Συνέντευξη στον Anton Saefkow //
Πριν από λίγες ημέρες είχαμε παρουσιάσει από τις στήλες του Ατέχνως το βιβλίο του Victor Grossman “Crossing the River” και τη συγκλονιστική ιστορία του Αμερικάνου που δραπέτευσε απ’ τη Δύση στη ΛΔΓ. Σήμερα παρουσιάζουμε μια συνέντευξη που έδωσε στο συνεργάτη μας, Anton Saefkow, που παρουσιάζει εξίσου μεγάλο ενδιαφέρον. Η συνέντευξη δόθηκε με τη μορφή ερωτοαπαντήσεων που υποβλήθηκαν γραπτώς. Με κόκκινη, πλάγια κι έντονη γραφή είναι οι ερωτήσεις, που σε κάποια σημεία απαντιούνται κατά ομάδες, δυο και τρεις μαζί, απ’ το V. Grossman, που το επέλεξε για τη δική του διευκόλυνση.
Όπως βγαίνει από το βιβλίο, σε όλη τη διαδρομή σου είχες επαφές με Έλληνες και με τις εξελίξεις στην Ελλάδα. Πες μας δύο λόγια γι’ αυτές. Ειδικότερα για την περίοδο του ελληνικού εμφυλίου: Πώς γινόταν αυτός αντιληπτός στις ΗΠΑ; Διοργανώνονταν κάποιες δράσεις αλληλεγγύης ή εκδηλώσεις ενάντια στην αμερικανική παρέμβαση; Ποια η στάση των Ελληνοαμερικανών;
Πλέον θυμάμαι σχετικά λίγες από τις επαφές μου με την Ελλάδα και τις εξελίξεις σε αυτή. Τα γεγονότα προς το τέλος του β’ παγκοσμίου πολέμου, με αποκορύφωμα το Δεκέμβρη του 1944 με είχαν συγκλονίσει τόσο, που ως μαθητής τότε έγραψα γύρω από αυτό το θέμα το πρώτο (και τελευταίο μου) Σονέτο (μια αρκετά δύσκολη μορφή ποιήματος, δεκατετράστιχου και πάντα με συγκεκριμένη σειρά στις ρίμες).
Τα γεγονότα τότε σαφώς και ήταν στα πρωτοσέλιδα. Θεωρώ πως αρχικά τουλάχιστον, κυρίως οι αριστεροί είχαν συγκλονιστεί τόσο, μιας και σε εκείνη τη φάση ακόμη υπήρχε εμπλοκή μόνο των Άγγλων και όχι ακόμη των ΗΠΑ.
Το 1948 δραστηριοποιήθηκα ιδιαίτερα στην προεκλογική εκστρατεία ενός νέου προοδευτικού κόμματος, με υποψήφιο τον Henry Wallace. Αυτό τασσόταν καθαρά εναντίον του δόγματος Τρούμαν, επομένως και εναντίον της παρέμβασης των ΗΠΑ στην Ελλάδα και την Τουρκία. Σε αυτήν τη διαδικασία απέκτησα στενούς δεσμούς με ένα αριστερό πολιτιστικό κέντρο Ελληνοαμερικανών στη Βοστόνη. Δυστυχώς δε θυμάμαι πια λεπτομέρειες, μόνο πως ήταν εξαιρετικά χαρούμενοι και μαχητικοί αριστεροί – και πως περνούσα πολύ ωραία χορεύοντας μαζί τους.
Όσο σπούδαζα στο Harvard ήμουν πολύ ερωτευμένος με μία νεαρή Ελληνοαμερικανίδα, με την οποία γνωριστήκαμε σε χορωδία της σχολής. Ο πατέρας της είχε ένα εστιατόριο και πιθανότατα ήταν συντηρητικός. Και η ίδια γνώριζε ελάχιστα για όσα συνέβαιναν στην Ελλάδα, με τον καιρό όμως άρχισε να κατανοεί τις θέσεις που εξέφραζα και να ενδιαφέρεται γι αυτές. Έπειτα δυστυχώς χωρίσαμε (αλλιώς δεν αποκλείεται σήμερα να ήμουν ταβερνιάρης στο New Hampshire).
