Γράφει η Ελένη Μακαντάση //
Κοινωνική Λειτουργός MSc
Η πανδημία Covid- 19 που επηρεάζει ολόκληρο τον πλανήτη από τις αρχές του 2020, έχει επιφέρει μια σειρά από αλλαγές σε σχεσιακό, αξιακό, πολιτισμικό επίπεδο και έχει επηρεάσει το κοινωνικό, οικονομικό, πολιτικό παγκόσμιο γίγνεσθαι. Τα “lockdown”, ο εγκλεισμός, η κοινωνική αποστασιοποίηση, η χρήση μάσκας κ.α., είναι καταστάσεις που βιώνει η ανθρωπότητα στην πλειονότητα της, ως άμυνες απέναντι στην απειλή και στον κίνδυνο του σημαντικότερου αγαθού που έχει ο άνθρωπος, αυτό της υγείας. Η ατομική ευθύνη και η επίκληση σε αυτή είναι από τις βασικά μέτρα προστασίας από τον ιό στην χώρα μας, από ότι προκύπτει από τα γεγονότα. Ένα από τα κυριότερα δείγματα ατομικής ευθύνης είναι και η χρήση της μάσκας προστασίας. Το άρθρο σε καμία περίπτωση δεν εξετάζει την χρήση ή μη, ή την ορθή πρακτικά, χρήση της μάσκας. Γι’ αυτά, έχουν γράφει και ειπωθεί άρθρα και συμβουλές από ειδικούς επιστήμονες. Στο παρόν άρθρο θα αναπτυχτούν κάποιες απόψεις για την μάσκα ως σύμβολο. Εξάλλου, ο ΠΟΥ έδωσε σε αυτή διαστάσεις συμβόλου, χαρακτηρίζοντάς την, σύμβολο αλληλεγγύης και σύγχρονης δημοκρατίας.
Γεγονός είναι, ότι βιώνουμε μια κατάσταση υγειονομικής απειλής. Η παγκόσμια αυτή απειλή επιφέρει και μια γενίκευση, σχεδόν καθολικότητα των συναισθημάτων αφού ο φόβος, ο τρόμος, το άγχος είναι τα πρώτα συναισθήματα που νιώθει το άτομο μπροστά σε μια οποιοδήποτε απειλή, πόσο μάλλον υγειονομικής φύσης. Τα συναισθήματα αυτά μπορούν να επιφέρουν καταστάσεις απελπισίας, μετάθεσης ευθυνών, άρνησης κ.ά. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε καταστάσεις κρίσης αναπτύσσονται και ένστικτα και συναισθήματα επιβίωσης όπως η ελπίδα, η ανάληψη της ευθύνης του εαυτού, η συλλογικότητα, η αλληλεγγύη, κ.α. τα οποία αποτελούν και πιο ώριμες μορφές άμυνας έναντι της κρίσης. Η ενίσχυση των ωρίμων ενστίκτων μπορεί να επιτευχθεί με την καλλιέργεια ασφάλειας και μέσα από ένα ικανό υποστηρικτικό πλαίσιο. Στην συγκεκριμένη περίπτωση ένα τουλάχιστον επαρκή υγειονομικό σύστημα, εφόσον η απειλή αφορά το σύνολο και δεν είναι ατομοκεντρική θα μπορούσε να ενισχύσει την ασφάλεια, ώστε το άτομο να μπορέσει να αναλάβει και την ατομική του ευθύνη. Η μη ύπαρξη αυτού του πλαισίου αντίθετα θα μπορούσε να επιφέρει σύγχυση, εξάπλωση της ανησυχίας κ.ά.
Την τρέχουσα περίοδο, η ατομική ευθύνη είναι συμβεβλημένη με την χρήση μάσκας καθώς φαίνεται να υπάρχει έξαρση του ιού. Η μάσκα ως σύμβολο έχει συνδεθεί στην παρούσα φάση με την υγειονομική προστασία, είναι εξάλλου συνδεδεμένη και με την ιατρική/ νοσηλευτική κοινότητα. Βέβαια ιστορικά από ότι προκύπτει από την βιβλιογραφία οι μάσκες έχουν χρησιμοποιηθεί με διακριτό συμβολισμό στο φάσμα των χρόνων και ήταν μέρος των πολιτισμών ανά τον κόσμο. (βλ. μάσκες που φορούσαν σε θεατρικές παραστάσεις στην Αρχαία Ελλάδα (προσωπείο), στην Β. Αμερική σε τελετές θρησκευτικού τύπου για την πρόληψη και θεραπεία ασθενειών, στην Αίγυπτο σε νεκρώσιμες τελετές (χρυσή μάσκα του Τουταγχαμών) κλπ).
