Για το Σύμφωνο Φιλίας και Αδελφότητας μεταξύ της Σοβιετικής Ρωσίας και της Τουρκίας

Γρά­φει ο Αλέ­κος Χατζη­κώ­στας //

Στις 16/03/1921 υπο­γρά­φε­ται το Σύμ­φω­νο Φιλί­ας και Αδελ­φό­τη­τας μετα­ξύ της Σοβιε­τι­κής Ρωσί­ας και της Τουρ­κί­ας. Ένα Σύμ­φω­νο που στις μέρες από διά­φο­ρες πλευ­ρές- στο πλαί­σιο της κρι­τι­κής που ασκούν στην πολι­τι­κή του Β.Ι. ΛΕΝΙΝ σε σχέ­ση με τον Κεμάλ και γενι­κό­τε­ρα με την Μικρα­σια­τι­κή εκστρα­τεία και κατα­στρο­φή- γίνε­ται αντι­κεί­με­νο ανι­στό­ρη­των σχο­λί­ων. Ας γίνου­με συγκε­κρι­μέ­νοι, στη­ριγ­μέ­νοι σε πλού­σια βιβλιο­γρα­φία αλλά και αξιο­ποιώ­ντας το αξε­πέ­ρα­στο ιστο­ρι­κό έργο «Παγκό­σμια Ιστο­ρία» της Ακα­δη­μί­ας Επι­στη­μών της ΕΣΣΔ!

Το γεγονός

Στις 20 Ιανουα­ρί­ου του 1921 ανα­χώ­ρη­σε από την Άγκυ­ρα για τη Μόσχα μεγά­λη τουρ­κι­κή αντι­προ­σω­πεία, απο­τε­λού­με­νη από τέσ­σε­ρεις δια­κρι­τές επι­τρο­πές και με απο­στο­λή να ολο­κλη­ρώ­σει την υπο­γρα­φή της συν­θή­κης που πέντε μήνες πριν είχε παρα­μεί­νει στις μονο­γρα­φές. Οι δια­πραγ­μα­τεύ­σεις άρχι­σαν στις 26 Φεβρουα­ρί­ου και ολο­κλη­ρώ­θη­καν με την υπο­γρα­φή της Συν­θή­κης Ειρή­νης και Αδερ­φο­σύ­νης στις 16 Μαρ­τί­ου. Η συν­θή­κη ουσια­στι­κά επι­κύ­ρω­νε τα όσα είχαν συμ­φω­νη­θεί κατά την προη­γού­με­νη φάση ενώ ανα­γνώ­ρι­ζε το εδα­φι­κό καθε­στώς του Καυ­κά­σου όπως είχε, πλέ­ον, δια­μορ­φω­θεί. Ενδια­φέ­ρον είναι ότι ένας από τους όρους της συν­θή­κης αφο­ρού­σε την υπο­χρέ­ω­ση της κάθε πλευ­ράς να εμπο­δί­σει τη “διά­δο­ση της δικής της προ­πα­γάν­δας στο έδα­φος της άλλης χώρας”. Στις 16 Μαρ­τί­ου υπο­γρά­φτη­κε το σοβιε­τι­κό­του­ρι­κό σύμ­φω­νο φιλί­ας και αδελ­φο­σύ­νης. Με το σύμ­φω­νο αυτό ανα­γνω­ρί­στη­καν από­λυ­τα τα κυριαρ­χι­κά δικαιώ­μα­τα της Τουρ­κί­ας και καταρ­γή­θη­καν οι παλιές ρωσο­τουρ­κι­κές συμ­φω­νί­ες. Σπου­δαία συμ­φω­νία είχε το σημείο που σύμ­φω­να μ’  αυτό η σοβιε­τι­κή κυβέρ­νη­ση αρνού­νταν να ανα­γνω­ρί­σει τις συμ­φω­νί­ες που δεν είχε ανα­γνω­ρί­σει η κυβέρ­νη­σης της Μεγά­λης Εθνο­συ­νέ­λευ­σης της Τουρ­κί­ας (συνε­πώς και της Συν­θή­κης των Σεβρών). Η σοβιε­τι­κή ηθι­κή και υλι­κή υπο­στή­ρι­ξη βοή­θη­σε τον τουρ­κι­κό λαό να απο­κρού­σει την επί­θε­ση των ιμπε­ρια­λι­στι­κών εισβο­λέ­ων και να κατα­κτή­σει την εθνι­κή του ανε­ξαρ­τη­σία. Τα βήμα­τα συνερ­γα­σία συνε­χί­στη­καν την ίδια χρο­νιά. Στις 13 Δεκεμ­βρί­ου 1921 έφτα­σε στην Άγκυ­ρα ο Μιχα­ήλ Φρούν­τζε επι­κε­φα­λής Ουκρα­νι­κής αντι­προ­σω­πεί­ας. Η επί­σκε­ψη αυτή έδω­σε ιδιαί­τε­ρη ώθη­ση στις ήδη στε­νές τουρ­κο-σοβιε­τι­κές σχέ­σεις. Ο Φρούν­τζε απεύ­θυ­νε χαι­ρε­τι­σμό στη Μεγά­λη Τουρ­κι­κή Εθνο­συ­νέ­λευ­ση, ενώ επι­σκέ­φθη­κε τουρ­κι­κά στρα­τεύ­μα­τα και παρα­κο­λού­θη­σε ασκή­σεις. Κυρί­ως, όμως, ο Κεμάλ επε­δί­ω­ξε και απο­κα­τέ­στη­σε σχέ­ση ιδιαί­τε­ρης προ­σω­πι­κής εμπι­στο­σύ­νης και φιλί­ας με τον Φρούν­τζε, όπως απο­τυ­πώ­νε­ται στις υπη­ρε­σια­κές ανα­φο­ρές του τελευ­ταί­ου. Στις ανα­φο­ρές του προς τον Τσι­τσέ­ριν ο Φρούν­τζε τονί­ζει τις ελλεί­ψεις του τουρ­κι­κού στρα­τού και ειση­γεί­ται ένθερ­μα τη χορή­γη­ση υλι­κής βοή­θειας καθώς και την κατα­βο­λή της εκκρε­μούς δόσης 3,5 εκ. ρου­βλί­ων (βλ. παρα­κά­τω). Είναι αυτή η επί­σκε­ψη που εξα­σφα­λί­ζει στον Φρούν­τζε τη θέση στο Μνη­μείο της Πολι­τεί­ας. Η επί­σκε­ψή του λήγει στις 5 Ιανουα­ρί­ου του ’22, αφού στις 3 Ιανουα­ρί­ου έχει υπο­γρα­φεί “τουρ­κο-ουκρα­νι­κή” συμ­φω­νία ειρήνης.

