Γράφει η Βασιλική Παπαγεωργίου //
Εθνολόγος-Κοινωνική Ανθρωπολόγος, Δρ
Εργασιακή Σύμβουλος Ανέργων, ΟΑΕΔ
Η νέα (καλοκαιρινή 2022) καμπάνια του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού (ΕΟΤ) βασίζεται σε ένα βίντεο που αφηγείται μια ευρηματική ιστορία και αποτυπώνει με υπαινικτικό τρόπο όψεις μιας κοινωνίας σε μετασχηματισμό, σε μια κομβική συγκυρία που η Ελλάδα επαναδιαπραγματεύεται τη θέση της στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία της εποχής μετά τις παρατεταμένες, επάλληλες κρίσεις των τελευταίων ετών.
Στο βίντεο-ταινία μικρού μήκους που προβλήθηκε πριν λίγες μέρες, αφηγείται ο Όττο, ένας μεσήλικας από την Αυστρία, μάλλον υψηλής κοινωνικής θέσης, που επισκέπτεται την Ελλάδα μετά από μια κρίση επαγγελματικής εξουθένωσης (“burn out”) και μαγεύεται από τα θέλγητρα του φυσικού τοπίου και των ανθρώπων της. Τελικά γνωρίζει κατά τη διάρκεια του ταξιδιού τη συμβία του, στήνει το σπιτικό του και μένει μόνιμα, αφού βρίσκει σε αυτήν την μοναδικά φιλόξενη χώρα να εκπληρώνονται οι μύχιοι πόθοι του (ΕΔΩ)
Οι καμπάνιες του ΕΟΤ είναι πάντοτε ενδιαφέρουσες σε σχέση με το πώς πραγματεύονται την νεοελληνική ταυτότητα και, γενικότερα, προτείνουν εκδοχές ελληνικότητας συμβατές με το εκάστοτε κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο. Συναντούμε σε αυτές ορισμένα από τα κομβικά σύμβολα, όπως κατά παράδοση έχουν προβληθεί στα πλαίσια της τουριστικής μας πολιτικής: ενδεικτικά, π.χ., την έμφαση στον ήλιο και τη θάλασσα, στον μνημειακό πλούτο, παραπομπές στην ελληνική μυθολογία, ρομαντικές εκδοχές των σύγχρονων κατοίκων, αναφορές στην φιλοξενία κ.λπ. Διακρίνουμε έτσι, τον κυρίαρχο τουριστικό λόγο, που αναπαράγει στερεοτυπικές εκδοχές ταυτοτήτων στις οποίες ενυπάρχει ένα κάποιο “στρογγύλεμα”, μια απλοποίηση των χαρακτηριστικών.
Άλλωστε, η πολιτιστική βιομηχανία του τουρισμού, βασίζεται στην προβολή συγκεκριμένων εκδοχών των ταυτοτήτων του τόπου υποδοχής. Αυτές οι ταυτότητες συνιστούν συχνά αποτυπώσεις των “επιθυμητών” εικόνων που έχει κατασκευάσει ο τουρίστας από πριν. Οι εικόνες με τις οποίες ένας τόπος είναι συνδεδεμένος στο φαντασιακό των τουριστών είναι αποτέλεσμα ιστορικών διαδικασιών στενά συνδεδεμένων με τις ιεραρχικές σχέσεις γεωγραφικής συνάρθρωσης και πολιτικής ισχύος. Π.χ. πηγαίνει κανείς στο Λονδίνο για να γνωρίσει μια σύγχρονη “δυτική” μητρόπολη, στο Παρίσι για να περιδιαβεί σε αίθουσες τέχνης και μουσεία, ενώ στην Κωνσταντινούπολη αναμένει κάτι πιο “ανατολίτικο”. Προσμένει την Κούβα για το προκλητικό μείγμα “επανάστασης”, “αισθησιασμού”, και “εξωτισμού”, για να αναφέρουμε τελείως ενδεικτικά κάποια παραδείγματα.
Εικόνες της τουριστικής Ελλάδας γεμάτης ήλιο και θάλασσα, ή μνημεία και φολκλορικές παραδόσεις, στις οποίες αναφερόμαστε εδώ, έχουν αποκρυσταλλωθεί στο συλλογικό φαντασιακό του δυτικού κυρίως κόσμου μέσα από μια ροή αλλά και σύνθεση λόγων/ αναφορών, πολλές από τις οποίες βρίσκουμε τόσο στην καθαρή τουριστική πολιτική προβολής, όσο και σε παντοειδούς φύσης πολιτιστικά προϊόντα (ταινίες, λογοτεχνία, φεστιβάλ και δρώμενα, μουσειακές εκθέσεις κ.λπ).