Τέλος, μετά τη φυγή μου από τον αμερικανικό στρατό και την εγκατάστασή μου στη DDR (στο Bautzen, που τελευταία ακούστηκε στις ειδήσεις λόγω του ξενοφοβικού κλίματος εκεί) έπιασα φιλίες με μια ομάδα νεαρών πολιτικών εξόριστων από την Ελλάδα που –μετά τις μάχες του εμφυλίου που είχαν πίσω τους- είχαν ξεκινήσει να σπουδάζουν μηχανικοί. Μεταξύ τους ήταν κι ένας μεγαλύτερος και ιδιαίτερα έξυπνος άντρας, ο Θωμάς, που ήταν δάσκαλος για τα παιδιά των πολιτικών εξόριστων στη Δρέσδη, ενώ (τότε ακόμα) δούλευε παράλληλα και σαν χειριστής μηχανής σε ένα εργοστάσιο παραγωγής τρακτέρ.
Ως γιο ενός μικρού αυτοαπασχολούμενου και επηρεασμένου από τη μεγάλη ύφεση, τι και πώς σε τράβηξε στη ΚΝ των ΗΠΑ και στο κομμουνιστικό κίνημα; Πώς δραστηριοποιούνταν η ΚΝ των ΗΠΑ μπροστά και κατά τη διάρκεια του β’ παγκοσμίου πολέμου;
Όπως αναφέρεις, ήσουν στη κομματική ομάδα του ΚΚ ΗΠΑ στο Harvard, που έφτασε να έχει πάνω από 30 δραστήρια μέλη στα τέλη του ‘40. Πώς δρούσαν οι νέοι κομμουνιστές φοιτητές τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια στο αμερικάνικο πανεπιστήμιο; Ποιες μορφές έπαιρνε ο αντικομουνισμός στο χώρο και πόσο/πώς επιδρούσε στη νεολαία και στο κίνημα;
Η στρατηγική που χάραξε το ΚΚ ΗΠΑ στο 12ο συνέδριό του το 1944 μετά από πρόταση του Γενικού Γραμματέα του Έαρλ Μπράουντερ, θεωρήθηκε και θεωρείται και σήμερα από πολλούς σαν μια απόφαση, η οποία έβλαψε ιδιαίτερα το κομμουνιστικό κίνημα στις ΗΠΑ. Πώς έζησες αυτές τις αποφάσεις ως νέος κομμουνιστής; Υπήρχε πάνω σ’ αυτή την εξέλιξη εσωκομματική αντιπαράθεση στο Harvard ή όπου αλλού βρισκόσουν;
Οι γονείς μου ήταν και οι δύο αριστεροί (δε γνωρίζω αν υπήρξαν ποτέ και μέλη του ΚΚ. Δεν αποκλείεται). Το κόμμα σε καμία περίπτωση δεν αποτελούνταν μόνο από βιομηχανικούς εργάτες. Τη δεκαετία του 1930, λόγω των μεγάλων εργατικών αγώνων που αναπτύσσονταν, λόγω του ισπανικού εμφυλίου και τη στάση της ΕΣΣΔ σε αυτόν, αλλά και για άλλους λόγους, πολλοί αμερικανοί θεωρούσαν τον εαυτό τους αριστερό κι επηρεάζονταν από το ΚΚ – ιδιαίτερα στη Νέα Υόρκη κι ακόμη περισσότερο στον εβραϊκό της πληθυσμό, όπου ανήκα κι εγώ. Βέβαια τον Αύγουστο του 1939 αρκετοί απομακρύνθηκαν από το κόμμα (συμφωνία Μολότοφ-Ρίμπεντροπ), έπειτα όμως, ιδιαίτερα μετά τον Ιούνη του 1941 και τη συμμαχία ΗΠΑ-ΕΣΣΔ απέναντι στο Χίτλερ, η επιρροή μας άρχισε ξανά ν’ αυξάνεται. Σ’ αυτό συνέβαλε και η ορμή του Κόκκινου Στρατού στο πεδίο των μαχών.
Πράγματι το ΚΚ ΗΠΑ αποφάσισε το 1944 ν’ αυτοδιαλυθεί και να μετατραπεί σε έναν «κομμουνιστικό πολιτικό όμιλο». Η κίνηση έγινε κάτω από την αυταπάτη ενός ειρηνικού μεταπολεμικού κόσμου, στον οποίο θα μειώνονταν και η οξύτητα των ταξικών αντιθέσεων, άρα και η ανάγκη ταξικής πολιτικής πάλης. Οι θέσεις αυτές είχαν την έγκριση του ΚΚΣΕ και κινούνταν στην ίδια λογική που επέβαλλε και τη διάλυση της Κομμουνιστικής Διεθνούς εκείνη την περίοδο. Παρόμοιες αποφάσεις υπήρξαν και σε άλλες χώρες. Παρομοίως αυτοδιαλύθηκε η «Ένωση Νέων Κομμουνιστών» στην οποία ανήκα τότε και διαχύθηκε στην «αμερικανική δημοκρατική νεολαία», με την ελπίδα ενός πλατύτερου μετώπου. Ήμουν εναντίον αυτής της απόφασης, η οποία είχε προηγηθεί της αυτοδιάλυσης των κομματικών οργανώσεων.