Η βοήθεια

Σχε­τι­κά με το ύψος της βοή­θειας υπάρ­χουν αντι­φα­τι­κές κατα­γρα­φές. Το αρχι­κό αίτη­μα της τουρ­κι­κής αντι­προ­σω­πεί­ας αφο­ρού­σε την παρο­χή 150 εκα­τομ­μυ­ρί­ων χρυ­σών ρου­βλί­ων ως χρη­μα­τι­κή ενί­σχυ­ση. Το Υπουρ­γείο Εξω­τε­ρι­κών της Σοβιε­τι­κής Ρωσί­ας (για την ακρί­βεια, η “Λαϊ­κή Επι­τρο­πή Εξω­τε­ρι­κών Υπο­θέ­σε­ων” χαρα­κτή­ρι­σε σε εσω­τε­ρι­κό της έγγρα­φο το αίτη­μα ως “καθα­ρή υπερ­βο­λή ανα­το­λί­τι­κης νοο­τρο­πί­ας”. Το ποσόν που συμ­φω­νή­θη­κε ήταν ύψους 10 εκ. χρυ­σών ρου­βλί­ων. Σύμ­φω­να με τα τα σοβιε­τι­κά, επί­σης, αρχεία, η βοή­θεια αυτή φαί­νε­ται να άρχι­σε να παρέ­χε­ται αμέ­σως. Τα 5,4 εκ. χρυ­σά ρού­βλια μετα­φέρ­θη­καν σε τρείς δόσεις τον Απρί­λιο, το Μάιο και τον Ιού­νιο του ’21, ενώ προς το τέλος του 1921 μετα­φέρ­θη­καν ακό­μη 1,1 εκ. χρυ­σά ρού­βλια. Στις 3 Μαΐ­ου του 1922 φαί­νε­ται να μετα­φέρ­θη­καν ακό­μη 3,5 εκ. χρυ­σά ρού­βλια που, σύμ­φω­να με τις  σοβιε­τι­κές πηγές φαί­νε­ται να ολο­κλή­ρω­ναν την συμ­φω­νη­μέ­νη χρη­μα­τι­κή βοή­θεια. Ο υπουρ­γός Εξω­τε­ρι­κών της Σοβιε­τι­κής Ρωσί­ας Γεώρ­γιος Τσι­τσέ­ριν (για την ακρί­βεια: ο Επί­τρο­πος Εξω­τε­ρι­κών Υπο­θέ­σε­ων) σε έγγρα­φό του προς τον Στά­λιν ανα­φέ­ρει ότι στις 20 Σεπτεμ­βρί­ου του 1921 οι τούρ­κοι επέ­μει­ναν να τους παρα­σχε­θεί ποσόν 50 εκ. χρυ­σά ρού­βλια επι­πλέ­ον των 10 εκ. συμ­φω­νη­μέ­νων, αίτη­μα που δε φαί­νε­ται να έγι­νε ποτέ δεκτό.

