Η «Αγία Καταλίνα» του Καραβάτζιο αποκαλύπτει τα μυστικά του

Η Φιλί­ντε Μελα­ντρό­νι, ήταν μια νεα­ρή και όμορ­φη ιερό­δου­λη, ηλι­κί­ας σχε­δόν 17 χρο­νών, όταν ο μεγά­λος μανιε­ρι­στής ζωγρά­φος Μικε­λάν­τζε­λο Μερί­ζι, o επο­νο­μα­ζό­με­νος Καρα­βά­τζιο, την απα­θα­νά­τι­σε στον καμ­βά ως «Αγία Κατα­λί­να της Αλε­ξάν­δρειας» (περί­που στα 1598–1599) για λογα­ρια­σμό του πρώ­του προ­στά­τη του, καρ­δι­νά­λιου Φραν­τσέ­σκο Μαρία ντελ Μόντε, για το μέγα­ρο Μπαρ­μπε­ρί­νι στη Ρώμη. Η ίδια κοπέ­λα, επί­σης, με την εσθή­τα της Ιου­δήθ τού­τη τη φορά, είναι εκεί­νη που απο­κε­φα­λί­ζει τον Ολο­φέρ­νη στον ομώ­νυ­μο πίνα­κα, που είναι ζωγρα­φι­σμέ­νος κατά τις ίδιες ημε­ρο­μη­νί­ες. Ο πίνα­κας της Σάντα Κατα­λί­να, που θεω­ρεί­ται ένα από τα κοσμή­μα­τα της συλ­λο­γής Thyssen και ένα από τα σημα­ντι­κό­τε­ρα έργα της Ρωμαϊ­κής περιό­δου του Καρα­βά­τζιο, σημα­το­δο­τεί τη μετά­βα­ση της τεχνο­τρο­πί­ας του καλ­λι­τέ­χνη στο μπα­ρόκ, ένα ποιο­τι­κό άλμα από τον αρχι­κό λυρι­σμό στα πρώ­τα μνη­μειώ­δη έργα του.

Με το βλέμ­μα καρ­φω­μέ­νο άμε­σα στον θεα­τή, τον έντο­νο σαρ­κι­κό αισθη­σια­σμό και την εκθαμ­βω­τι­κή ομορ­φιά του, ο πίνα­κας «ξεγυ­μνώ­νε­ται» στο κοι­νό του, μετά τη δια­δι­κα­σία της απο­κα­τά­στα­σης και καθα­ρι­σμού του, με την οποία ασχο­λή­θη­κε επί εννέα μήνες μία ομά­δα ειδι­κών από το Μου­σείο Thyssen, στο πλαί­σιο του προ­γράμ­μα­τος χρη­μα­το­δό­τη­σης Asisa, ύψους 150.000 ευρώ. Ο καμ­βάς ( δια­στά­σε­ων 173 x 133 εκα­το­στών) δεσπό­ζει στην ειδι­κή θεμα­τι­κή έκθε­ση με τίτλο «Ανα­κα­λύ­πτο­ντας τον Καρα­βά­τζιο», που φιλο­ξε­νεί­ται στην αίθου­σα 11 του Μου­σεί­ου, μαζί με τις ακτι­νο­γρα­φί­ες και τις υπέ­ρυ­θρες απει­κο­νί­σεις του, που απο­κα­λύ­πτουν τη στρω­μά­τω­ση της εκτέ­λε­σής του από τον καλ­λι­τέ­χνη, περι­λαμ­βα­νο­μέ­νων και των διά­φο­ρων απορ­ρι­φθει­σών εκδο­χών του, ή τις αλλα­γές που το ίδιο το χέρι του Καρα­βά­τζιο του επέ­φε­ρε. Η φρο­ντι­σμέ­νη παρά­θε­ση των λεπτο­με­ρειών περι­λαμ­βά­νει ένα βίντεο, που κατα­γρά­φει λεπτο­με­ρώς τις εργα­σί­ες απο­κα­τά­στα­σης, που έφε­ραν στο φώς ενδια­φέ­ρου­σες λεπτο­μέ­ρειες για την φιλο­τέ­χνη­σή του.

