ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΗ ΜΕΓΑΛΗ ΕΚΘΕΣΗ DADA-AFRICΑ ΠΟΥ ΓΙΝΕΤΑΙ ΣΤΟ MUSEE DE L’ ORANGERIE ΣΤΟ ΠΑΡΙΣΙ.

Γρά­φει ο Κώστας Ευαγ­γε­λά­τος //

Το 2016  με τη συμπλή­ρω­ση 100 χρό­νων από την ανά­πτυ­ξη του “ντα­νται­σμού “, αλλά και φέτος σε μεγά­λα διε­θνή εικα­στι­κά κέντρα έχουν διορ­γα­νω­θεί από Oργα­νι­σμούς, Μου­σεία Σύγ­χρο­νης Τέχνης, Γκα­λε­ρί, Oμά­δες καλ­λι­τε­χνών και δια­νοη­τών, εκθέ­σεις αφιε­ρω­μέ­νες στο κίνη­μα DADA, με ανά­λο­γες ανα­φο­ρές, ανα­βιώ­σεις έργων αλλά και δρά­σε­ων, που εδρά­ζο­νται στα διδάγ­μα­τα και τα πρό­τυ­πα του κινή­μα­τος. Αν και η κρι­τι­κή θεώ­ρη­ση όλων αυτών που έχουν γίνει μέχρι στιγ­μής, τόσο σε μεγά­λα εικα­στι­κά κέντρα του εξω­τε­ρι­κού, όσο και αυτά που έχουν διορ­γα­νω­θεί επε­τεια­κά στον τόπο μας, απέ­χουν πρα­κτι­κά από τις πεποι­θή­σεις και τις προ­θέ­σεις του συγκλο­νι­στι­κού αντιε­ξου­σια­στι­κού κινή­μα­τος, αφού το παρου­σιά­ζουν μου­σειο­λο­γι­κά ή επα­να­λαμ­βά­νουν μάλι­στα σκη­νο­θε­τη­μέ­νες ορι­σμέ­νες από τις διά­ση­μες performance των πρω­το­πό­ρων του. Προ­ε­κτεί­νουν έτσι τη σύγ­χυ­ση σε ακρο­α­τή­ρια και θεα­τές, που τόσα χρό­νια κατευ­θύ­νο­νται από τους κανό­νες και τις προ­θέ­σεις του συστή­μα­τος δια­κί­νη­σης και προ­βο­λής των έργων τέχνης. Όμως, έστω και με αυτούς τους τρό­πους, τα μηνύ­μα­τα του “ντα­νται­σμού” παρα­μέ­νουν ηχη­ρά και επί­και­ρα και όσοι δια­θέ­τουν ανοι­κτές κεραί­ες συλ­λαμ­βά­νουν το πηγαίο πνεύ­μα του, που τρο­φο­δο­τή­θη­κε κύρια, κατα­λυ­τι­κά και ιδιαί­τε­ρα από τον εισα­γό­με­νο αισθη­τι­κό πρω­το­γο­νι­σμό των Αφρι­κα­νι­κών και υπερ­πο­ντί­ων κτή­σε­ων της Γαλ­λί­ας, της Βρε­τα­νί­ας, του Βελ­γί­ου και άλλων αποι­κιο­κρα­τών της Ευρώ­πης. Εν τού­τοις η μεγά­λη έκθε­ση που παρου­σιά­ζε­ται από τον Οκτώ­βρη του 2017 και θα διαρ­κέ­σει μέχρι τον Φεβρουά­ριο του 2018 στο Μου­σείο Οραν­ζε­ρί  στο Παρί­σι φωτί­ζει συγκρι­τι­κά και εντυ­πω­σια­κά ένα μεγά­λο και μη ιδιαί­τε­ρα προ­βε­βλη­μέ­νο φάσμα όλων των συμ­βο­λι­κών αισθη­τι­κών πηγών που ώθη­σαν και ενδυ­νά­μω­σαν το dada αλλά και όλα τα προη­γού­με­να, σύγ­χρο­να με αυτό καθώς και τα επό­με­να από αυτό κινή­μα­τα  του μοντερνισμού.

ΕΙΣΟΔΟΣ ΣΤΟ MUSEE DE L’ ORANGERIE, TUILERIES DU LOUVRE, PARIS

 Το διε­θνές κίνη­μα του “ντα­νται­σμού”, που ανέ­θρε­ψε σαν ευρη­μα­τι­κή “ντα­ντά” για νήπια ο επα­να­στα­τι­κός 20ος αιώ­νας, προ­βάλ­λει εμφα­νώς τις προ­θέ­σεις του σε σχέ­ση με τα άλλα μεγά­λα  εκφρα­στι­κά-στυ­λι­στι­κά   κινή­μα­τα των  –ισμων που εμφα­νί­στη­καν πριν ή και παράλ­λη­λα του.