Πέραν της χρη­μα­τι­κής βοή­θειας, η τουρ­κο-σοβιε­τι­κή συμ­φω­νία αφο­ρού­σε και την παρο­χή υλι­κής υπο­στή­ρι­ξης προς τους κεμα­λι­κούς, βοή­θεια για την οποία υπάρ­χει λιγό­τε­ρο σαφής εικό­να, του­λά­χι­στον ως προς συγκε­κρι­μέ­νους τύπους που αυτή αφορούσε.

Κατά την πρώ­τη φάση στις κεμα­λι­κές δυνά­μεις παρα­δό­θη­καν το καλο­καί­ρι του 1920 6.000 τυφέ­κια, περισ­σό­τε­ρα από 5 εκα­τομ­μύ­ρια σφαί­ρες ελα­φρού οπλι­σμού και 17.600 βλή­μα­τα πυρο­βο­λι­κού. Οι παρα­δό­σεις στα­μά­τη­σαν το Νοέμ­βριο του 1920 εξ αιτί­ας της τουρ­κι­κής εισβο­λής στην Αρμε­νία, αλλά επα­νε­λή­φθη­σαν τον Δεκέμ­βριο του ιδί­ου έτους. Και η υλι­κή βοή­θεια δόθη­κε, κατ΄αντιστοιχία με την οικο­νο­μι­κή, σε δύο φάσεις: με την μονο­γρα­φή της συμ­φω­νί­ας του Αυγού­στου του 1920 το πρώ­το και λιγό­τε­ρο σημα­ντι­κό μέρος, και μετά την υπο­γρα­φή της συμ­φω­νί­ας του Μαρ­τί­ου του ’21 το μεί­ζον μέρος της.

Η δεύ­τε­ρη και σημα­ντι­κό­τε­ρη φάση της παρο­χής βοή­θειας ξεκί­νη­σε μετά τη συν­θή­κη του Μαρ­τί­ου του 1921. Στο πλαί­σιο της συμ­φω­νί­ας αυτής εστά­λη­σαν προς την Τουρ­κία από το 1921 έως το 1922 μέσω των λιμέ­νων του Νοβο­ρο­σίσκ, της Τοπ­σί­δας (Τουάπ­σε) και του Μπα­τού­μι πολε­μι­κός εξο­πλι­σμός που συνί­στα­ται σε 33.275 τυφέ­κια, 327 πολυ­βό­λα, 63 εκα­το­μύ­ρια φυσίγ­για, 54 πυρο­βό­λα, 130.000 βλή­μα­τα πυρο­βο­λι­κού, 20.000 αντια­σφυ­ξιο­γό­νες προ­σω­πί­δες, 1500 σπά­θες και μεγά­λη ποσό­τη­τα λοι­πού εξοπλισμού.

Στις 3/10/1921 παρα­χω­ρή­θη­καν από τη σοβιε­τι­κή κυβέρν­ση στους κεμα­λι­κούς στην Τρα­πε­ζού­ντα τα αντι­τορ­πι­λι­κά “Jivoy” (Ζιβόυ) και “Jutkiy” (Ζούτ­κιυ).

Πέραν του πολε­μι­κού εξο­πλι­σμού, η σοβιε­τι­κή κυβέρ­νη­ση παρα­χώ­ρη­σε τον εξο­πλι­σμό για δύο εργο­στά­σια παρα­σκευ­ής πυρί­τι­δας καθώς και τον εξο­πλι­σμό και την τρο­φο­δό­τη­ση με πρώ­τες ύλες για ένα εργο­στά­σιο πυρο­μα­χι­κών, πιθα­νό­τα­τα κατά το 1922.