Η έκθε­ση θα διαρ­κέ­σει έως τις 26 Μαΐ­ου και κατό­πιν ο πίνα­κας θα επι­στρέ­ψει στη συνη­θι­σμέ­νη του θέση. Όπως τόνι­σε ο καλ­λι­τε­χνι­κός διευ­θυ­ντής της Thyssen Γκι­γιέρ­μο Σολά­να, η Σάντα Καστα­λί­να, ποι­ή­τρια και φιλό­σο­φος, ήταν μία από τις πιο δημο­φι­λείς Αγί­ες της Εκκλη­σί­ας και μάρ­τυ­ρας. Ο Καρα­βά­τζιο δε, για πρώ­τη φορά στα έργα του, τοπο­θέ­τη­σε στη μορ­φή της το φωτο­στέ­φα­νο της αγιο­σύ­νης. Ίσως για να καθα­γιά­σει την ταπει­νή προ­έ­λευ­ση του μοντέ­λου του, που φέρε­ται να είχε σχέ­σεις με τον Ρανού­τσο Τομα­σό­νι, τον άνθρω­πο που βρή­κε τον θάνα­το από το σπα­θί του ίδιου του Καρα­βά­τζιο και σύμ­φω­να με αρκε­τές μελέ­τες ήταν μάλ­λον ο ‘προ­στά­της’ της. «Πέρα από την απει­κό­νι­ση μίας Αγί­ας, ο πίνα­κας είναι πιό­τε­ρο μία σπου­δή πάνω στην φιλο­τέ­χνη­ση ενός μοντέ­λου. Κάτι ανά­λο­γο με εκεί­νο που έκα­νε ο Βελά­σκεθ στις Las Meninas, μία σπου­δή πάνω στην από­δο­ση μίας οικο­γέ­νειας», τονί­ζει ο Σολά­να, που για τον ίδιο ο πίνα­κας τού­το απο­τε­λεί ένα έργο της ωρι­μό­τη­τας του Καρα­βά­τζιο και συγκα­τα­λέ­γε­ται στη χορεία των αρι­στουρ­γη­μά­των μετα­ξύ των 40 πινά­κων που κατέ­λει­πε στην παγκό­σμια κλη­ρο­νο­μιά ο πρό­ω­ρα χαμέ­νος καλ­λι­τέ­χνης. Στην Ισπα­νία υπάρ­χουν μόνο τέσ­σε­ρις «Καρα­βά­τζιο» σε δημό­σιες συλ­λο­γές: στο Πρά­δο, στο Βασι­λι­κό Παλά­τι, στο Μου­σείο του Αββα­εί­ου του Μον­σε­ράτ και στο Thyssen της Μαδρίτης.

Ο Ουβάλ­δο Σερά­νο, διευ­θυ­ντής του Τμή­μα­τος Συντή­ρη­σης και Απο­κα­τά­στα­σης της Thyssen, εξή­γη­σε πως η βασι­κή εργα­σία πάνω στο έργο αυτό ήταν να αφαι­ρε­θούν οι πολ­λα­πλές στρώ­σεις βερ­νι­κιού που απέ­κρυ­πταν σημα­ντι­κά στοι­χεία του αρχι­κού θέμα­τος. Το πρώ­το πράγ­μα που ξεχω­ρί­ζει, μετά τις εργα­σί­ες της συντή­ρη­σης, είναι ότι επα­λη­θεύ­ε­ται πως ο Καρα­βά­τζιο δεν εκτε­λού­σε ένα αρχι­κό σχέ­διο, εκτός από ορι­σμέ­νες καί­ριες λεπτο­μέ­ρειες. Ως άνθρω­πος με εκρη­κτι­κό ταμπε­ρα­μέ­ντο, εκτε­λού­σε απευ­θεί­ας το θέμα του στον καμ­βά και δεν αργού­σε στην ολο­κλή­ρω­σή του. Για τον λόγο αυτό υπάρ­χουν τόσα πολ­λά pentimenti, δηλ. μετα­μέ­λειες στην πρό­ο­δο κι εκτέ­λε­σή του. Το πιο ορα­τό από αυτά, που ανα­κα­λύ­φθη­κε χάρη στην υψη­λή τεχνο­λο­γία, είναι ότι το φόρε­μα του μοντέ­λου αρχι­κά είχε ζωγρα­φι­σθεί με κόκ­κι­νο χρώ­μα. Στη συνέ­χεια, όμως, και ίσως λόγω της παρέμ­βα­σης του καρ­δι­νά­λιου Φραν­τσέ­σκο Μαρία ντελ Μόντε, που άλλω­στε το πλή­ρω­νε, το χρώ­μα του άλλα­ξε στο σημε­ρι­νό μελι­τζα­νί, ή μπλε-καστα­νό και στο­λί­σθη­κε με ένα πλού­σιο κέντη­μα. Επί­σης και τα χέρια του μοντέ­λου, όπως και των δαχτύ­λων της, αλλά­ζουν θέση αρκε­τές φορές έως ότου πάρουν την κατα­λη­κτι­κή τους στά­ση. Το σπα­θί που κρα­τά­ει η Αγία και ο τρο­χός με τα καρ­φιά, πάνω στον οποίο μαρ­τύ­ρη­σε, εμφα­νί­ζο­νται απει­κο­νι­σμέ­να με δια­φο­ρε­τι­κές απο­χρώ­σεις κατά τα διά­φο­ρα στά­δια της εκτέ­λε­σης, χάρη στις υπέ­ρυ­θρες ακτίνες.

