο άρθρο του Herzfeld, M. (2002), «The absent presence. Discourses of crypto-colonialism», The South Atlantic Quarterly, 101, pp. 899-926. Για μια άμεση επισκόπηση των ιδεών του βλ. ενδεικτικά κάποιες από τις συνεντεύξεις του δημοσιευμένες ηλεκτρονικά: ΕΔΩ και ΕΔΩ
[2] Michael Herzfeld, «Η ανθρωπολογία μέσα από τον καθρέπτη» (1988, εκδ. Αλεξάνδρεια) [3] Σχετικά με το λόγο (discourse) περί “ευρωπαϊκού τρόπου ζωής”, παρατηρούμε μια μετατόπιση προς την αναγνώριση μιας θεσμικής του υπόστασης, αποτελώντας δε αυτή διακηρυγμένο στρατηγικό στόχο της πενταετίας 2019-2024: ΕΔΩ [4] https://ec.europa.eu/info/strategy/recovery-plan-europe_el#nextgenerationeu [5] Βλ. στο κείμενο 49 σελίδων του Ελληνικού Σχεδίου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας με τίτλο «Στρατηγικές κατευθύνσεις για το Εθνικό Σχέδιο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας» που δημοσιεύτηκε την 25η Νοεμβρίου του 2020 και τέθηκε σε δημόσια διαβούλευση: ΕΔΩ