Τι προηγήθηκε της Συμφωνίας

Η πρώ­τη επί­ση­μη επα­φή μετα­ξύ των δύο μερών έγι­νε με την επι­στο­λή που απεύ­θυ­νε ο Μου­στα­φά Κεμάλ στις 26 Απρι­λί­ου του 1920 (τρείς μέρες από τότε που ξεκί­νη­σαν οι εργα­σί­ες της Μεγά­λης Εθνο­συ­νέ­λευ­σης) με την οποία καλού­σε τη Σοβιε­τι­κή Ρωσία να ανα­γνω­ρί­σει την κυβέρ­νη­σή του και να τον βοη­θή­σει να εκδιώ­ξει τις δυτι­κές δυνά­μεις από την τουρ­κι­κή επι­κρά­τειά. Εξει­δί­κευε ζητώ­ντας εξο­πλι­σμό, εφό­δια και χρή­μα­τα, καθώς και βοή­θεια προ­κει­μέ­νου να σπά­σει το φράγ­μα της Αρμε­νί­ας και της Γεωρ­γί­ας που η Εγκάρ­δια Συμ­μα­χία είχε υψώ­σει μετα­ξύ των δύο χωρών. Η επι­στο­λή έφτα­σε στη Μόσχα την 1η Ιου­νί­ου. Η απά­ντη­ση του Τσι­τσέ­ριν, , δόθη­κε δύο ημέ­ρες αργό­τε­ρα. Η σοβιε­τι­κή πλευ­ρά καλω­σό­ρι­ζε θερ­μά το νέο τουρ­κι­κό κρά­τος, καλώ­ντας σε απο­κα­τά­στα­ση διπλω­μα­τι­κών σχέ­σε­ων και συμ­φω­νώ­ντας επί της αρχής σε συνερ­γα­σία αλλά απο­φεύ­γο­ντας προ­σε­κτι­κά να απα­ντή­σει στα συγκε­κρι­μέ­να θέμα­τα που είχε θέσει ο Κεμάλ. Στην απά­ντη­σή του ο Κεμάλ έκα­νε πάλι νύξη για τη διευ­θέ­τη­ση των συνό­ρων και ταυ­τό­χρο­να ενη­μέ­ρω­νε ότι ο υπουρ­γός εξω­τε­ρι­κών είχε ήδη ανα­χω­ρή­σει για τη Μόσχα. Ο τούρ­κος υπουρ­γός εξω­τε­ρι­κών Μπε­κίρ Σαμί αφί­χθη στη Μόσχα στις 19 Ιου­λί­ου του 1920, συνο­δευό­με­νος από τον υπουρ­γό οικο­νο­μι­κών Γιου­σούφ Κεμάλ. Οι δια­φο­ρές για το εδα­φι­κό καθε­στώς στον Καύ­κα­σο καθι­στούν αρχι­κά τις δια­πραγ­μα­τεύ­σεις ψυχρές, με βασι­κή δια­φω­νία την τύχη της Αρμε­νί­ας, ενώ οι σοβιε­τι­κοί, για λόγους τακτι­κής παγώ­νουν διπλω­μα­τι­κά τις συζη­τή­σεις μέχρι να υπο­γρα­φεί η Συν­θή­κη των Σεβρών προ­κει­μέ­νου η τουρ­κι­κή πλευ­ρά να αισθαν­θεί πιο αδύ­να­τη. Η τουρ­κι­κή πλευ­ρά ζήτη­σε αρχι­κά μία επι­θε­τι­κή-αμυ­ντι­κή στρα­τιω­τι­κή συμ­μα­χία. Ο Τσι­τσέ­ριν το απέρ­ρι­ψε άμε­σα και κατη­γο­ρη­μα­τι­κά λέγο­ντας ότι η Σ.