Γράφει η Άννεκε Ιωαννάτου //
Οι απόψεις άλλων συγγραφέων για τη George Sand
Με όλη την επιφύλαξη για λόγους υποκειμενικότητας έχει ενδιαφέρον να δούμε κάποιες γνώμες για τη Σάνδη μεγάλων αντρών στοχαστών, συγγραφέων. Ο HippolyteTaine (1828–1893, κριτικός-ιστορικός) την αποκαλεί «μία εκ των σημαντικότερων συγγραφέων της γενιάς της», ο Ernest Rénan (1823–1892, φιλόσοφος-ιστορικός-συγγραφέας) τη θεωρεί «τον πιο μεγάλο συγγραφέα του αιώνα» που «ο θάνατός της μου φαίνεται σαν να μικραίνει την ανθρωπότητα. Υπήρξε ο ποιητής που έδωσε σάρκα στις ελπίδες μας, στους καημούς μας, στα σφάλματά μας, στους βόγκους μας», ενώ τα λόγια του Alexandre Dumas (1802–1870, συγγραφέας) αποπνέουν κάποιο δέος αποκαλώντας τη «πνεύμα ανδρόγυνο που συνενώνει τη ρώμη του άνδρα και τη χάρη της γυναίκας» με, σαν τη Σφίγγα, «πρόσωπο γυναίκας, νύχια λιονταριού και φτερά αετού». Ο Heinrich Heine (1797–1856, Γερμανός ποιητής) την εκτιμά ως απεριόριστα ανώτερη του Βικτώρ Ουγκό (1802–1885, συγγραφέας), ο Gustave Flaubert (1821–1880, συγγραφέας) τη θεωρούσε ευφυϊα, χαρακτηρισμός που θα τον χρησιμοποιούν για τη Σάνδη και οι Alfred de Musset (1810–1857, ποιητής, μυθιστοριογράφος), Chateaubriand (1768–1848, συγγραφέας), Pier-Jean Béranger (1780–1857, ποιητής) και Victor Hugo. Ο Victor Hugo την αποκαλεί και αθάνατη λέγοντας στα Γράμματα ενός ταξιδευτή, 1837 «Για να είναι κανείς αληθινός ποιητής πρέπει να είναι συγχρόνως καλλιτέχνης και φιλόσοφος». Ο Honoré de Balzac (1799–1850, συγγραφέας) τον οποίο η Σάνδη είχε κρίνει ως «απαράμιλλο μάστορα στην τέχνη της περιγραφής της σύγχρονης κοινωνίας και της σημερινής ανθρωπότητας» της αποδίδει με τη σειρά του κάποια εκτίμηση λέγοντας «Είναι γεμάτη πνεύμα και ζει μια ζωή ασύγκριτη, δεν μπορούμε να τη συγκαταλέγουμε στις συνηθισμένες υπάρξεις». Ο Charles Baudelaire (1821–1867, ποιητής) δεν έκρυβε το θαυμασμό του για αυτήν. Ο Θιοντόρ Ντοστογιέφσκι (1821–1881) τη βρίσκει «σχεδόν μοναδική λόγω του σθένους του πνεύματός της και του ταλέντου της». Στον Ντοστογιέφσκι θα σταθούμε λίγο περισσότερο, γιατί την αποκάλεσε και «μητέρα του ρώσικου μυθιστορήματος», χαρακτηρισμός που με την πρώτη ματιά κάνει εντύπωση, αφού γνωρίζουμε τα αντι-δυτικά αισθήματα του Ρώσου κολοσσού και γενικά η ισχυρή τάση στην ορθόδοξη τσαρική Ρωσία να θεωρούν τη «Δύση» παρακμασμένη, άθεη, διεφθαρμένη. Σύμφωνα με ερευνητές η επίδραση της Σάνδης πάνω σε συγγραφείς της Ρωσίας του 19ου αιώνα, όπως οι Γκόγκολ, Ντοστογιέφσκι, Τολστόι και Τουργκένιεφ ήταν μεγάλη και μάλιστα λέγεται ότι ένα κομμάτι σλάβικης ψυχής στη Σάνδη από τους Πολωνούς προγόνους δεν είναι άμοιρο ευθύνης. Ο Ντοστογιέφσκι περισσότερο από τους άλλους είχε συνειδητοποιήσει