Η μάσκα όμως, έχει ως σύμβολο απασχολήσει και τις ανθρωπιστικές επιστήμες. Ως μάσκα σε αυτές, ορίζεται η προβολή μιας κατασκευασμένης προσωπικότητας προς τα έξω, αντί προβολής του αυθεντικού εαυτού. Μάλιστα στην επιστήμη της ψυχολογίας οι «μάσκες» έχουν χαρακτηριστεί από τις πιο ισχυρές εξαρτήσεις του υποκειμένου (η εικόνα που προβάλλει αντί εαυτό). Πρόκειται για άμυνα, μηχανισμό αντίστασης στην αλλαγή και σχετίζεται με την αποδοχή και την ένταξη στο κοινωνικό σύνολο, την απόκρυψη των συναισθημάτων, την χειραγώγηση, τον έλεγχο, την έλλειψη ελευθερίας κ.α. Στην τέχνη επίσης εκτός από την κατασκευή και την χρήση, σε πολιτιστικά δρώμενα έχει πρωταγωνιστήσει η «μάσκα» στην μουσική, στο χορό στο κινηματογράφο, στην ποίηση και την λογοτεχνία με εξαιρετικά κείμενα και ποιήματα των Πεσσόα, Ουράνη κ.α. που τα νοήματα και οι συμβολισμοί ταυτίζονται με πολλούς όρους των ανθρωπιστικών επιστημών.
Σε επίπεδο κοινωνικό η μάσκα έχει σχετιστεί με κινήματα και αγώνες, μιας μερίδας ανθρώπων που με την χρήση της διαμαρτυρόταν, για διάφορα κοινωνικά προβλήματα και την φορούσαν σε ένδειξη αποπροσωποποιήσης απέναντι στο σύστημα. Στην παρούσα χρονική συγκυρία κοινωνικά, γίνεται επίκληση σε αυτή ως μέσο ατομικής ευθύνης και η χρήση της παίρνει διαστάσεις συλλογικής κοινωνικής ευθύνης. Συμβολίζει την προστασία του εαυτού και του άλλου, έχει συνδεθεί και με την ανάληψη ευθύνης του εαυτού και μια μερίδα ανθρώπων την συσχετίζει με την γραμμική μετάθεση ευθυνών από πάνω προς τα κάτω. Βέβαια, αξίζει να σημειωθεί ότι εφόσον αποτελεί ένα συλλογικό μέτρο και σύμβολο προστασίας, θα ήταν χρήσιμο να διασφαλιστεί και η κάλυψη και η προστασία των ατόμων που για λόγους σωματικής και ψυχικής υγείας δεν μπορούν να κάνουν χρήση αυτής ή ακόμα και τα ανήλικα παιδιά που χρειάζονται ειδική εκπαίδευση για να την βάλουν στην καθημερινότητα τους. Η δημιουργία περιθωριοποιημένων ήδη ευάλωτων πληθυσμιακών ομάδων λόγω της μη χρήσης μάσκας θα δυσχεράνει την υπάρχουσα υγειονομική κρίση.
Η χρήση μάσκας μόνο, διαφαίνεται ότι δεν μπορεί να καλύψει τις ανάγκες και τα ελλείμματα για υγειονομική προφύλαξη. Για να υπάρξει ορθή χρήση σε κοινωνικό επίπεδο θα πρέπει τουλάχιστον να διασφαλιστεί, έστω και η μια μικρή πληθυσμιακή ομάδα που για ειδικούς λόγους δεν μπορεί να την βάλει. Η διασφάλιση βέβαια προϋποθέτει δημιουργία ενός υγειονομικού συστήματος εξοπλισμένου και επανδρωμένου, μέτρα πρόληψης και αντιμετώπισης όχι μόνο του κινδύνου, από τον συγκεκριμένο ιό, αλλά και γενικότερα από οποιαδήποτε υγειονομική απειλή. Οτιδήποτε άλλο μπορεί να προκαλέσει ανασφάλεια στο υποκείμενο, σύγχυση και άρνηση (βλ. σκέψεις για δημιουργία ανελεύθερων ανθρώπων (περσόνων) κάτω από μάσκες κ.α.) Εξάλλου, όσο ισχυρό σύμβολο προσπαθούν να φτιάξουν τη μάσκα δεν θα μπορούσε να αποτελέσει μετάθεση της ευθύνης του συστήματος απέναντι στον άνθρωπο για την διασφάλιση των αγαθών όπως η υγεία.
Εν κατακλείδι η ουσία, ο συμβολισμός και το νόημα της χρήσης ή μη της μάσκας, αλλά και της περιόδου απειλής, φόβου που βιώνουμε όλοι, βρίσκονται στους στίχους του ποιητή Τ. Λειβαδίτη, που γράφει σε ένα έργο του, ότι οι μάσκες κάποτε θα τελειώσουν και τότε θα φανεί ποια πρόσωπα όντως υπήρξαν ανύπαρκτα.
* Η φωτογραφία, δημιουργία ενός 16χονου γκραφιτά, στο κέντρο της Αθήνας
______________________________________________________
Βιβλιογραφία:
Γιούγκ Κ. Γκ., (2005), (μτφρ: Μπαούξης Γ.) : «Δύο δοκίμια στην Αναλυτική Ψυχολογία. Οι σχέσεις μεταξύ του Εγώ και του ασυνειδήτου», εκδόσεις: ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ
Μιχαήλου Κ. & Τσάνας Γ., (χ. άγνωστη): «Η ιστορία της μάσκας στην Αρχαία Ελλάδα» (ιστότοπος: slideshare)
Μπάμπος Φ., (χ. άγνωστη): «Διαδικασία συμβολοποίησης κατά την ψυχαναλυτική εργασία» (pdf)
Πέππας Φ., (χ. άγνωστη): «Ιστορία της Μάσκας» (ιστότοπος: docplayer)
Πεσσόα Φ., (2007) «Πίσω από τις μάσκες, σημειώσεις ενός λαθρεπιβάτη της ζωής», εκδόσεις: Ροές