Ρ μπο­ρεί να παρά­σχει περιο­ρι­σμέ­νη πολι­τι­κή, στρα­τιω­τι­κή και οικο­νο­μι­κή υπο­στή­ρι­ξη αλλά δε μπο­ρεί να δεσμευ­τεί σε στρα­τιω­τι­κή συμ­μα­χία με ό,τι αυτό σημαί­νει. Χαρα­κτη­ρι­στι­κή της αρχι­κής δυσπι­στί­ας ήταν ότι ο Μπε­κίρ Σαμί εξέ­φρα­σε ευθέ­ως την υπο­ψία ότι η Μόσχα ήταν έτοι­μη να θυσιά­σει την Τουρ­κία προ­κει­μέ­νου να επι­τύ­χει την υπο­γρα­φή συν­θή­κης με τη Βρε­τα­νία, σημείο στο οποίο ο Τσι­τσέ­ριν αντα­πά­ντη­σε δια­τυ­πώ­νο­ντας την υπο­ψία ότι η Τουρ­κία είναι δια­τε­θει­μέ­νη να θυσιά­σει τη Ρωσία προ­κει­μέ­νου να επι­τύ­χει την υπο­γρα­φή συν­θή­κης με τη Γαλ­λία. Οι υπο­ψί­ες και των δύο πλευ­ρών βασί­ζο­νταν στις πλη­ρο­φο­ρί­ες τους για τις εξε­λισ­σό­με­νες παράλ­λη­λες δια­πραγ­μα­τεύ­σεις τους. Τελι­κώς οι συνο­μι­λί­ες απέ­δω­σαν κάποιους καρ­πούς που στις 20 Αυγού­στου οδή­γη­σαν στη μονο­γρα­φή (αλλά όχι υπο­γρα­φή) του σχε­δί­ου συν­θή­κης φιλί­ας μετα­ξύ των δύο χωρών. Το σχέ­διο προ­έ­βλε­πε την αμοι­βαία ανα­γνώ­ρι­ση, την ακύ­ρω­ση παρω­χη­μέ­νων διμε­ρών συμ­φω­νιών, τη μη ανα­γνώ­ρι­ση τετε­λε­σμέ­νων που επι­χει­ρεί­το να επι­βλη­θούν βιαί­ως στα δύο μέρη από τρί­τους, την απο­δο­χή εκ μέρους των σοβιε­τι­κών των τουρ­κι­κών συνό­ρων όπως τα καθό­ρι­ζε το Εθνι­κό Σύμ­φω­νο, τη μελ­λο­ντι­κή διευ­θέ­τη­ση του καθε­στώ­τος των Στε­νών με μέρι­μνα για τα συμ­φέ­ρο­ντα ασφα­λεί­ας των δύο πλευ­ρών καθώς και την αμοι­βαία ενη­μέ­ρω­ση σχε­τι­κά με δια­πραγ­μα­τεύ­σεις που κάθε μέρος θα έκα­νε μελ­λο­ντι­κά με τρί­τους. Η συμ­φω­νία αυτή όμως δεν υπε­γρά­φη για­τί τα δύο μέρη εξα­κο­λου­θού­σαν να δια­φω­νούν εντο­νό­τα­τα σχε­τι­κά με την Αρμενία.