Ωστόσο αυτές οι αποφάσεις αναιρέθηκαν το 1945 -σε συνεννόηση με το ΚΚ Γαλλίας (και λογικά και με το ΚΚΣΕ)- με τις κομματικές οργανώσεις και τα όργανα να ξαναχτίζονται. Αυτό συνέβη πάνω που ξεκινούσα τις σπουδές μου. Ήμουν έτσι από τους πρωτεργάτες στην ίδρυση κομματικής οργάνωσης στο Harvard, η οποία ήταν αρκετά δραστήρια, αν και λόγω φόβου δε κάναμε δημόσιες εμφανίσεις ως τέτοια. Πάνω στο ζήτημα της αυτοδιάλυσης των κομματικών οργανώσεων δεν υπήρχαν μεταξύ μας διαφωνίες. Νομίζω για όλους ήταν μια λανθασμένη απόφαση που ανήκε στο παρελθόν.
Στο Harvard δραστηριοποιούμασταν έντονα ενάντια στο ρατσισμό, τόσο στη σχολή όσο και στην ευρύτερη περιοχή, βοηθούσαμε σε απεργίες και στη διαπάλη που ήταν σε εξέλιξη εντός της εργατικής συνομοσπονδίας CIO (δυστυχώς με αρνητική κατάληξη), διαδηλώναμε εναντίον επισκέψεων του Τσόρτσιλ, για τη διακοπή των σχέσεων με την Ισπανία του Φράνκο, εναντίον του δόγματος Τρούμαν και του πυρηνικού οπλοστασίου των ΗΠΑ. Οργανώναμε συσκέψεις, ομιλίες για το μαρξισμό και καλούσαμε τραγουδιστές όπως τους Pete Seeger, Woody Guthrie, Leadbelly κτλ. σε πολιτιστικές εκδηλώσεις.
Πράγα, 1947. Ήσουν από τους 200 αμερικανούς που συμμετείχαν ως αντιπροσωπεία στο πρώτο Φεστιβάλ Νεολαίας και Φοιτητών. Από την αφήγηση φαίνεται πως υπήρχαν σημαντικές αντιπαραθέσεις. Στην αμερικανική αντιπροσωπεία, ανάμεσα σε Εβραίους του Ισραήλ και Παλαιστίνιους/ντόπιους άραβες, πάνω απ’ όλα όμως στους ίδιους τους Τσέχους και στη τσεχοσλοβάκικη κοινωνία. Ποιο το κλίμα του φεστιβάλ και ποια η στιγμή που σου μένει πιο έντονα χαραγμένη;
Το 1947 η κατάσταση στη Πράγα ήταν αρκετά τεταμένη, σε μεγάλο βαθμό και λόγω του πακέτου Μάρσαλ που είχαν προσφέρει οι ΗΠΑ στη χώρα (και το οποίο οι Τσεχοσλοβάκοι έπειτα απέρριψαν). Οι διαφωνίες στην αντιπροσωπία των ΗΠΑ ήταν ανάμεσα στη πλειοψηφία (οι οποίοι ήμασταν αριστεροί, μέλη και επιρροές του ΚΚ ΗΠΑ) και στη μειοψηφία που ήταν αντικομουνιστές, κάποιοι αρκετά δεξιοί και άλλοι σοσιαλδημοκράτες. Η εποχή του Μακαρθισμού είχε ήδη ξεκινήσει: Μπορεί στην αντιπροσωπία στο Φεστιβάλ να ήμασταν ακόμη η πλειοψηφία, συνολικά όμως στο φοιτητικό κίνημα ήδη ο αντικομουνισμός είχε επικρατήσει. Στους μειοψηφούντες της αντιπροσωπίας σίγουρα κάποιοι είχαν κι επαφές με κρατικές υπηρεσίες. Γρήγορα δημιουργήθηκαν κι επαφές ανάμεσα στους δικούς μας δεξιούς και σε αντίστοιχες ομάδες των Τσέχων, πράγμα που έκανε την όλη διαπάλη ακόμη πιο έντονη. Στη κορύφωση του Φεστιβάλ μια οργανωμένη προβοκάτσια λίγο έλειψε να προκαλέσει πραγματικό σκάνδαλο (*). Τα ΜΜΕ στις ΗΠΑ συντονισμένα χρησιμοποίησαν το περιστατικό έπειτα εναντίον μας.
