Η μέρα που ο φασισμός έχασε τον πόλεμο

Γρά­φει ο Στέ­λιος Κανά­κης //

Στό­χος όλων η Σοβιε­τι­κή Ένωση

Στο τέλος της δεκα­ε­τί­ας του ’30, με την ανο­χή και την πολι­τι­κή βού­λη­ση των καπι­τα­λι­στι­κών δυνά­με­ων, η χιτλε­ρι­κή Γερ­μα­νία είχε γιγα­ντω­θεί κατα­λαμ­βά­νο­ντας όλη την Ευρώ­πη και είχε απο­κτή­σει κοι­νά σύνο­ρα με την ΕΣΣΔ.

Στις  29/9/38, με την επαί­σχυ­ντη συμ­φω­νία του Μονά­χου, γκρε­μί­ζε­ται κάθε ελπί­δα της ΕΣΣΔ για συλ­λο­γι­κή ασφά­λεια και η ιδέα της θάβε­ται ορι­στι­κά. Η Τσε­χο­σλο­βα­κία με την ανε­πτυγ­μέ­νη βιο­μη­χα­νία της, προ­σφέ­ρε­ται ανέ­πα­φη στον Χίτλερ. Η ειρω­νεία είναι, πως ακό­μη και η Πολω­νία (που σε λίγο δεν θα υπάρ­χει) διεκ­δι­κεί και παίρ­νει μερί­διο από τον δια­με­λι­σμό της Τσε­χο­σλο­βα­κί­ας. Οι ίδιοι οι χιτλε­ρι­κοί δεν πιστεύ­ουν στα μάτια τους με την ενδο­τι­κό­τη­τα των Αγγλο­γάλ­λων. Τη επό­με­νη μέρα 30/9/38 υπο­γρά­φε­ται δήλω­ση μη επί­θε­σης μετα­ξύ Αγγλί­ας-Γερ­μα­νί­ας και σύντο­μα ακο­λου­θεί ανά­λο­γο σύμ­φω­νο μετα­ξύ Γαλ­λί­ας-Γερ­μα­νί­ας. Κατό­πιν αυτού η Γαλ­λία απορ­ρί­πτει τις συμ­μα­χι­κές της υπο­χρε­ώ­σεις απέ­να­ντι στην ΕΣΣΔ.

Τριά­ντα χρό­νια μετά, ο Αμε­ρι­κα­νός ιστο­ρι­κός Χέρ­μπερτ Φέις, έγραφε:

«Η Συμ­φω­νία του Μονά­χου επέ­τρε­ψε στον Χίτλερ να δια­με­λί­σει την Τσε­χο­σλο­βα­κία, αφή­νο­ντας την Πολω­νία και τη Σοβιε­τι­κή Ένω­ση εκτε­θει­μέ­νες στη γερ­μα­νι­κή επι­θε­τι­κό­τη­τα».[1]

Επί­σης, ο Δυτι­κο­γερ­μα­νός ιστο­ρι­κός Μίκα­ελ Φρέυντ:

«Με το έδα­φος της Βοη­μί­ας να αντη­χεί από τις μπό­τες των Γερ­μα­νών στρα­τιω­τών, ολό­κλη­ρος ο κόσμος αντή­χη­σε. Ο γωνιό­λι­θος της Συν­θή­κης των Βερ­σαλ­λιών γκρε­μί­στη­κε. Ο δρό­μος προς την Ανα­το­λή είχε ανοί­ξει για το Γερ­μα­νι­κό Ράιχ».[2]

Ο ίδιος ο Ρίμπε­ντροπ είπε χαρα­κτη­ρι­στι­κά στον Χίτλερ, για τον Τσάμπερλεν:

«Αυτός ο γέρος υπό­γρα­ψε την κατα­δί­κη σε θάνα­το της Βρε­τα­νι­κής Αυτο­κρα­το­ρί­ας κι άφη­σε σ’ εμάς το δικαί­ω­μα να ορί­σου­με την ημε­ρο­μη­νία που θα γίνει η εκτέ­λε­ση».[3]

Επι­στρέ­φο­ντας ο Γάλ­λος Πρω­θυ­πουρ­γός Ντα­λα­ντιέ στο Παρί­σι, καθώς επευ­φη­μεί­ται από τους Γάλ­λους για­τί υπο­τί­θε­ται πως διέ­σω­σε την ειρή­νη, ψιθυ­ρί­ζει στον υπουρ­γό του των Εξω­τε­ρι­κών: «Αν ξέρα­νε τι υπο­γρά­ψα­με θα μας εκτε­λού­σαν».