Να σημειώ­σου­με εδώ ότι η προ­σπά­θεια συνερ­γα­σία δεν ήταν «ανέ­φε­λη» αλλά «σκό­ντα­ψε» σε σοβα­ρές δυσκο­λί­ες που είχαν να κάνουν με τη προ­σπά­θεια των ιμπε­ρια­λι­στι­κών κρα­τών να μην αφή­σουν την προ­σέγ­γι­ση αυτή, αλλά και σε αντι­θέ­σεις στον ίδιο το τουρ­κι­κό καθε­στώς. Έτσι για παρά­δειγ­μα στα τέλη του 1920,αρχές 1921 έχου­με έντα­ση των σχέ­σε­ων τους με αφορ­μή της εισβο­λής της Τουρ­κί­ας στην Αρμε­νία. Να τονί­σου­με εδώ ότι οι Άγγλοι και οι άλλοι ιμπε­ρια­λι­στές έλπι­ζαν πως οι περι­πλο­κές στον Καύ­κα­σο θα ανά­γκα­ζαν του κεμα­λι­κούς να στα­μα­τή­σουν τον απε­λευ­θε­ρω­τι­κό πόλε­μο και να συγκρου­στούν με τη Σοβιε­τι­κή Ρωσία…

Ορισμένα γενικότερα ζητήματα 

1. Το νεα­ρό σοβιε­τι­κό κρά­τος βοή­θη­σε υλι­κά και στρα­τιω­τι­κά το κίνη­μα του Κεμάλ, ως αστι­κό – εθνι­κο­πα­λευ­θε­ρω­τι­κό κίνη­μα, το οποίο αντι­μά­χο­νταν την φεου­δαρ­χία και την ιμπε­ρια­λι­στι­κή επέμ­βα­ση, ανε­ξάρ­τη­τα από το ιδε­ο­λο­γι­κό περιε­χό­με­νο του κινή­μα­τος αυτού ή της μεθό­δους εφαρ­μο­γής του. Εδώ πρέ­πει να συνυ­πο­λο­γι­στεί και το γεγο­νός της καπι­τα­λι­στι­κής περι­κύ­κλω­σης της, καθώς και τους κιν­δύ­νους για την ύπαρ­ξή της που απέρ­ρε­αν από το γεγο­νός ότι μπο­ρού­σε η Τουρ­κία να απο­τε­λέ­σει στρα­τη­γι­κό προ­γε­φύ­ρω­μα ενα­ντί­ον της. Για τον χαρα­κτή­ρα της «επα­νά­στα­σης των Νεό­τουρ­κων» έγρα­φε χαρα­κτη­ρι­στι­κά ο Β. Ι. Λένιν: «…Αν πάρου­με για παρά­δειγ­μα τις επα­να­στά­σεις του 20ου αιώ­να, τότε και την πορ­το­γα­λι­κή και την τουρ­κι­κή (επα­νά­στα­ση) πρέ­πει φυσι­κά να τις παρα­δε­χθού­με γι; Αστι­κές. Αλλά «λαϊ­κή» ούτε η μία ούτε η άλλη είναι, για­τί η μάζα του λαού, η τερά­στια πλειο­ψη­φία του, ενερ­γά, αυτο­δύ­να­μα , με τα δικά της οικο­νο­μι­κά και πολι­τι­κά αιτή­μα­τα, ούτε στη μία ούτε στην άλλη επα­νά­στα­ση προ­βάλ­λει αισθη­τά..» (Κρά­τος και Επανάσταση).
2. Το νεα­ρό σοβιε­τι­κό κρά­τος προ­σπά­θη­σε να ανα­πτύ­ξει ριζι­κά δια­φο­ρε­τι­κές , φιλι­κές, σχέ­σεις και με τις χώρες της Ανα­το­λής. Η πολι­τι­κή της στη­ριγ­μέ­νη στην Λενι­νι­στι­κή πολι­τι­κή της ισο­τι­μί­ας  των μεγά­λων και μικρών λαών, του σεβα­σμού της εθνι­κής τους κυριαρ­χί­ας και της μη επέμ­βα­σης στις εσω­τε­ρι­κές τους υπο­θέ­σεις κατα­δί­κα­σε κατη­γο­ρη­μα­τι­κά τις ιμπε­ρια­λι­στι­κές κατα­κτή­σεις του τσα­ρι­σμού και υπο­στή­ρι­ξε τον αγώ­να των χωρών(και) της Ανα­το­λής για την ανε­ξαρ­τη­σία τους. Για παρά­δειγ­μα την ίδια περί­ο­δο έχου­με στις 26 Φλε­βά­ρη 1921 συν­θή­κη ανά­με­σα στο Ιράν και τη Σοβιε­τι­κή Ρωσία με την οποία ανά­με­σα σ’ άλλα παραι­τή­θη­κε από όλα  τα δικαιώ­μα­τα πάνω στα δάνεια που είχε δώσει στο Ιράν η Ρωσία. Στις 28 Φλε­βά­ρη υπό­γρα­ψε σύμ­φω­νο με το Αφγα­νι­στάν ανα­γνω­ρί­ζο­ντας πρώ­τη αυτή απ’ όλα τα κρά­τη τα κυριαρ­χι­κά της δικαιώ­μα­τα. Στις 5 Νοέμ­βρη υπέ­γρα­ψε συν­θή­κη με τη Μογ­γο­λία κ.ά.

_________________________________________________________________________________________________

Αλέκος Α. Χατζηκώστας  Δημοσιογράφος και εκδότης της εφημερίδας «Η Άλλη Άποψη της Ημαθίας» και του alli-apopsi.gr. Άρθρα του έχουν δημοσιευτεί σε εφημερίδες, περιοδικά και site εδώ και δεκαετίες, ενώ έχει συμμετάσχει με εισηγήσεις σε μια σειρά ιστορικά συνέδρια και ημερίδες. Έχει εκδώσει 7 βιβλία και συμμετέχει σε συλλογικούς τόμους.