(*Σημείωση A.S.: Στη κεντρική εκδήλωση-διαδήλωση του Φεστιβάλ ήταν προγραμματισμένο να μιλήσει ο Γραμματέας του ΚΚ Τσεχοσλοβακίας Klement Gottwald. Εν όψει αυτού οι διάφορες «δεξιές ομάδες» κάποιων αντιπροσωπειών του Φεστιβάλ είχαν προετοιμάσει μαζί με αντίστοιχες Τσέχικες ομάδες οργανωμένη μαζική παρέμβαση, με τρικ, πανό κ.ά. Λόγω αυτού, όπως περιγράφει ο συγγραφέας, σε κάποιους συμμετέχοντες στο φεστιβάλ εκείνη τη μέρα δεν επετράπη όσο διαρκούσε η εκδήλωση να βγουν από τους χώρους διαμονής τους (χωρίς κι ο ίδιος να γνωρίζει παραπάνω λεπτομέρειες). Το γεγονός αξιοποιήθηκε έπειτα στις ΗΠΑ ως ένδειξη της καταπίεσης της νεολαίας από τους κομμουνιστές κτλ).
Άλλα σημεία τριβής υπήρξαν ανάμεσα σε μια (κομμουνιστικά προσανατολισμένη) ενιαία χορωδία Εβραίων και Αράβων της Παλαιστίνης και σε μια ομάδα χορού που είχε οργανωθεί από το «Jewish Agency» και εμφανιζόταν παντού με παραδοσιακές στολές. Παράλληλα υπήρχαν κάποια μικρά σημάδια των διαφωνιών ανάμεσα σε Σοβιετικούς και Γιουγκοσλάβους. Συνολικά όμως και πάνω απ’ όλα υπήρχε ένα υπέροχο κλίμα γεμάτο ελπίδα, μετά τον μόλις πριν από 2 χρόνια κερδισμένο πόλεμο, υπήρχε μια δυνατή αίσθηση συντροφικότητας και διεθνούς αλληλεγγύης στους αγωνιζόμενους λαούς: Βιετνάμ, Ινδονησία, Μπούρμα, Ισπανία, Νότια Αφρική και -με πραγματικά εξέχουσα θέση- Ελλάδα! Στις μέρες του Φεστιβάλ συνέπεσε η ανεξαρτητοποίηση της Ινδίας (και του Πακιστάν), γεγονότα που προκάλεσαν ενθουσιασμό και γιορτάστηκαν ιδιαίτερα. Κορυφαία στιγμή γα πολλούς ήταν -από πολιτιστικής άποψης- η εμφάνιση των μπαλέτων Μοϊσέγιεφ από την ΕΣΣΔ.
Θυμάμαι τους Έλληνες νεολαίους, οι οποίοι λογικά είχαν έρθει στη Πράγα κατευθείαν από τα πεδία των μαχών: Κάποια στιγμή μια ομάδα τους είχε συναντήσει στο δρόμο δύο νεολαίους από το Βιετνάμ και, μιας και δε μπορούσαν να εκφραστούν σε κάποια κοινή γλώσσα, εξέφρασαν την αλληλεγγύη και τη χαρά τους πετώντας τους έκπληκτους Βιετναμέζους στον αέρα. Ίσως να τους είχα γνωρίσει και κάπως καλύτερα, γιατί θυμάμαι ακόμη και τώρα το στίχο ενός τραγουδιού τους: «Embros ELAS, ELAS, ELAS, ja tin Ellada» (ή κάπως έτσι). Νομίζω πολλοί από εμάς το τραγουδούσαν μαζί τους.