Παράλληλα, το συλλογικό φαντασιακό των ξένων τροφοδοτείται από ένα είδος σύγχρονου φιλελληνισμού. Αυτή η προτεινόμενη προβολή, παραπέμπει, στον φιλελληνισμό, που ιστορικά σημάδεψε ανεξίτηλα την πορεία συγκρότησης τόσο του ελληνικού κράτους όσο και της ελληνικής ταυτότητας. Ο ήρωας της διαφημιστικής ταινίας του ΕΟΤ παραπέμπει έτσι, στον μεγάλο Βρετανό ταξιδιωτικό συγγραφέα Πάτρικ Λη Φέρμορ, που αγάπησε βαθιά την Ελλάδα και την συνέδεσε άρρηκτα με τη ζωή του μέχρι τον θάνατό του (2011).
Γενικότερα τα τελευταία χρόνια, ενώ πολλές από τις τουριστικές απεικονίσεις επαναλαμβάνουν στερεοτυπικά μοτίβα, η αλλαγή παραδείγματος προς ένα μοντέλο βιωματικού τουρισμού (τουρισμός εμπειρίας), έχει επηρεάσει και τις επικοινωνιακές πολιτικές του ΕΟΤ. Έτσι, βλέπουμε το είδος της διαφημιστικής καμπάνιας, κατά το οποίο η Ελλάδα παρουσιάζεται μέσα από τα “μάτια” τρίτων, και αναδεικνύεται η μετασχηματιστική δύναμη που άσκησε το ταξίδι τους προς τη χώρα μας, ως τελετουργία μετάβασης που κυριολεκτικά μεταμόρφωσε την ατομική ζωή του ξένου ταξιδευτή (που είναι ο Όττο σε αυτήν την καμπάνια). Θυμίζω εδώ ότι το επετειακό φιλμ του ΕΟΤ για τα 100 χρόνια ελληνικού τουρισμού με τίτλο «Gods, Myths, Heroes» (2014), βασιζόταν στο ίδιο μοτίβο, στην ίδια ευρηματική ιδέα: ένας ευκατάστατος “ξένος”, αφού αποφάσισε να ζήσει για αρκετούς μήνες στην Ελλάδα, πραγματοποιώντας έναν “φλογερό πόθο” που από τη νεαρή του ηλικία είχε θεριέψει μέσα του, αφηγείται την εμπειρία του.
Παρ’ όλες, βέβαια τις νέες ιδέες στις ποικίλες πολιτιστικές αναπαραστάσεις που εμφανίζονται τα τελευταία χρόνια, διαχρονικά ακολουθείται ένα βασικό μοντέλο προβολής της νεοελληνικής ταυτότητας, που βασίζεται στον πολιτισμικό κώδικα της δισημίας, και που έχει καταδείξει με τις διεξοδικές μελέτες του ο γνωστός (και για τις εντατικές εθνογραφικές έρευνές του στην Ελλάδα) ανθρωπολόγος Μάικλ Χέρτζφελντ.
Το μοντέλο της δισημίας – που αφορά μια μάλλον συγκρουσιακή λογική, ανάμεσα στο τι προβάλλουμε προς τους άλλους (αυτοπαρουσίαση) και το τι κατανοούμε ότι είμαστε οι ίδιοι (αυτογνωσία) – είναι ιστορικά εμπεδωμένο στις πολιτισμικές μας δομές και παράγεται μέσα από τις συνθήκες της ιδιαίτερης ιεραρχικής σχέσης της Ελλάδας με την “Ευρώπη”, τη “δύση”,
Σύμφωνα με τον κώδικα της δισημίας του Χέρτζφελντ, η αντίληψη του εαυτού μέσα από τα “μάτια” των Ευρωπαίων και η ιδέα ότι η ευρωπαϊκή εικόνα της Ελλάδας (“Ελληνική” – όπως αποκαλείται στο σχήμα του Χέρτζφελντ –, με την έννοια της σύνδεσής της με τον ένδοξο αρχαιοελληνικό παρελθόν) μας εντάσσει στα ευρωπαϊκά πλαίσια την ίδια στιγμή που η ανατολίτικη (“Ρωμαίικη”, αποκαλείται στο ίδιο σχήμα που παραπέμπει στα ελαττώματα της ανατολίτικης, οθωμανικής κληρονομιάς μας, ενώ χαρακτηριστικά αποτυπώνεται συμβολικά στη φιγούρα του “καραγκιόζη”), μας αποκλείει, αποτελεί μια καταστατική οργανωτική αρχή συγκρότησης της νεοελληνικής ταυτότητας. Η δισημία οργανώνει συμβολικά ποικίλες αντιστίξεις που διατάσσονται συμβολικά γύρω από το δίπολο “ΡΩΜΑΙΪΚΟ” = δικό μας, οικείο/ ενδοσκόπηση/ αυτοαναφορικότητα // “ΕΛΛΗΝΙΚΟ”= αυτοπαρουσίαση/ ευρωπαϊκό ιδεώδες κατάλληλο για συμμόρφωση, το οποίο ταξινομεί και άλλες αντιστίξεις: εσωστρέφεια / εξωστρέφεια, επαρχιωτισμός /κοσμοπολιτισμός, συντηρητικό/ πρωτοποριακό, οπισθοδρομικό/ εκσυγχρονιστικό κ.ο.κ.
