Γράφει η Αναστασία Ζήση //
Τμήμα Κοινωνιολογία, Παν/μιο Αιγαίου
Πώς αίρονται, αλήθεια, οι φραγμοί που σχετίζονται με το φύλο, τη φυλή και την εθνότητα; Από τι είναι φτιαγμένοι αυτοί οι φραγμοί; Στη σημερινή ελληνική κοινωνία και την νέα οικονομική τάξη, η οργισμένη αντίδραση πολλών για την έκρηξη των ανισοτήτων, τη φτώχεια, την εργασιακή επισφάλεια εκφράστηκε δια μέσου του λαϊκιστικού εθνικισμού και των πεποιθήσεων ότι οι διάφορες μειονότητες είναι η πηγή της προσωπικής τους δυστυχίας. Η πληγωμένη αίσθηση του εαυτού/ της εαυτής που παλεύει, σε συνθήκες ευτελισμού, στα όρια της επιβίωσης τροφοδοτεί τέτοιες πεποιθήσεις που αποτυγχάνουν να στραφούν στην πραγματική πηγή της οδύνης μεταθέτοντας την οργή προς τους αδύναμους και τους ευάλωτους στόχους των ομάδων που ανήκουν σε μειονότητες, εθνοτικές και κοινωνικές. Η ενεργοποίηση του μηχανισμού της μετάθεσης καθιστά θολή την κρίση για τις ανισότητες ισχύος και πλούτου, οι οποίες συχνά ερμηνεύονται μέσα από θεωρίες συνωμοσίας για κάποιες αόριστες οικονομικές υπερδυνάμεις που ελέγχουν τον κόσμο. Έτσι, γίνεται φανερό ότι οι ευρύτερες πεποιθήσεις που μεταδίδονται και διασπείρονται, εύκολα και γρήγορα, από τις σύγχρονες τεχνολογίες, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, και τις καθημερινές κουβέντες οικοδομούν την κοινή γνώμη που παρακάμπτει την γύμνια του κοινωνικού κράτους, των υποδομών και των πολιτικών προγραμμάτων. Όσοι μένουμε πίσω χωρίς οικονομική ή κοινωνική ανέλιξη, ταπεινωμένοι και αγχωμένοι, βυθιζόμαστε στα αισθήματα της ήττας και στα μυστήρια της μοίρας που είναι εκτός της σφαίρας του ελέγχου μας και απρόβλεπτη. Τα ηθικά συναισθήματα της θιγόμενης αξιοπρέπειας, θυμίζω εδώ την εικόνα του λουόμενου σερβιτόρου, και της συνεχιζόμενης περιφρόνησης από το κράτος, θυμίζω εδώ τις απαράδεκτες συνθήκες μετακίνησης των πολιτών, είναι ο πυρήνας ενός διάχυτου θυμού ο οποίος μεταμορφώνεται σε αντιδραστική σκέψη. Ένα εκρηκτικό μείγμα οργής και ματαίωσης που γίνεται εμπρηστικό από τις ύλες των εφήμερων επιθυμιών και της υλικής δόξας, γνώριμα από το ρυθμό της τραπ, εκτονώνεται προς τον άμεσο περίγυρο σβήνοντας κάθε ίχνος επίγνωσης της πολιτικής διάστασης του ευτελισμού (Sandel, 2022). Μαζί με την όξυνση των ανισοτήτων, οι διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στις διάφορες κοινωνικές ομάδες εντάθηκαν, η ρητορική μίσους εξαπλώθηκε ενώ την ίδια στιγμή οι πολιτικές ταυτότητας ισχυροποιούνται, κυρίως, δια μέσου ενός δικαιωματικού λόγου χωρίς ιδιαίτερη έμφαση σε ηθικά επιχειρήματα. Για παράδειγμα, το ερώτημα, τι οφείλουμε ο ένας στον άλλον ως πολίτες αγνοείται ενώ το εύρος της κουλτούρας του πολίτη ολοένα και συρρικνώνεται από τις διαρκείς αβεβαιότητες και τη ρευστότητα των σχέσεων, αλλά, κυρίως, από την απουσία ενός χειραφετημένου δημόσιου λόγου. Αυτή η απουσία δημιούργησε ένα μεγάλο κενό, το οποίο έχει γεμίσει από αυταρχικές ταυτότητες του ανήκειν, την άκρα δεξιά, τον εθνικισμό και την μισαλλοδοξία.