Δια­φέ­ρει από τον “κυβι­σμό” που ανα­τέ­μνει και ανα­δι­πλώ­νει χωρο­χρο­νι­κά τη φόρ­μα του αισθη­τι­κού αντι­κει­μέ­νου, με κορυ­φαίο τον Πικασ­σό και τα τερα­τι­κά πρό­σω­πα-μάσκες του, τον ονει­ρι­κό, και εφιαλ­τι­κό “υπερρεα­λι­σμό” που ανα­λύ­ει με ψυχο­γνω­σια­κές μεθό­δους το υπο­συ­νεί­δη­το, με βάση την ψυχα­να­λυ­τι­κή δια­δι­κα­σία εφαρ­μό­ζο­ντας τα διδάγ­μα­τα και το ξεκλεί­δω­μα των δεδο­μέ­νων της υπο­συ­νεί­δη­της ζωής από τα ταμπού και  τοτέμ του Φρό­υντ, με τη χρή­ση της ψυχα­νά­λυ­σης. 

Τα έργα των κινη­μά­των αυτών απευ­θυ­νό­ντου­σαν αρχι­κά σε ειδι­κούς και γενι­κά στο ελι­τί­στι­κο κοι­νό. Αντί­θε­τα ο “ντα­νται­σμός”, απαί­τη­σε τη συμ­με­το­χή του κοι­νού και τη “θορυ­βώ­δη” δημό­σια εμφά­νι­ση των μελών του. Πριν, τα έργα της πρω­το­πο­ρί­ας ήταν εκτε­θει­μέ­να στους συμ­βα­τι­κούς χώρους του ατε­λιέ, της γκα­λε­ρί, των ιδιω­τι­κών και κρα­τι­κών συλ­λο­γών κλπ, αλλά δεν ήταν στη δημό­σια καθη­με­ρι­νή σφαί­ρα και προ­σι­τά με αμε­σό­τη­τα. 

ΕΚΘΕΣΗ DADA-AFRICA

Για να συνει­δη­το­ποι­ή­σου­με την επα­να­στα­τι­κό­τη­τα αυτών των κινη­μά­των και τις τερά­στιες ανα­τρε­πτι­κές επι­πτώ­σεις και προ­τά­σεις τους είναι βασι­κή η ιστο­ρι­κή μας προ­σέγ­γι­ση στην πρώ­ι­μη ρωσι­κή avant-garde, από την οποία ξεκί­νη­σε η σύγ­χρο­νη τέχνη και κύρια στον Βλα­δί­μη­ρο Μαγια­κόφ­σκυ. Ο κορυ­φαί­ος επα­να­στά­της ποι­η­τής, σε εκκε­ντρι­κές δημό­σιες εμφα­νί­σεις του γινό­ταν ένα ζωντα­νό κινού­με­νο έργο τέχνης. Ανά­με­σα στα νέα δεδο­μέ­να για τους καλ­λι­τέ­χνες-ερευ­νη­τές ήταν εκτός από τις μεθό­δους της ψυχα­νά­λυ­σης, τα επι­τεύγ­μα­τα της επι­στή­μης και της τεχνο­λο­γί­ας, επι­τεύγ­μα­τα που ήδη από την δια­τύ­πω­ση της θεω­ρί­ας της Σχε­τι­κό­τη­τας από τον Αιν­στάιν, είχαν επη­ρε­ά­σει τις δυνα­τό­τη­τες πρό­σλη­ψης και από­δο­σης του αισθη­τι­κού αντι­κει­μέ­νου, ιδιαί­τε­ρα στις πρώ­τες φάσεις του κυβι­στι­κού κινή­μα­τος. Όλα αυτά τα δεδο­μέ­να δια­μόρ­φω­σαν την ανα­τρε­πτι­κό­τη­τα των ντα­νται­στών ήδη από το 1915. Στην δεκα­ε­τία λοι­πόν του 1920–30 άνθι­σε ακά­θε­κτο το “ντα­νται­στι­κό” κίνη­μα και έγι­ναν πολ­λές εκθέ­σεις που απε­λευ­θέ­ρω­σαν τους καλ­λι­τέ­χνες και το κοι­νό από τα παρα­δο­σια­κά πρό­τυ­πα της κλα­σι­κής τέχνης. Εκτί­θε­νται έργα που προ­έρ­χο­νται από σκου­πί­δια, πολυ­θε­α­μα­τι­κές συν­θέ­σεις και ready mades, όχι με αρμο­νι­κούς άξο­νες αλλά με αντι­θε­τι­κές τάσεις που φθά­νουν μέχρι και την κατα­στρο­φή τους. Συλ­λή­ψεις αναρ­χι­κής εκφρα­στι­κής θεώ­ρη­σης που το κάθε τι μπο­ρεί να “είναι” έργο τέχνης, εφό­σον ο καλ­λι­τέ­χνης το υπο­γρά­φει. Κύριος θεμε­λιω­τής των θεω­ρη­τι­κών αυτών από­ψε­ων ο Μαρ­σέλ Ντυ­σάν, που δια­δρα­μά­τι­σε για δεκα­ε­τί­ες καθο­ρι­στι­κό ρόλο με την ανα­προ­σαρ­μο­γή των ready mades, την ακύ­ρω­ση της χρη­στι­κής λογι­κής και της τεχνι­κής και γενι­κά την νοη­τι­κή διερ­γα­σία πίσω από κάθε δημιούργημα.