Η Τσε­χο­σλο­βα­κία, μετά τη Ρηνα­νία και την Αυστρία, παρα­δί­δε­ται σχε­δόν αμα­χη­τί. Αμέ­σως μετά, η Βρε­τα­νία παρέ­δω­σε στη ναζι­στι­κή Γερ­μα­νία (!!!) τον χρυ­σό της Τσε­χο­σλο­βα­κί­ας που φύλα­γε για… ασφά­λεια στα θησαυ­ρο­φυ­λά­κιά της.

Στη Σοβιε­τι­κή Ένω­ση, η ανη­συ­χία για την επι­θε­τι­κό­τη­τα του Χίτλερ σε συν­δυα­σμό με την απρα­ξία και τις δια­φαι­νό­με­νες επι­διώ­ξεις των δυτι­κών “δημο­κρα­τιών”, αυξα­νό­ταν. Τον Απρί­λιο, η ΕΣΣΔ πρό­τει­νε την σύνα­ψη συμ­μα­χί­ας με την Βρε­τα­νία και την Γαλλία.

Με επι­μο­νή της ΕΣΣΔ, στις 11 Αυγού­στου 1939, αρχί­ζουν οι τρι­με­ρείς συνο­μι­λί­ες στη Μόσχα μετα­ξύ ΕΣΣΔ-Βρε­τα­νί­ας-Γαλ­λί­ας. Το επί­πε­δο εκπρο­σώ­πη­σης σ’ αυτές των Γαλ­λί­ας – Βρε­τα­νί­ας είναι εξευ­τε­λι­στι­κό για την ΕΣΣΔ και κατα­δει­κνύ­ει την έλλει­ψη ενδια­φέ­ρο­ντος και βού­λη­σης. Οι καθυ­στε­ρή­σεις είναι απε­ρί­γρα­πτες. Οι αντι­προ­σω­πεί­ες των δυτι­κών έφτα­σαν στο Λένιν­γκραντ μετά από ταξί­δι μιας εβδο­μά­δας με αργο­κί­νη­το εμπο­ρι­κό πλοίο. Η Σοβιε­τι­κή Ένω­ση προ­τεί­νει στην Πολω­νία την συν­δρο­μή της με στρα­τό και όπλα. Η Πολω­νία αρνεί­ται. Σε περί­πτω­ση κατά­λη­ψης της Πολω­νί­ας από τους Γερ­μα­νούς, το Γ΄ Ράιχ θα έφτα­νε στα σύνο­ρα της ΕΣΣΔ, ενδε­χό­με­νο που Γάλ­λοι και Βρε­τα­νοί προσ­δο­κού­σαν και στόχευαν.

Ο Χάρολντ Άικς, επι­τε­τραμ­μέ­νος των Εσω­τε­ρι­κών Υπο­θέ­σε­ων των ΗΠΑ, έγρα­φε την επο­χή εκεί­νη στο ημε­ρο­λό­γιό του:

«Η Αγγλία ελπί­ζει να προ­κα­λέ­σει σύγκρου­ση ανά­με­σα στη Ρωσία και τη Γερ­μα­νία και να μη δια­κιν­δυ­νέ­ψει η ίδια. (…) Η Γαλ­λία θα ανα­γκα­στεί επί­σης να απαρ­νη­θεί την κεντρι­κή και ανα­το­λι­κή Ευρώ­πη προς όφε­λος της Γερ­μα­νί­ας, ελπί­ζο­ντας να τη δει να εμπλέ­κε­ται σε πόλε­μο με τη Σοβιε­τι­κή Ένω­ση. Έτσι, η Γαλ­λία θα μπο­ρού­σε να μεί­νει ασφα­λής πίσω απ’ τη γραμ­μή Μαζι­νό.»[4]

Η Πολω­νία αρνεί­ται συμ­φω­νία με την ΕΣΣΔ ώστε ο Κόκ­κι­νος Στρα­τός να μπο­ρέ­σει να ανα­με­τρη­θεί με τους χιτλε­ρι­κούς σε περί­πτω­ση γερ­μα­νι­κής επίθεσης.

Η Σοβιε­τι­κή Ένω­ση αντι­με­τώ­πι­ζε τον θανά­σι­μο κίν­δυ­νο της συγκρό­τη­σης ενιαί­ου αντι­σο­βιε­τι­κού μετώ­που όλων των ιμπε­ρια­λι­στι­κών δυνά­με­ων. Με τη σιω­πη­ρή υπο­στή­ρι­ξη Αγγλί­ας και Γαλ­λί­ας, η Γερ­μα­νία θα μπο­ρού­σε, αφού θα είχε κατα­λά­βει την Πολω­νία, να εξα­πο­λύ­σει έναν κεραυ­νο­βό­λο πόλε­μο κατά της ΕΣΣΔ, ενώ η Ιαπω­νία θα εξα­πέ­λυε επί­θε­ση κατά της Σιβηρίας.

