Γράφει η Βασιλική Παπαγεωργίου //
Εθνολόγος-Κοινωνική Ανθρωπολόγος, Δρ
Εργασιακή Σύμβουλος Ανέργων, ΟΑΕΔ
Kάθε άλλο παρά διακοσμητικός ή ξεπερασμένος είναι ο βασιλικός θεσμός σε χώρες όπως η Μ. Βρετανία σήμερα. Αυτό όχι απλά δεν το αναιρεί, αλλά, τουναντίον, το καταδεικνύει η βαριά εθιμοτυπία και το πομπώδες, στην απειροελάχιστη λεπτομέρειά του πρόγραμμα, των κατεστημένων τελετουργικών που συγκροτούν και αναπαράγουν το θεσμό, και που επιβάλλεται να τηρηθούν με ευλάβεια, όπως στην περίπτωση της εξόδιου ακολουθίας της βασίλισσας Ελισάβετ.
Οι τελετουργίες γύρω από το βασιλικό θρόνο της Μ. Βρετανίας είναι οι πιο λαμπρές και πολυδάπανες σε όλον τον ευρωπαϊκό χώρο μαζί ίσως με αυτές της παπικής εκκλησίας της Ρώμης. Παρότι κουβαλούν το φορτίο μιας παράδοσης αιώνων, έχουν κατά κανόνα επινοηθεί –με την έννοια της εκ νέου επεξεργασίας τους – κατά τη διάρκεια του 19ου και του 20ου αι., όταν συνδέθηκαν με νέους τρόπους άσκησης της βασιλικής εξουσίας κατά την διάρκεια της νεωτερικότητας.
Ήταν το 1837, όταν η ενθρόνιση της βασίλισσας Βικτωρίας σχεδιάστηκε ως ένας μεγαλειώδης εορτασμός, για πρώτη φορά δημόσιος στην ιστορία της χώρας (ΕΔΩ). Το 1953, η στέψη της βασίλισσας Ελισάβετ ήταν και η πρώτη παρόμοια βασιλική τελετή που μεταδόθηκε τηλεοπτικά σε όλον τον κόσμο. Ενώ, εβδομήντα χρόνια μετά, ο θάνατός της, στις 8 Σεπτεμβρίου, συνοδεύτηκε από δεκαήμερο δημόσιο πένθος και κορυφώθηκε με την κηδεία που είχε παγκόσμια κάλυψη από τα μέσα, αποκτώντας διαστάσεις πλανητικού γεγονότος.
Οι σύγχρονες τελετουργίες του είδους, γύρω από το πρόσωπο του ηγέτη μονάρχη- βασιλιά είναι πρωτίστως πολιτικής τάξης, και, πλούσιες σε δρώμενα και θεατρικότητα, φέρουν έναν ισχυρό συμβολικό λόγο που εγκαθιδρύει την κυρίαρχη τάξη πραγμάτων. Η αυστηρή τυποποίηση των τελετουργικών κωδίκων που χαρακτηρίζει τις παραδοσιακές τελετουργίες – και παρατηρήθηκε προδήλως στη βασιλική κηδεία–, δεσμεύει τους συμμετέχοντες σε μία κοινότητα, και τους προσδένει σε κοινά σύμβολα και αξίες, κάτι που παραπέμπει στην ντυρκεμιανή θεωρητική παράδοση για την διατήρηση της κοινωνικής συνοχής. Γιατί, όχι μόνο η τελετουργική μέθεξη επιβάλλει την “κοινότητα” σε συναισθηματικό και ψυχολογικό επίπεδο, αλλά επιβάλλει, παράλληλα, και την κοινή δόξα, την πίστη στο θεσμό, την νομιμοποίηση του θεσμού, τη φυσικοποίηση, με άλλα λόγια, της βασιλείας.
Ο ρόλος των τελετουργιών προς αυτή την κατεύθυνση έχει αναλυθεί από πολλούς κοινωνικούς επιστήμονες, κυρίως στη μελέτη των παραδοσιακών κοινωνιών, όπου η θρησκευτική εξουσία με την οποίο συνδέονται αλληλένδετα, είναι προεξάρχοντας θεσμός, όσο και σε αυτές που το κοσμικό στοιχείο και οι πολιτικοί θεσμοί έχουν κατισχύσει του θρησκευτικού.