Ως εκ τούτου, αν η τουριστική προβολή είναι μια μορφή αυτοπαρουσίασης, εμπεριέχει – στους τρόπους αναπαράστασης που αξιοποιεί – και υποδειγματικές αναφορές στη δισημία. Η Ελλάδα παρουσιάζει το τουριστικό της προϊόν, ως αυτό να είναι κατάλληλο για το εκσυγχρονισμένο, εξωστρεφές πρόσωπό της. Τέτοιο, δηλαδή, που να είναι επιθυμητό και συμβατό με τις ευρωπαϊκές επιθυμίες, ιδιαίτερα όταν η διαφημιστική καμπάνια στοχεύει στον ευκατάστατο δυτικό επισκέπτη, Αμερικάνο ή Ευρωπαίο, όπως ο Όττο στο φετινό βίντεο.
Ανατρέχοντας, λοιπόν, σε αυτό το βίντεο, εντοπίζουμε δύο βασικά σημεία που θα κινητοποιήσουν τον αντιπροσωπευτικό δυτικό επισκέπτη “Όττο”. Tο πρώτο είναι η ελληνική απλότητα και ανεπιτήδευτη οικειότητα, ο αυθορμητισμός και η φιλόξενη διάθεση της εντόπιας κοινωνικότητας. Πρόκειται για ένα στερεότυπο που έχει δουλευτεί με πολλούς και ποικίλους τρόπους διαχρονικά (π.χ. μέσα από τον κινηματογράφο ή μέσα από την μουσειακή προβολή μιας πλούσιας λαογραφικής παράδοσης), έχοντας καταστήσει το “γραφικό” θελκτικό και την παραδοσιακότητα εγγενές στοιχείο της ελληνικής κοινωνίας.
Ωστόσο, ξέρουμε ότι η τελευταία αυτή, η παραδοσιακότητα, δηλαδή, λοιδορήθηκε σε μεγάλο βαθμό, με την πολεμική που δέχτηκε όλα αυτά τα χρόνια της κρίσης, όταν ταυτίστηκε με την οπισθοδρομικότητα και την υποτιθέμενα ελαττωματική υστέρηση των Ελλήνων (παραπέμπει στον οικείο/δικό μας καραγκιόζη του δισημικού κώδικα του Μάικλ Χέρτζφελντ), που δεν μπόρεσαν να συμμορφωθούν με τα ευρωπαϊκά πρότυπα (κι έτσι, π.χ. απομύζησαν χρήματα που χορηγήθηκαν από την ΕΕ, με την ιδιοσυγκρασία και το έθος τους αποδείχτηκαν “κακοί μαθητές”, είναι αυτοί που δεν πληρώνουν φόρους, που κλέβουν τον πελάτη, που εξαπατούν τον τουρίστα, που δεν δέχονται να εκσυγχρονίσουν την επιχείρησή τους, που συνέχεια κοροϊδεύουν το κράτος για να επιβιώσουν).
Σε αυτήν την διαφημιστική ταινία του ΕΟΤ έχουμε έτσι, χωρίς υπερβολή, μια επανεκτίμηση, μια τρόπον τινά διορθωτική κίνηση αποκατάστασης των γραφικών εικόνων ως σημαινόμενων οπισθοδρόμησης: το τρακτέρ στη μέση της διαδρομής, ή το φορτηγάκι που κλείνει το γραφικό δρομάκι, ή ο ταξιτζής που φωνασκεί χαιρετώντας τον συντοπίτη του δεν ενοχλούν τον δυτικό επισκέπτη, αλλά το αντίθετο, τον καθησυχάζουν ότι πρέπει να νιώθει οικειότητα και ασφάλεια. Επανέρχεται, λοιπόν εδώ, η ιδέα της φιλοξενίας ως “δικός μας” τρόπος μεν, κατάλληλος για αυτοπαρουσίαση, δε.