αυτή τη συγγένεια. Λίγο πριν από το θάνατό του έγραψε ένα άρθρο για τη George Sand από το οποίο ακολουθεί ένα μικρό απόσπασμα: «Η εμφάνιση της George Sand στη λογοτεχνία συμπίπτει με τα πρώτα χρόνια των νιάτων μου. Πρέπει να σημειώσουμε ότι σ’ εκείνη τη μακρινή εποχή τα μυθιστορήματα ήταν σχεδόν τα μόνα έργα που επιτρέπονταν στη Ρωσία, ενώ όλα τα άλλα, όπως και σχεδόν κάθε σκέψη, ιδιαίτερα η από τη Γαλλία προερχόμενη, ήταν αυστηρά απαγορευμένη. Ό, τι λοιπόν διείσδυε στη Ρωσία υπό τη μορφή μυθιστορήματος όχι μόνο υπηρέτησε με τον ίδιο τρόπο την υπόθεση, αλλά ίσως με τον πιο επικίνδυνο τρόπο τουλάχιστον από άποψη εποχής, διότι είναι πολύ πιθανόν οι άνθρωποι που επιθυμούσαν να διαβάσουν Louis Reybaud (1799–1879, πολιτικός, οικονομολόγος, δημοσιογράφος, Α.Ι.) να μην ήταν πολλοί, ενώ οι αναγνώστες της George Sand ήταν χιλιάδες. Οι ίδιοι οι αναγνώστες ήξεραν να βρουν μυθιστορήματα παρ’ όλο που προσπαθούσαν να μας φυλάξουν με τέτοια επιμέλεια. Η μεγάλη μάζα των αναγνωστών, τουλάχιστον σε μας προς τα μέσα της δεκαετίας του 40, ήξερε ότι η George Sand ήταν μία από τους πιο φωτεινούς, τους πιο αλύγιστους, τους πιο τέλειους πρωταθλητές εκείνης της κατηγορίας των δυτικών συγγραφέων οι οποίοι με την εμφάνισή τους είχαν αρχίσει να αρνιούνται όλες τις «πραγματικές κατακτήσεις» που είχε τελικά φέρει η αιματηρή γαλλική επανάσταση ή, για να τα πούμε πιο ακριβολογημένα, η ευρωπαϊκή επανάσταση του τέλους του 18ου αιώνα. Ένας καινούργιος λόγος είχε ξαφνικά ακουστεί, καινούργιες ελπίδες είχαν αναδυθεί, κάποιες ανακοίνωναν με υψωμένη φωνή ότι η πρόοδος είχε σταματήσει, άχρηστη και στείρα, ότι τίποτα δεν είχε αποκτηθεί με την πολιτική αλλαγή των νικητών, ότι έπρεπε να συνεχιστεί, ότι η αναγέννηση της ανθρωπότητας όφειλε να είναι ριζική, πλήρης. Εκείνη βρίσκεται επικεφαλής αυτής της εξέλιξης».
Πρέπει να δούμε τις ως άνω εκτιμήσεις στο φόντο της εποχής, όπου το γυναικείο φύλο ήταν ακόμα πολύ απαξιωμένο. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια η εκτίμηση της «παρέας» των αντρών δημιουργών ήταν εντυπωσιακή. Η γυναίκα δεν είχε δικαίωμα ψήφου, δεν είχε πρόσβαση σε δημόσιες υπηρεσίες, στην πολιτική ζωή, σε ανώτερα εκπαιδευτικά ιδρύματα, όλα αντρικά προνόμια κι όμως η Σάνδη έσπασε τον ασφυκτικό κλοιό της ιστορικής αφάνειας, ανακατεύτηκε στην πολιτική αποκτώντας εκτίμηση, μένοντας στην ιστορία σαν άνθρωπος του πνεύματος και των γραμμάτων που άνοιξε δρόμους.
Άλλοι τομείς της δράσης της
Εν τάχει στα σταθούμε σε κάποια ζητήματα με τα οποία η George Sand είχε ασχοληθεί και στα οποία είχε αναπτύξει θεωρία. Κι εκεί η σκέψη της διαπνέεται από σοσιαλιστικό ουτοπισμό πάντα με κείνη τη χροιά ενός χριστιανικού μοραλισμού.