Στη σημερινή βρετανική μοναρχία η εξόδιος ακολουθία της Ελισάβετ Β΄, έδωσε την δυνατότητα μιας σύγκλισης ανάμεσα στο θρησκευτικό και κοσμικό/ πολιτικό στοιχείο με τη φυσικοποίηση της βασιλικής εξουσίας, και τη σύνδεσή της με τη σφαίρα του “ιερού”, κάνοντάς την να φαντάζει προαιώνια, α- ιστορική αλλά και α-πολιτική, “αθώα”, ως ένας ουδέτερος θεσμός που αντικειμενικός του προορισμός είναι η ευημερία του έθνους.
Αυτή η απεικόνιση μεγεθύνεται μέσω των μιντιακών αναπαραστάσεων. Σήμερα, στη μετανεωτερική εποχή του θεάματος και της υπερβολικής ροής εικόνων και πληροφορίας, η μιντιακή διαμεσολάβηση (τηλεόραση, ψηφιακά μέσα) διαμορφώνει ένα νέο πλαίσιο για τις πομπώδεις τελετουργίες, τις πλάθει με άλλο τρόπο ή τις μετασχηματίζει.
Κυρίως, αυτό που κάνει είναι να ανατροφοδοτεί το πολιτισμικό μας ρεπερτόριο με τα σύμβολα νέων “μύθων” (όπως προσεγγίζονται θεωρητικά από το Ρολάν Μπαρτ)*, που κατασκευάζονται αξιοποιώντας ακριβώς την επικοινωνιακή διεισδυτικότητα της δημόσιας κουλτούρας. Η βρετανική βασιλική οικογένεια γνωρίζει τους κανόνες του παιχνιδιού μετατρέποντας, για παράδειγμα, τον γάμο του πρίγκιπα Χάρι, το 2018, ή τον πιο πρόσφατο, πριν λίγους μήνες, εορτασμό του Πλατινένιου Ιωβηλαίου για τα 70 χρόνια της Ελισάβετ στο θρόνο, σε παγκόσμια κοινωνικά γεγονότα.
Αυτές οι πομπώδεις, σύγχρονες τελετουργίες διοχετεύουν το μήνυμα γύρω από τον ισχυρό θεσμό της βασιλείας που συνδέεται με την αίγλη της αλλοτινής βρετανικής αυτοκρατορίας.
Εδραιώνοντας την πίστη στο θεσμό, εικόνες/αναπαραστάσεις του είδους, μπορούν να “διαβαστούν” ως “μύθοι” μιας κραταιάς σημερινής Μεγάλης Βρετανίας, στην οποία είναι ιδιαίτερη τιμή να ανήκει κάποιος, και μπορούν να αξιοποιηθούν πολιτικά στοχεύοντας σε πολλές κατευθύνσεις, τόσο στο εσωτερικό, όσο και στην αρένα των διεθνών σχέσεων.
Όπως έχει δείξει η αναλυτική ματιά του Ρολάν Μπαρτ, οι μύθοι ανευρίσκονται σε σύγχρονα πολιτισμικά μορφώματα της καθημερινής εμπειρίας ή πολιτισμικά προϊόντα όπως οι διαφημίσεις, και έχουν την επικοινωνιακή /συμβολική επενέργεια να επιβάλλουν κατανοήσεις του κοινωνικού κόσμου σύμφυτες προς τα συμφέροντα των κυρίαρχων. Ο “μύθος” αποσκοπεί στη συναίνεση, στην κοινή δόξα, στην πολιτισμική ηγεμονία. Αυτό ακριβώς βλέπουμε στην περίπτωση της βασιλικής τελετουργίας: τη δύναμή της να μεταμορφώνει την ιστορία και την κοινωνική πραγματικότητα του θεσμού της βασιλείας, σε καμουφλαρισμένη, ωραιοποιημένη, φυσική αναγκαιότητα.
* Σημειώνεται εδώ, για τους μη εξοικειωμένους με την πολιτισμική θεωρία, ότι ο “μύθος”, στην πολιτισμική ανάλυση που εισηγήθηκε ο Μπαρτ, δε νοείται με την τρέχουσα χρήση του, ως μία ψευδής αφήγηση, ή με τη θέση που κατέχει στη φιλολογία και σε επιστήμες όπως η ανθρωπολογία ή η λαογραφία, αλλά ως σημειολογικός κώδικας που σχετίζεται με την εξουσία και την ιδεολογία. Βλ. το έργο του ιδίου: Ρολάν Μπαρτ, 1973, [1957 γαλλική έκδοση] Μυθολογίες- Μάθημα, μτφρ. Κ. Χατζηδήμου, Ι. Ράλλη, Αθήνα: Κέδρος.