Μετά την αποφοίτηση, αποφασίζεις ως πτυχιούχος του Harvard ν’ ακολουθήσεις τη κομματική προτροπή για εργασία ως βιομηχανικός εργάτης, προκειμένου ν’ αναπτυχθεί το κόμμα σε αυτούς τους χώρους. Είναι κάτι που το μετάνιωσες; Τι αποκόμισες από τη σύντομη προσπάθεια παρέμβασης στη βιομηχανική εργατική τάξη των ΗΠΑ;
Από όλο το τμήμα του βιβλίου που αναφέρεται στη ζωή σου στις ΗΠΑ, φαίνεται μια σχετικά άγνωστη -στην Ελλάδα τουλάχιστον- πτυχή της ιστορίας του κομμουνιστικού κινήματος στη χώρα: Η πρωτοπόρα δράση, σε καιρούς που σχεδόν κανείς άλλος δεν «ασχολιόταν», ενάντια στις φυλετικές και ρατσιστικές διακρίσεις. Με ποιους τρόπους ξεδιπλώνονταν αυτή η δράση και σε ποιο βαθμό έφτανε η φωνή του κόμματος σε αυτούς τους πληθυσμούς;
Την απόφαση να γίνω βιομηχανικός εργάτης δεν τη μετάνιωσα ποτέ, παρότι υπήρξε μια δύσκολη και συχνά μοναχική περίοδος για μένα, αφού και άπειρος ήμουν ως εργάτης και εν τέλει αποδείχθηκα αρκετά ανεπρόκοπος και ακατάλληλος. Παρ’ ότι οι πλειοψηφία των συναδέλφων είχε ρατσιστικές αντιλήψεις και πολύ έντονο αντικομμουνισμό, έμελλε να ζήσω σε μικρό χρόνο αλλά αρκετά έντονα τους όρους πραγματικής διεξαγωγής της ταξικής πάλης: Ακόμη και η αύξηση λίγων Cent στους εργάτες της γραμμής παραγωγής έπρεπε να κερδηθεί με κινητοποιήσεις, ενώ έγινε και αγώνας για υπογραφή νέας σύμβασης, παρ’ ότι η διοίκηση του σωματείου ήταν εργοδοτική. Συνολικά όμως ήταν μια περίοδος που για τους κομμουνιστές κι ευρύτερα τους αριστερούς, οι δυνατότητες παρέμβασης στένευαν συνεχώς, ιδιαίτερα μετά την έναρξη του πολέμου της Κορέας (Ιούνης 1950) και τη κορύφωση του Μακαρθισμού.
Ακόμη σημαντικότερα πάντως θεωρώ όσα έμαθα τη περίοδο εκείνη μέσα από την πολιτική μου δραστηριότητα και τις φιλίες μου στο Γκέτο του αφροαμερικανικού πληθυσμού. Οι εμπειρίες μου εκεί πραγματικά σφράγισαν τον τρόπο σκέψης μου, αφού –όπως αποδεικνύεται και σήμερα- το συγκεκριμένο ζήτημα είναι κομβικό για την κατανόηση ολόκληρης της ιστορικής εξέλιξης των ΗΠΑ. Εκεί λοιπόν συγκροτήσαμε μια ομάδα της νέας (και πλέον ανοιχτά φιλοκομμουνιστικής) οργάνωσης Labour Youth League, στην οποία συμμετείχαν από κοινού νεαροί μαύροι από το Γκέτο -συνήθως το πολύ με απολυτήριο από τα σχολείο- καθώς και λευκοί νεολαίοι, συνήθως φοιτητές ή απόφοιτοι. Το πράγμα δούλεψε αρκετά καλά, ανέλπιστα καλά θα έλεγα. Μεγάλο κομμάτι της δράσης μας ήταν ο αγώνας ενάντια στις ρατσιστικές διακρίσεις, σε μία περίπτωση μάλιστα με αιματηρή αντιπαράθεση με την αστυνομία, όπου λίγο έλειψε να είχαμε και θανάτους. Ακολούθησε ένας μακρύς αγώνας για την απελευθέρωση ενός από τα πιο δραστήριά μας μέλη, τόσο δικαστικά όσο και μέσω κινητοποιήσεων. Επίσης μαζεύαμε υπογραφές για τη διακήρυξη ειρήνης της Στοκχόλμης, ενάντια στη χρήση των πυρηνικών όπλων. Σε τέτοιες δράσεις, όπως και στην εξόρμηση με τη κομματική εφημερίδα, τολμούσα να εμφανιστώ ανοιχτά μόνο στο Γκέτο των μαύρων. Εκεί μπορεί μεν συχνά να συναντούσες αδιαφορία (αφού ο πληθυσμός είχε ανεπίλυτα βασικά προβλήματα επιβίωσης και ό,τι έλεγες το ένιωθε μακρινό), σχεδόν ποτέ όμως δε συναντούσες το μίσος, την πιθανή βιαιοπραγία, την κλήση της αστυνομίας ή/και του FBI –το οποίο παρεμπιπτόντως παρακολουθούσε σταθερά το σπίτι μου- που αντιμετωπίζαμε εκείνη την περίοδο σε άλλες συνοικίες.