Φεμινισμός και (α)-παιδεία
Δεν ήταν η μόνη, ούτε σήμερα, να θεωρεί κεντρικό πυλώνα της ανθρώπινης συγκρότησης και καλλιέργειας την παιδεία. Από διάφορα αποσπάσματα που είδαμε, προκύπτει η στάση της απέναντι στον αμόρφωτο λαό σαν μητέρα παιδαγωγός. Παρ’ όλες τις απογοητεύσεις της των 1848, 1851 και 1871, για τις αποτυχίες των οποίων θεωρούσε ότι φταίει η α‑παιδεία του λαού, επιμένει στο καθολικό δικαίωμα ψήφου που δεν ήταν και τόσο καθολικό, διότι απόκλειε τις γυναίκες. Η Σάνδη συμφωνούσε σ’ αυτό: δεν ήταν υπέρ του δικαιώματος ψήφου των γυναικών για τον ίδιο λόγο που δεν θεωρούσε το λαό ώριμο για κάτι τέτοιο. Ούτε του λαού, αλλά ούτε των γυναικών δεν αναπτύσσεται η νοημοσύνη αταξικά συγκρίνοντας τις γυναίκες με τους φτωχούς: «Υπάρχουν μυστηριώδεις και βαθιές συγγένειες ανάμεσα σ’ αυτές τις δύο υπάρξεις, το φτωχό και τη γυναίκα. Ούτε ο φτωχός, ούτε η γυναίκα έχει μέσα από την παιδεία μυηθεί στην ισότητα…» Επισημαίνοντας πολύ συχνά αυτό που ονομάζει «υπερτροφία της καρδιάς» στις γυναίκες, αγγίζοντας κάποιες αλήθειες: «Η γυναίκα είναι φτωχή κάτω από το καθεστώς μιας κοινότητας της οποίας αφεντικό είναι ο άντρας της. Ο φτωχός είναι γυναίκα, διότι στη νοημοσύνη του έχουν απαρνηθεί την παιδεία, την ανάπτυξη και μόνο η καρδιά ζει μέσα του». Έχουμε ξαναγράψει για την διαταξική διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στον εγκέφαλο (τον άντρα) και το συναίσθημα (τη γυναίκα) που έχει καλλιεργηθεί στους αιώνες των ταξικών κοινωνιών με ταξικές διαφοροποιήσεις (έτσι ο λαός στο σύνολό του είχε στερηθεί παιδεία μέχρι τον 20ο αιώνα, περίπου, και αυτό οδήγησε τη Σάνδη στην εξομοίωση του φτωχού με τη γυναίκα). Δεν αγνοεί η Σάνδη, ότι η εκπαίδευση που παρέχεται στα κορίτσια των προνομιούχων τάξεων, είναι ανεπαρκής και ρηχή και σκόπιμα πολύ κατώτερη της εκπαίδευσης που παρέχεται στα αγόρια. Η αστική τάξη θέλει εκπαίδευση για τα κορίτσια για να γίνουν καλύτερες μητέρες. Ωστόσο, η Σάνδη λόγω της θέσης της υπέρ του αποκλεισμού των γυναικών από το καθολικό δικαίωμα ψήφου και της άποψής της να απέχει η γυναίκα από την πολιτική ζωή, γιατί δεν είναι ώριμες οι καταστάσεις για κάτι τέτοιο, ήρθε σε σύγκρουση με το γυναικείο κίνημα των ημερών της. Παρ’ όλα αυτά, στο έργο της Ο σύντροφος (1842) οι σοσιαλιστικές διεκδικήσεις πάνε χέρι χέρι με τις φεμινιστικές. Η Σάνδη δεν χωρίζει το σοσιαλισμό από το φεμινισμό, αλλά οι απαιτήσεις παρουσιάζονται αρκετά περιορισμένες. Μάλλον η Σάνδη όφειλε να ήταν προσεκτική στην εποχή της και μην ξεχνάμε ότι ακόμα και η Διακύρηξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου της Γαλλικής Επανάστασης δεν περιλάμβανε τις γυναίκες. Δεν ήταν εύκολο να προχωρήσει πολύ στο θέμα αυτό. Στο ως άνω έργο οι πρωταγωνιστές εύχονται ο εργάτης και η γυναίκα να δημιουργήσουν μια νέα κοινωνία. Αυτό και μόνο ήταν η αιτία να προσβάλουν τη Σάνδη με σφοδρότητα… Η Σάνδη έχει καθαρή άποψη για το θετικό ρόλο της εργασίας για τη γυναίκα και οραματίζεται την οικονομική ισότητα ανάμεσα στα δύο φύλα, αλλά… όχι ακόμα. Συμβουλεύει στις γυναίκες να ξεσηκώνονται μέσω της εργασίας τους. Η ίδια στο Η ιστορία της ζωής μου ομολογεί ότι συχνά έχει αισθανθεί ταπεινωμένη ως γυναίκα. Πάντα διάβαζε πολύ και η κατωτερότητα που αποδίδεται στη γυναίκα στα φιλοσοφικά έργα στο πέρασμα των αιώνων, αλλά και στη Βίβλο πάντα τη ξεσήκωνε. Η γνώμη και τα αποφθέγματα αντρών φιλόσοφων, στοχαστών, συγγραφέων που μπήκαν στη γραπτή ιστορία είναι στη μεγάλη πλειοψηφία τους απαξιωτικά για το γυναικείο φύλο και η Σάνδη καταλάβαινε ότι πολλά πρέπει να γίνουν ακόμα μέχρι να αλλάξει.