Όταν λοι­πόν οι: Marcel Janco, Hugo Ball, Hans Richter ‚Tristan Tzara, Hans Arp, Fr.  Picabia, Sophie Taeuber, Emmy Hennings, Richard Huelsenbeck και άλλοι καλ­λι­τέ­χνες συνέ­λα­βαν την ιδέα για μια παρά­στα­ση τύπου «καμπα­ρέ», με τρα­γού­δια, απαγ­γε­λί­ες κει­μέ­νων, εκθέ­σεις έργων τους, σε αίθου­σα που νοί­κια­σαν στη Ζυρί­χη το 1916, ίδρυ­σαν το πρώ­το Performance Center στην ιστο­ρία. 

Η κυκλο­φο­ρία του φυλ­λα­δί­ου Cabaret Voltaire, η διά­δο­ση των «ντα­νταϊ­στι­κών» κει­μέ­νων και η ίδρυ­ση της γκα­λε­ρί Dada, συνέ­τει­ναν στην εξά­πλω­ση του κινήματος.

DADA-AFRICA , PARIS

Οι καλ­λι­τέ­χνες του δυνα­μι­κού αντιε­ξου­σια­στι­κού κινή­μα­τος, με τις ανα­τρε­πτι­κές και ριζο­σπα­στι­κές τάσεις τους δια­τυ­πω­μέ­νες και γρα­πτά στα μανι­φέ­στα τους, έδω­σαν τις θεω­ρη­τι­κές ανα­φο­ρές, αλλά και τις πρα­κτι­κές εφαρ­μο­γές των νέων εκφρα­στι­κών μέσων. Η ταυ­τό­χρο­νη ανά­πτυ­ξη της πλή­ρους απο­σύν­δε­σης του καλ­λι­τέ­χνη από την ακα­δη­μαι­κή παρά­δο­ση, με έντο­νη εμβέ­λεια, συνέ­τει­ναν στην εμφά­νι­ση και απο­δο­χή νεω­τε­ρι­στι­κών μορ­φών εικα­στι­κής έκφρασης.

Οι “ντα­νται­στές” εκτός από την προ­σθή­κη πραγ­μα­τι­κών αντι­κει­μέ­νων στα έργα τους, κάτι που έκα­νε με ιδιαί­τε­ρη επι­τυ­χία ο Kurt Schwitters, πρό­σθε­σαν στα έργα τους στοι­χεία ζωντα­νής παρά­στα­σης που πολ­λές φορές θύμι­ζε πρω­τό­γο­νες τελε­τουρ­γί­ες. Με άμε­σες ή έμμε­σες ανα­φο­ρές στην εκφρα­στι­κή δύνα­μη του αυθόρ­μη­του βασί­στη­κε η δημιουρ­γία των κάθε μορ­φής έργων.

DADA-AFRICA, PARIS

Βέβαια  ο Μαρ­σέλ Ντυσ­σάν  θεω­ρη­τι­κο­ποί­η­σε τις νέες αισθη­τι­κές από­ψεις, ο Λάσλο Μοχό­λυ-Νάγκυ ανά­πτυ­ξε τερά­στιες δυνα­τό­τη­τες με τα έργα του στο πεδίο των φωτο­γρα­φι­κών εφαρ­μο­γών, όπως τα φωτο­κολ­λάζ, τα φωνη­τι­κά ποι­ή­μα­τα και οι  εγκα­τα­στά­σεις στο περι­βάλ­λον. Eπίσης ο Ραούλ Χάου­σμαν με θεα­μα­τι­κό τρό­πο πραγ­μά­τω­σε όλα εκεί­να που πρό­τει­νε στο θεω­ρη­τι­κό του κεί­με­νο «Νέα Οπτι­κή» ο Μοχό­λυ-Νάγκυ.