Το μίσος απέναντι στον αφροαμερικανικό πληθυσμό (πλέον και απέναντι σε Λατίνους και μουσουλμάνους) ήταν σε όλη την ιστορία των ΗΠΑ το μεγαλύτερο όπλο της άρχουσας τάξης, που παραμένει ακόμη και σήμερα πολύ ισχυρό. Το ΚΚ ήταν πρωτοπόρο στον αγώνα εναντίον αυτών των διακρίσεων τη δεκαετία του 1930 και κέρδισε εκείνη την περίοδο σημαντική επιρροή και μέλη στον αφροαμερικανικό πληθυσμό. Αυτή η επιρροή υποχώρησε στα χρόνια του πολέμου, οπότε και η δράση του κατευθυνόταν κυρίως στο δυνάμωμα του μετώπου και ζητήματα όπως τα δικαιώματα των μαύρων αμερικανών έμειναν σε δεύτερη μοίρα. Μετά το ’45 βέβαια αυτό άλλαξε, όμως ποτέ δεν έγινε κατορθωτό να ξαναφτάσει η σύνδεση με τον αφροαμερικανικό πληθυσμό το επίπεδο που είχε προπολεμικά, με εξαίρεση ανθρώπους όπως τον Paul Robeson (βλέπε παρακάτω).
Σε μικρότερες ηλικίες σήμερα, αν και είναι πασίγνωστη και προβαλλόμενη από τα αστικά ΜΜΕ η παρουσία του κόκκινου στρατού στην Ανατολική Γερμανία, είναι σχετικά άγνωστη η χρόνια παρουσία του στρατού των ΗΠΑ στη Δυτική. Εσύ βρέθηκες εκεί ως φαντάρος στις αρχές του ’50. Ποια η έκταση αυτής της παρουσίας και πώς σας αντιμετώπιζε ο ντόπιος πληθυσμός;
Αλήθεια; Θεωρούσα πως όλοι γνωρίζουν πω,ς όπως οι Σοβιετικοί είχαν στρατιωτική παρουσία στην ανατολική, έτσι και οι ΗΠΑ, η Αγγλία και η Γαλλία είχαν στρατιωτική παρουσία σε όλη τη Δυτική Γερμανία. Στους περίπου 9 μήνες που πέρασα στη Δυτική Γερμανία, παρατηρούσα πως ανάμεσα στους αμερικανούς στρατιώτες δεν υπήρχε καμία κατανόηση αλλά και κανένα ενδιαφέρον για τον τρόπο ζωής των ντόπιων, πέραν των επισκέψεών τους σε καπηλειά και μπαρ που μπορούσαν να βρουν γυναίκες. Η Διοίκηση της μονάδας μας έκανε κάθε τόσο κάποιες κινήσεις, όπως τη διοργάνωση χοροεσπερίδας και την επίσκεψή μας σε Όπερα, στα πλαίσια της «καλλιέργειας της Αμερικανο-Γερμανικής φιλίας», χωρίς ιδιαίτερο αποτέλεσμα. Οι περισσότεροι Γερμανοί -εκτός από εκείνους που δουλεύανε στις αμερικανικές βάσεις- ήταν καχύποπτοι απέναντί μας και οι αριστεροί ουσιαστικά εχθρικοί. Με εξαίρεση τον εαυτό μου, νομίζω κανείς στη μονάδα μου δεν είχε αποκτήσει φιλικό δεσμό με Γερμανούς της περιοχής. Πιθανολογώ πως τα επόμενα χρόνια αυτό άλλαξε.