Το ζήτημα της ιδιοκτησίας
Και στο θέμα αυτό η Σάνδη δεν ξεφεύγει από τα όρια μιας ουτοπικής σοσιαλιστικής ανάλυσης. Ακολουθεί ουσιαστικά τον Pierre Leroux (1797–1871, φιλόσοφος, οικονομολόγος) και μάλιστα το έργο του Γη, όπως επηρεάστηκε και από το έργο Ουρανός του Jean Reynaud (1806–1863, σοσιαλιστής φιλόσοφος), το Σύμπαν του Gottfried Leibniz (1646–1716, Γερμανός φιλόσοφος) και το Φιλανθρωπία του Robert de Lamennais (1782–1854, ιερέας, πρόδρομος του κοινωνικού καθολικισμού, πολιτικός, φιλόσοφος, συγγραφέας). Με λίγα λόγια: αναδιανομή της ιδιοκτησίας με άξονα τη συλλογικότητα, αλλά χωρίς να θίξει την ατομική ιδιοκτησία. Η Σάνδη έχει χαρίσει πολλά σε άλλους πιστεύοντας ότι οι σοσιαλιστές πρέπει να παραιτηθούν από τα αγαθά τους για το καλό του συνόλου και συμβουλεύει τους πλούσιους να μην αργήσουν να δώσουν. Ωστόσο, η ατομική ιδιοκτησία δεν πρέπει να εξαφανιστεί τελείως και ο «κοινωνικός κομμουνιστής» δεν πρέπει να διεκδικήσει παρά μόνο εκείνο που ανήκει στο κοινό δίκαιο: «Μια κοινωνία δίκαιη που αντέχει στο χρόνο θα είναι εκείνη που η δημόσια ιδιοκτησία θα περιορίζει την ιδιωτική ιδιοκτησία […] που θα κρατήσει την κοινή και κοινωνική ιδιοκτησία. […]Αυτή η ευτυχισμένη ισορροπία έχει προοδευτικά καταστραφεί από το πνεύμα και τον πυρετό της κερδοσκοπίας» που είναι υπεύθυνη για την «αυξανόμενη εξαθλίωση, ενώ αυξάνονται τα πλούτη». Αλλά προειδοποιεί τον Αύγουστο του 1848 «Αν η ατομική ιδιοκτησία πρέπει αν εξαφανιστεί, δεν θα είναι ποτέ με τρόπο απόλυτο […] Η απόλυτη κοινότητα δεν μου φαίνεται να υπάρχει στην αληθινή φύση του ανθρώπου, στις ανάγκες του, ούτε στα καθήκοντά του. Κακώς λοιπόν θα ψάχναμε την ισότητα στην απόλυτη και άμεση κοινότητα».
Δεν θα μας κάνει εντύπωση ότι η Σάνδη σαν πνεύμα ενάντια σε κάθε αδικία, εξεγειρόταν ενάντια σε κάθε μορφή δουλείας, όπως αυτή των μαύρων σκλάβων στις αποικίες. Στους πολιτικούς συλλογισμούς της συναντούμε την ανησυχία της σχετικά με την αποικιοκρατία προβλέποντας πολύ μπροστά από την εποχή της, τις μετέπειτα εξελίξεις.
Συμπερασματικά
Η George Sand χωρίς καμία αμφιβολία ανήκει στο πάνθεον των πνευματικών δημιουργών που ώθησαν την ιστορία μπροστά και επειδή ήταν γυναίκα έβαλε μια παραπάνω διάσταση, γιατί είχε να παλέψει επιπλέον στις προκαταλήψεις και στις «σκουριές» της κοινωνίας απέναντι στο φύλο της, αφού –κακά τα ψέματα – δύσκολα γίνεται αποδεκτή μια γυναίκα έξω από τον παραδοσιακό της ρόλο στον τομέα του στοχασμού. Γι’ αυτό μια γυναίκα στην εποχή της (και στη δική μας ακόμα δεν έχει ξεπεραστεί παρ’ όλες τις προόδους) με το να πάρει θέση στο ιστορικό προσκήνιο παράγοντας θεωρία έχει δώσει αυτό το παραπάνω που δύσκολα αναγνωρίζεται. Το έργο της αξίζει περισσότερη και βαθύτερη μελέτη.
Πηγές:
- Καρλ Μαρξ, Η αθλιότητα της φιλοσοφίας, Εκδ. ‘Γερ. Αναγνωστίδης’
-George Sand, Histoire de ma vie, Editions Stock
-George Sand, De geschiedenis van mijn leven, Feministische Uitgeverij Sara
-Francine Mallet, George Sand, Editions Bernard Grasset
-Γεωργία Σάνδη (1804–1876), Η ζωή και το έργο της, στη σειρά «Πορτρέτα», Εκδόσεις Printa
- “Είμαι κομμουνίστρια και ονομάζομαι Γεωργία Σάνδη», άρθρο της Ζωής Βαλάση στο ‘Κυριακάτικο Ριζοσπάστη’ της 19 Δεκεμβρίου 2004
Το Α” ΜΕΡΟΣ
Το Β’ ΜΕΡΟΣ
Τέλος