Η χάραξη των διαχωριστικών γραμμών μεταξύ των κοινωνικών ομάδων έχει μελετηθεί, κατά κύριο λόγο, δια μέσου των ψυχολογικών διεργασιών της κατηγοριοποίησης, της τάσης των ανθρώπων για δημιουργία κατηγοριών και ταξινομήσεων των εμπειριών και των εξωτερικών ερεθισμάτων, ώστε να αισθάνονται ότι ελέγχουν το περιβάλλον και επαρκώς το διαχειρίζονται. Πρόκειται για μια εγγενή τάση του ανθρώπου η οποία μέσω της κουλτούρας και των ιδεολογικών δυνάμεων που κυριαρχούν σε κάθε διαφορετική ιστορική περίοδο δημιουργεί και εγκαθιστά εικόνες στο νου των ανθρώπων. Αυτές οι εικόνες φτιαγμένες από πεποιθήσεις, ιδέες και αντιλήψεις που μέσα στους αιώνες μεταδίδονται και διασπείρονται σε κοινότητες και ανθρώπους αποκτούν αντοχή που τις καθιστά ακλόνητες και αμετακίνητες. Το περιεχόμενό τους αφορά τον συσχετισμό μεταξύ κρίσεων, αξιολογήσεων και ορισμένων γνωρισμάτων μιας κοινωνικής ομάδας ανθρώπων, όπως το φύλο τους, η εθνικότητα, η εθνότητα και η καταγωγή. Τα ειδικά συμφέροντα των ομάδων που είχαν, κατά περιόδους, την κυριαρχία σε στενή σχέση με τα συμβολικά σύμπαντα της επιστήμης και της θεολογίας επεδίωκαν και συνεχίζουν να επιδιώκουν την καθυπόταξη κοινωνικών ομάδων και την κοινωνική τους υποτέλεια. Καθώς η συσχέτιση μεταξύ αξιολόγησης και γνωρίσματος στερείται στέρεων αποδείξεων αλλά συνιστά ένα επινενοημένο προϊόν κοινωνικού ελέγχου, κρίνεται ως αυθαίρετη και απατηλή που οδηγεί σε ισχυρές κρίσεις, φορτισμένες με αρνητικά αισθήματα. Έτσι δημιουργούνται τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις που καταλήγουν στον διαχωρισμό μεταξύ του εμείς και αυτοί αποδίδοντας στις δύο αυτές κατασκευασμένες κατηγορίες υπόσταση και μια αμετάκλητη ουσία που θεωρείται εκ φύσεως δοτή με προκαθορισμένες ιδιότητες. Όλες οι δυτικές κοινωνίες είναι διαποτισμένες από τέτοιες παγιωμένες, και εν πολλοίς, αντιλήψεις πάνω στις οποίες κατασκευάζονται τα συναισθήματα μας για τις κοινωνικές ομάδες, τους ανθρώπους και τον εαυτό μας, αλλά και οι προσδοκίες για τις επιθυμητές και τις κοινωνικά αποδεκτές συμπεριφορές συνδεόμενες με το φύλο, την κοινωνική θέση και στοιχεία της προσωπικής ταυτότητας.