Φτάνουμε στη φυγή σου στην Ανατολική Ευρώπη. Τι σε έκανε να το σκάσεις και να χαρακτηριστείς λιποτάκτης; Ποια η αντιμετώπισή σου από τον Κόκκινο Στρατό ως «αιχμαλώτου», αφού σε βρήκε και όσο επιβεβαίωναν τη ταυτότητά σου/γίνονταν συσκέψεις για το τι θα γίνει με σένα;
Μετά το ξεκίνημα του πολέμου της Κορέας κλήθηκα να καταταχθώ υποχρεωτικά το 1951. Παρουσιαζόμενος τότε, έπρεπε κανείς να δηλώσει αν ανήκε ποτέ ή ανήκει ακόμη σε μια μακριά λίστα από 150 διαφορετικές οργανώσεις και συλλόγους -πολλές από τις οποίες είχαν διαλυθεί από χρόνια. Εγώ, εκτός από μέλος του κόμματος, ήμουν σε 3 από τις αναφερόμενες οργανώσεις νεολαίας (όλες κοντά στο ΚΚ), σε κάποιους άλλους συλλόγους, καθώς και σε έναν σύλλογο βοήθειας σε πολιτικούς πρόσφυγες από την Ισπανία του Φράνκο. Επειδή όμως αυτές οι ιδιότητες έπρεπε ήδη να είχαν δηλωθεί κάποιους μήνες πριν στην αστυνομία (αποδεχόμενος παράλληλα το χαρακτηρισμό ως «ξένος πράκτορας», πράγμα που δεν είχα κάνει), ενώ ΚΑΘΕ ΜΕΡΑ που πέρναγε χωρίς να το δηλώσεις επέσυρε ΕΠΙΠΛΕΟΝ ποινή φυλάκισης έως πέντε χρόνων, δήλωσα πως ποτέ δεν ανήκα σε καμία από αυτές τις οργανώσεις. Οπότε προσπάθησα στη θητεία μου να μη δώσω καμία αφορμή, ελπίζοντας πως στα 2 αυτά χρόνια δε θα διασταύρωναν τις πληροφορίες τους και δε θα με ανακαλύπτανε. Όμως τις διασταυρώσανε, μάθανε τις οργανώσεις που συμμετείχα (εκτός από τα ίδιο το ΚΚ, που δε το αναφέρανε) κι έτσι μια μέρα μου δόθηκε η διαταγή να μεταβώ εντός 5 ημερών στο στρατιωτικό δικαστήριο της Δυτικής Γερμανίας. Επειδή η ποινή ήταν 5 χρόνια φυλάκισης (και 10.000 δολάρια πρόστιμο) προτίμησα τη φυγή, προσπαθώντας μέσω της Αυστρίας και διασχίζοντας με κολύμπι το Δούναβη (στο Linz) να φτάσω στον Κόκκινο Στρατό.
Η υποδοχή μου ήταν πολύ φιλική, παρ’ ότι γι’ άλλες δύο εβδομάδες έμεινα σε ένα κελί στην Αυστρία. Μετά μου δώσανε καινούργια ρούχα και με μετέφεραν στη DDR. Εκεί βέβαια πάλι κρατήθηκα αρχικά γι’ ακόμη δύο μήνες, τούτη τη φορά όμως σε συνθήκες που θύμιζαν ξενοδοχείο. Έπειτα αφέθηκα ελεύθερος, σε μία πόλη, όπου ζούσαν κι εργάζονταν άλλοι 40 περίπου λιποτάκτες από τους στρατούς στη Δυτική Γερμανία.
Στην Ελλάδα είναι ουσιαστικά άγνωστη η προσωπικότητα και ιστορία του Πωλ Ρόμπσον. Όπως καταλαβαίνω είναι μια φιγούρα που σ’ επηρέασε σημαντικά, αφού και στην DDR αργότερα ίδρυσες και διεύθυνες το αρχείο Πωλ Ρόμπσον. Πες μας δύο λόγια γι’ αυτόν το σπουδαίο μαύρο καλλιτέχνη κομμουνιστή αγωνιστή και το πώς αντιμετωπίστηκε στη χώρα του.
Ο Paul Robeson πράγματι ποτέ δε κατάφερε να εμφανιστεί στην Ελλάδα. Ωστόσο ήταν παγκοσμίως γνωστός, σίγουρα ένας από τους πιο αγαπητούς τραγουδιστές, ηθοποιούς και παράλληλα αγωνιστές παγκοσμίως. Γεννήθηκε και έγινε γνωστός στις ΗΠΑ μετά το 1925, έπειτα όμως μετακινήθηκε στη Μεγάλη Βρετανία (λόγω ρατσισμού στις ΗΠΑ). Εκεί μεγάλωσε κι άλλο η φήμη του, ερμηνεύοντας τον Οθέλο του Shakespeare και τραγουδώντας τη δεκαετία του 1930 για εργάτες και ανέργους – ιδιαίτερα τους ανθρακωρύχους της Ουαλίας και της Σκοτίας. Είχε όμως επιπλέον το θαυμασμό και την αναγνώριση μιας εκπληκτικά μεγάλης γκάμας ποιητών, καλλιτεχνών, αριστερών πολιτικών, ανθρώπων του Θεάτρου και του κινηματογράφου, με τους οποίους έκανε μια σειρά ταινίες στην Αγγλία και τις ΗΠΑ. Υπήρχαν σχέδια για να κάνει μια ταινία με τον Αϊζενστάιν, με θέμα την επανάσταση στην Αϊτή, η οποία όμως τελικά δε προχώρησε. Ωστόσο επισκεπτόταν συχνά την ΕΣΣΔ, όπου γινόταν δεκτός με ενθουσιασμό, μεγαλύτερο κι απ’ ό,τι σε Παρίσι, Πράγα και Βερολίνο (πριν το 1933). Μαζί με τη δημοσιογράφο γυναίκα του επισκέφτηκε την Ισπανία το καιρό του εμφυλίου, όπου και τραγούδησε σε ένα Λαζαρέτο κοντά στο μέτωπο. Το 1939 επέστρεψε στις ΗΠΑ, όπου πλέον η καριέρα του απογειώθηκε: Η αποδοχή του -ιδιαίτερα ανάμεσα στους μαύρους- ήταν καθολική, ενώ με τη δημοκρατική μπαλάντα του „Ballad for Americans“ όμως κέρδισε αρκετή δημοτικότητα και ανάμεσα στους δημοκρατικούς. Ο Οθέλος του στο Broadway ήταν μια μοναδική επιτυχία.