Τυχαία αντι­κεί­με­να μετα­μορ­φώ­θη­καν σε έργα τέχνης και ο Χάνς Άρπ είχε δηλώ­σει με ενθου­σια­σμό στη διάρ­κεια του Α΄ Παγκό­σμιου: “…ενώ ο πόλε­μος  ήταν στο φόρ­τε του εμείς κάνα­με πει­ρα­μα­τι­κή μοντέρ­να τέχνη!”

Κυριο­λε­κτι­κά  στην έξαρ­ση του κινή­μα­τος εφαρ­μό­στη­κε η ιδε­ο­λο­γι­κή και αισθη­τι­κή άπο­ψη και θέση  απόρ­ρι­ψης  των κλα­σι­κών προ­τύ­πων, αστι­κών κατε­στη­μέ­νων προ­σεγ­γί­σε­ων στο φαι­νό­με­νο της καλ­λι­τε­χνι­κής δημιουρ­γί­ας. Η έμπρα­κτη κατάρ­γη­ση των στε­γα­νών μετα­ξύ δια­φο­ρε­τι­κών μορ­φών έκφρα­σης και η αλλα­γή των προ­τύ­πων με πρω­τό­γο­να και τοτε­μι­κά σύμ­βο­λα εξω-ευρω­παι­κών πολι­τι­σμών μπό­λια­σαν το κορε­σμέ­νο πνεύ­μα των Ευρω­παί­ων με το γήι­νο, προ­γο­νι­κό και “άλο­γο” πνεύ­μα των Αφρι­κα­νών ενά­ντια σε δυτι­κούς θεμε­λιώ­δεις κανό­νες και οπτικές.

Η τωρι­νή έκθε­ση στο Μου­σείο Οραν­ζε­ρί στο Παρί­σι κατα­δει­κνύ­ει με εύλη­πτο τρό­πο πως η αφρι­κα­νι­κή λαι­κή, θρη­σκευ­τι­κή και έντο­να παγα­νι­στι­κή τέχνη, ακό­μη και τα αντι­κεί­με­να της μαγεί­ας (βου­ντού) είχαν επιρ­ρε­ά­σει όλους σχε­δόν τους “υπερ­ρε­α­λι­στές” και τους “ντα­νται­στές”. 

DADA-AFRICA, PARIS

Μάλι­στα ορι­σμέ­νοι όπως ο Αντρέ Μπρε­τόν, ο Γκι­γιόμ Απολ­λι­ναίρ, ο Πάμπλο Πικασ­σό, ο Μαξ Έρνστ, κρι­τι­κοί τέχνης, συλ­λέ­κτες όπως ο Πώλ Γκι­γιώμ κ.α. είχαν απο­κτή­σει “πολύ­τι­μες” συλ­λο­γές με “νέγρι­κα”, “βαρ­βα­ρι­κά” έργα των ανώ­νυ­μων Αφρι­κα­νών καλλιτεχνών. 

Η επι­λεγ­μέ­νη παρά­θε­ση στην έκθε­ση συνα­φών εκδό­σε­ων και ντο­κου­μέ­ντων συν­θέ­τει ένα σύνο­λο πλη­ρο­φο­ριών με σημα­ντι­κή εκπαι­δευ­τι­κή αξία. Επί­σης η πτέ­ρυ­γα του Μου­σεί­ου με έργα σύγ­χρο­νων καλ­λι­τε­χνών που έχουν βασι­στεί στα πρό­τυ­πα του DADA-AFRICA έχει ιδιαί­τε­ρο ενδια­φέ­ρον οπτι­κο­ποιώ­ντας τη δια­χρο­νι­κό­τη­τα του κινή­μα­τος μέχρι τις μέρες μας. 

__________________________________________________________________________________________________________

Κώστας Ευαγγελάτος Ζωγράφος, Λογοτέχνης, θεωρητικός της τέχνης. Γεννήθηκε στο Αργοστόλι της Κεφαλονιάς. Σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ζωγραφική και αισθητική θεωρία της σύγχρονης τέχνης στο Μανχάταν της Νέας Υόρκης (University The New School). Ζει και εργάζεται στην Αθήνα και την Κεφαλονιά. Εκθέτει έργα του στην Ελλάδα και το εξωτερικό.