Η, αρκε­τά ταραγ­μέ­νη, ρωμαϊ­κή περί­ο­δος της δημιουρ­γί­ας του Καρα­βά­τζιο πρω­τα­γω­νι­στεί, επί­σης, σε μια από τις σημα­ντι­κό­τε­ρες εκθέ­σεις της σεζόν στο Παρί­σι: «Ο Καρα­βά­τζιο στη Ρώμη: φίλοι και εχθροί», μια έκθε­ση εννέα έργων, που κανείς μπο­ρεί να θαυ­μά­σει έως και τις 28 Ιανουα­ρί­ου στο Μου­σείο Jacquemart-Andr?. Ένα άκρως θεα­τρι­κό στή­σι­μο φέρει σε αντι­πα­ρά­θε­ση το έργο του πρω­το­πό­ρου καλ­λι­τέ­χνη με άλλους καλ­λι­τέ­χνες της επο­χής τουμ όπως τους Ορά­τσιο Τζε­ντι­λέ­σκι ( Orazio Gentileschi), Μπαρ­το­λο­μέ­νο Καβα­ρό­τσι (Bartolomeo Cavarozzi) Ανι­μπά­λε Καρά­τσι (Annibale Caracci) και Χοσέ ντε Ριβέ­ρα (Jos? de Ribera). Δια­τρέ­χο­ντας κανείς τις 11 αίθου­σες της έκθε­σης, ο θεα­τής μπο­ρεί να δει σημα­ντι­κά έργα όπως «Ο Άγιος Ιωάν­νης ο Βαπτι­στής» (Νέος με πρό­βα­τα), το «Ιου­δήθ και Ολο­φέρ­νης», οι δύο «Μαγδα­λη­νές» του, που για το νόη­μά τους έχουν χυθεί τόνοι μελά­νης, αλλά και το αρι­στουρ­γη­μα­τι­κό και σπα­ρα­κτι­κό Ecce Homo (Ιδού ο Άνθρω­πος), που θεω­ρεί­ται ότι ανα­πα­ρι­στά τα προ­σω­πι­κά πάθη και βάσα­να του καλλιτέχνη.

Σε μία επο­χή που η πολι­τι­κή ορθό­τη­τα και οι εξω­καλ­λι­τε­χνι­κές αμφι­βο­λί­ες γύρω από την ιδιω­τι­κή συμπε­ρι­φο­ρά έχουν αντί­κτυ­πο για την απο­δο­χή του έργου σε ορι­σμέ­νες καλ­λι­τε­χνι­κούς τομείς, κάποιος κάλ­λι­στα θα μπο­ρού­σε να ισχυ­ρι­σθεί πως η ήκι­στα υπο­δειγ­μα­τι­κή ζωή του Καρα­βά­τζιο δεν έχει επη­ρε­ά­σει στο ελά­χι­στον το ενδια­φέ­ρον για το έργο του.

Ο Γκι­γιέρ­μο Σολά­να, επε­κτεί­νο­ντας τις ανα­λο­γί­ες στο σήμε­ρα, τολ­μά να τον συγκρί­νει με τις περι­πτώ­σεις σύγ­χρο­νων καλ­λι­τε­χνών, όπως ο Φράν­σις Μπέι­κον του Λον­δί­νου του ’70, ή ο Ζαν-Μισέλ Μπα­σκιά της Νέας Υόρ­κης του ’80. «Είναι καλ­λι­τέ­χνες που έζη­σαν μπο­έ­μι­κα στο έπα­κρο και δεν χωρά­ει μία εκ των υστέ­ρων κατα­δί­κη τους. Η ζήση του Καρα­βά­τζιο υπήρ­ξε κηλι­δω­μέ­νη από αίμα, αλλά στα μου­σεία δεν εκτί­θε­ται η προ­σω­πι­κή ζωή , αλλά τα αρι­στουρ­γή­μα­τα κάθε καλ­λι­τέ­χνη και αυτά μένουν απρό­σβλη­τα από την προ­σω­πι­κή τους συμπε­ρι­φο­ρά», προ­σθέ­τει ο ίδιος. Για τον ίδιον λόγο που και οι κατη­γό­ριες για ‘σοβι­νι­σμό’ δεν μπο­ρούν να κηλι­δώ­σουν την αξία του έργου του Πικά­σο: «στη θέα των έργων του αυτή η άπο­ψη δεν τον επη­ρε­ά­ζει. Εάν κάποιος δια­βά­σει τη βιο­γρα­φία του, ή αυτή του Πολ Γκο­γκέν, μπο­ρεί να μην τις βρει ηθι­κές, αλλά περιο­ρί­ζε­ται να σκε­φθεί πως απλά η ζωή τους δεν μπο­ρεί να απο­τε­λέ­σει υπό­δειγ­μα συμπε­ρι­φο­ράς. Ως καλ­λι­τέ­χνες το έργο τους είναι αδιαμ­φι­σβή­τη­το», προ­σθέ­τει ο Σολάνα.

Πηγη: ΑΠΕ / Γιώρ­γης-Βύρων Δάβος