Οι αντιδράσεις γονέων που προκάλεσε η ταινία μικρού μήκους Τα αγόρια στο ντουζ και η προβολή του εντός της σχολικής διαδικασίας είναι μια από τις πολλές και διαφορετικές εκφράσεις της ελληνικής κοινωνίας που συνεχίζει να διατηρεί έμφυλα στερεότυπα, δηλαδή, πεποιθήσεις και αντιλήψεις για τα χαρακτηριστικά των δύο φύλων και τις προσδοκίες για τις συμπεριφορές τους στα διάφορα πεδία της ανθρώπινης δραστηριότητας. Είναι αυτές οι αντιλήψεις που ορίζουν πώς πρέπει να είναι ένα κορίτσι, πώς πρέπει να είναι ένα αγόρι, πώς θα πρέπει να φέρεται ως κορίτσι, και ως αγόρι, τι θα πρέπει να περιμένει, τι θα πρέπει να επιδιώκει. Τα στερεότυπα φύλου είναι όχι μόνο ανθεκτικά αλλά και ισχυρά διότι διαμορφώνουν πρότυπα συμπεριφοράς, κοινωνικές νόρμες και κριτήρια για κοινωνικούς αποκλεισμούς, όταν το αγόρι ή το κορίτσι αποτυγχάνει την εκπλήρωση των κοινωνικών προδιαγραφών. Ο δημιουργός της ταινίας αξιοποίησε την Τέχνη του μικρού κινηματογράφου για να καταδείξει πώς οι επιταγές της κοινωνίας και η επιβολή τους μέσα από τα ιδεολογικά συστήματα της εξουσίας, όπως το σχολείο, επιβάλλονται στα παιδιά προκειμένου αυτά να διαγράψουν την τροχιά του πεπρωμένου του φύλου τους. Ο σκηνοθέτης επιτυγχάνει ένα καλλιτεχνικό δοκίμιο το οποίο αποτυπώνει πώς πρέπει τα αγόρια να είναι γεροδεμένα, σκληρά, δυνατά και γρήγορα. Εάν δεν πετύχουν αυτά τα γνωρίσματα που σχηματίζουν την επιθυμητή αρρενωπότητα, τότε είναι εκτεθειμένα στον χλευασμό, την ειρωνεία και το περιθώριο. Η αρρενωπότητα που δεν συγκεντρώνει τα στοιχεία της σκληρότητας και της πυγμής είναι προβληματική, διότι δεν διαθέτει μια στιβαρή ετυμηγορία φύλου που θα αποσπάσει την έξωθεν αποδοχή. Έστω και μια στιγμή που το αγόρι θα σταθεί φροντιστικά, θεωρείται ότι δεν είναι και πολύ αγόρι και έτσι αρχίζει ο διασυρμός, οι πληγές της ψυχής που ορισμένες φορές μένουν αγιάτρευτες.
Η αξιοποίηση του κινηματογράφου και άλλων μορφών τέχνης παρέχουν στην σχολική κοινότητα χρήσιμα εργαλεία για την πρόκληση των ανοιχτών συζητήσεων που δοκιμάζουν στερεότυπα με στόχο την άμβλυνση ή την ακύρωση τους, κάτι που αποτελεί και μια από τις κύριες παιδαγωγικές αποστολές του σχολείου. Η δημόσια συζήτηση που ενεργοποιήθηκε υπέρ μιας συμπεριληπτικής κοινωνίας με αρωγό το σχολείο και τους λειτουργούς του, είναι ένα σημάδι αισιοδοξίας, όπως το φεστιβάλ συμπερίληψης από τον Σύλλογο Ηλιαχτίδα στον Μανταμάδο στον μακρύ δρόμο που έχουμε μπροστά μας για τον αφοπλισμό της ελληνικής κοινωνίας από στερεότυπα φύλου, τοξικές αρρενωπότητες και προδομένες σταχτοπούτες.
Sandel, M.J. (2022). Η τυραννία της αξίας: Τι έχει απογίνει το κοινό καλό; Αθήνα: Πόλις
(Πρόκειται για παρουσίαση της κας Αναστασίας Ζήση, στο πλαίσιο του 1ου φεστιβάλ συμπερίληψης Μανταμάδου Λέσβου)