Μεταπολεμικά έμεινε πιστός στις τρεις βασικές αρχές του: Εναντίον του ρατσισμού, για την απελευθέρωση των αποικιών (ιδιαίτερα πολεμούσε το Απαρτχάιντ) και για τη φιλία με την ΕΣΣΔ και τις υπόλοιπες σοσιαλιστικές χώρες. Μετά το 1949 αυτό άρχισε να το πληρώνει ακριβά: Του αφαιρέθηκε το διαβατήριο και εμποδιζόταν κάθε εμφάνισή του στο κινηματογράφο, στη σκηνή, σε συναυλίες, ακόμη και σε μικρές εκκλησίες αφροαμερικανικών κοινοτήτων, όπου ακόμα θέλανε να τον ακούνε. Το όνομά του στις ΗΠΑ ουσιαστικά έγινε ταμπού. Στη Μεγάλη Βρετανία όμως και σε άλλες χώρες, όπως στη DDR, υπήρχε πλήθος κόσμου που κινητοποιούνταν για το δικαίωμά του να ταξιδεύει και να εμφανίζεται καλλιτεχνικά· τραγούδησε και μίλησε δημόσια μέσω δύο «τηλεφωνικών συναυλιών» στη Μεγάλη Βρετανία, οι οποίες είχαν τεράστια ακροαματικότητα και σιγά σιγά η στάση των ΗΠΑ απέναντί του άρχισε να γίνεται όλο και πιο γελοία. Το 1958 κέρδισε πίσω το διαβατήριό του. Εμφανίστηκε στο Παγκόσμιο Φεστιβάλ Νεολαίας και Φοιτητών στη Βουδαπέστη και τραγούδησε σε πάρα πολλές χώρες. Έπαιξε ακόμη μια φορά τον Οθέλο. Έπειτα όμως αρρώστησε βαριά και αναγκάστηκε να περιορίσει τις δημόσιες εμφανίσεις του. Πέθανε το 1976. Εν τω μεταξύ έχουν εκδοθεί αρκετά βιβλία και βιογραφίες γι αυτόν. Το 1998 μάλιστα βγήκε και γραμματόσημο στις ΗΠΑ, για τα 100 χρόνια από τη γέννησή του.
Ίσως ακουστεί υπερβολικό, όμως όλα τα παιδιά στην DDR γνωρίζανε τ’ όνομά του και τη μοναδική, υπέροχη μπάσα φωνή του. Την ίδια ώρα, στη Δυτική Γερμανία ήταν παντελώς άγνωστος.
Τον έζησα αρκετές φορές. Η φωνή του μπορούσε να ξεσηκώσει ακόμα και τις πέτρες, στον αγώνα ενάντια σε πόλεμο και ρατσισμό (καμιά φορά μέχρι και για το σοσιαλισμό)! Η λεβεντιά, η ακτινοβολία, η δύναμη πειθούς του ήταν μοναδικές στο κόσμο! Γι αυτό και προσπάθησαν για πολλά χρόνια να τον κάνουν να σιωπήσει.
Πόσο ανάγκη έχει ο κόσμος μας τέτοιους ανθρώπους -και τέτοιο μυαλωμένο πάθος. Σήμερα μπορούμε να δούμε λίγο από αυτόν το συνδυασμό -αν και χωρίς τη φωνή και τη κορμοστασιά του Robeson– στους Bernard Sanders και Jeremy Corbyn.