Παράλληλα, το δεύτερο σίγουρα αξιοπρόσεκτο σημείο σε αυτήν την ταινία είναι η τελευταία σκηνή με το πλάνο του σπιτιού του Όττο, κυριολεκτικά μια κατασκευή κτισμένη στην θάλασσα (δεν θα ήταν άτοπο αν κάποιος αναφωνούσε: «μα αυτή η κατασκευή είναι παράνομη!»). Αυτή η οπτική αναφορά/ σήμανση αποκτά νόημα μέσα στη φρενίτιδα του real estate των τελευταίων ετών, που στοχεύει στην προσέλκυση ευκατάστατων ξένων που αγοράζουν ιδιοκτησίες στην Ελλάδα. “Κλείνει το μάτι”, κατά κάποιον τρόπο, στους ενδιαφερόμενους ευρωπαίους επενδυτές για επίγειους “παραδείσους”, που όσοι παρακολουθούν το χώρο των επενδύσεων και του real estate ξέρουν πόσο προσιτοί έχουν γίνει σε ξένους αγοραστές τα τελευταία χρόνια της κρίσης.
Εξάλλου, εδώ συγκαταλέγονται τα υπερπολυτελή θέρετρα, καταλύματα σε τεράστιες εκτάσεις φιλέτα της ελληνικής ηπειρωτικής και νησιωτικής υπαίθρου, που απευθύνονται στην ελίτ. Επιπλέον, οι λεγόμενοι “ψηφιακοί νομάδες” προσελκύονται στα αστικά κέντρα των επίζηλων αναπλάσεων, πχ., Ελληνικό, όπου κατασκευάζονται πανάκριβες κατοικίες που στοχεύουν επίσης σε επενδυτές -εταιρείες του εξωτερικού για τους ψηφιακούς εργαζόμενους του “λευκού κολάρου”.
Συνοψίζοντας εδώ παρατηρήσεις που έχω κάνει αλλού διεξοδικότερα, η Ελλάδα εισέρχεται στην μετά την κρίση εποχή, προτάσσοντας έναν εαυτό συμβατό με τις ευρωπαϊκές επιταγές και οδηγίες. Πρόκειται, δηλαδή, για μια μορφή κρυπτοαποικίας (μοντέλο που έχει πάλι προτείνει ο ανθρωπολόγος Μάικλ Χέρτζφελντ) που συνεχίζει να συνδιαλέγεται με τους “ισχυρούς άλλους” στα πρότυπα του δισημικού μοντέλου που προανάφερα.*
Στις πολιτισμικές αυτές διαστάσεις που “διαβάζουμε” σε μιντιακά κείμενα (αποκωδικοποιώντας τα ως “cultural texts”, δηλαδή) όπως η καμπάνια του ΕΟΤ, εδράζονται οι προοπτικές μιας Ελλάδας/ εθνικού κράτους στην εποχή της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού. Η Ελλάδα του Ταμείου Ανάκαμψης και Ανεκτικότητας, αποτελεί μια χώρα έτοιμη να εισέλθει στον κύκλο μιας επαναλαμβανόμενης νεοαποικιακής εξάρτησης. Ως ένδειξη μιας αιώνιας κρυπτοαποικίας, οι Έλληνες γίνονται ξανά “φιλόξενοι”, που μάλλον σημαίνει μη ενοχλητικοί, που θα κάνουν τα πάντα για να ικανοποιήσουν τα εκλεπτυσμένα δυτικά γούστα, και που η χονδροειδής τους λαϊκή απλότητα είναι χαριτωμένα γραφική και μέρος της “ατραξιόν”. Κομβικό στοιχείο σε όλα αυτά, αποτελεί η αξιοποίηση γης, η επενδυτική δραστηριότητα, και ο Όττο είναι κάτι παραπάνω από έναν αληθινό ήρωα -πρωταγωνιστή, είναι ο “Όττο”, ένα πρόσωπο- σύμβολο της νέας εποχής της φιλόξενης, “ανοιχτής”, στον δρόμο τής μετά την κρίση “ανάπτυξης” Ελλάδας.
[9/6/2022]* Ενδεικτικά, μεταξύ άλλων σχετικών κειμένων μου, βλ. τα: «Ανάκαμψη και Ανθεκτικότητα στην κρυπτοαποικία: πολιτισμικές διαστάσεις της εξάρτησης» και «”Οι ντόπιοι μάς εμπιστεύονται τη γη τους”: η ρητορική της αξιοποίησης και ιστορίες μιας άπληστης ανάπτυξης».