Στις 20 Αυγούστου1939, ο Χίτλερ προ­τεί­νει στη Σοβιε­τι­κή Ένω­ση σύμ­φω­νο μη επί­θε­σης. Η Σοβιε­τι­κή Ένω­ση αντι­δρά ακα­ριαία και στις 23 υπο­γρά­φε­ται το “Σύμ­φω­νο μη επί­θε­σης” από τους Ρίμπεντροπ-Μολότωφ.

Στη συνέ­χεια και σε αντί­θε­ση με τις προ­σπά­θειες του Χίτλερ, υπο­γρά­φη­κε ανά­λο­γο Σύμ­φω­νο με την Ιαπωνία.

Αξί­ζει να επα­να­λη­φθεί εδώ πως τέτοιο σύμ­φω­νο με την μορ­φή “Δήλω­σης μη επί­θε­σης” είχε υπο­γρα­φεί στις 30/9/38 μετα­ξύ Βρε­τα­νί­ας-Γερ­μα­νί­ας και ακο­λού­θη­σε αμέ­σως, ανά­λο­γο μετα­ξύ Γαλ­λί­ας Γερμανίας

Απο­δεί­χτη­κε περί­τρα­να πως το Γερ­μα­νο­σο­βιε­τι­κό σύμ­φω­νο μη επί­θε­σης τελι­κώς βοή­θη­σε τους Σοβιε­τι­κούς να απο­κρού­σουν την Γερ­μα­νι­κή επί­θε­ση, αφού τους αντι­με­τώ­πι­σαν δύο χρό­νια αργό­τε­ρα και μετά τις εκστρα­τεί­ες τους στη Γαλ­λία και τα Βαλ­κά­νια.

Αυτό το διέ­βλε­πε πολύ καλά ο Τσώρ­τσιλ όταν, αμέ­σως μετά την δημο­σιο­ποί­η­ση του Συμ­φώ­νου, παρα­πο­νιό­ταν πως οι ναζί:

«πρό­δω­σαν το αντι-Κομι­ντέρν σύμ­φω­νο και τις αντι-Μπολ­σε­βί­κι­κες συμφωνίες».

Αλλά και η αμε­ρι­κα­νι­κή εφη­με­ρί­δα Νew York Herald Tribune που έγρα­ψε πως ο Χίτλερ:

«δεν κρά­τη­σε την υπό­σχε­σή του να είναι λιο­ντά­ρι προς ανα­το­λάς και αρνά­κι προς δυσμάς».

Η ΕΣΣΔ, η οποία γνώ­ρι­ζε καλά την επι­θυ­μία του Χίτλερ να απο­κτή­σει “ζωτι­κό χώρο” για τους Γερ­μα­νούς στην ανα­το­λι­κή Ευρώ­πη με επί­θε­ση στη Σοβιε­τι­κή Ένω­ση, κέρ­δι­σε χρό­νο για να προ­ε­τοι­μά­σει τον Κόκ­κι­νο Στρα­τό και την οικο­νο­μία της Σοβιε­τι­κής Ένω­σης. Καθώς επί­σης να κάνει τις απα­ραί­τη­τες μετε­γκα­τα­στά­σεις πλη­θυ­σμού προς τα ενδό­τε­ρα της χώρας και να προ­στα­τεύ­σει τα σύνο­ρά της από κοι­νό­τη­τες με επι­κιν­δυ­νό­τη­τα σύνα­ψης συμ­μα­χί­ας με τον εχθρό, ώστε να μπο­ρεί να αντι­στα­θεί σε πιθα­νή επί­θε­ση των ναζι­στι­κών δυνά­με­ων. Σύμ­φω­να με τον Ρεϊ­μόν Καρ­τιέ, ο μεν Στά­λιν υπέ­γρα­ψε το Σύμ­φω­νο με στό­χο να κερ­δί­σει χρό­νο και ο Χίτλερ με την εκ των προ­τέ­ρων από­φα­ση “να το ξεσχί­σει”[5]

Στις 31/8/1939, παρα­μο­νή της εισβο­λής στην Πολω­νία, απο­πει­ρά­ται με πρό­τα­ση του Μου­σο­λί­νι, να συγκλη­θεί η «Διά­σκε­ψη των πέντε» (Γερ­μα­νία, Ιτα­λία, Αγγλία, Γαλ­λία, Πολω­νία). Ένα νέο «Μόνα­χο», απρο­κά­λυ­πτα αυτή τη φορά, ενα­ντί­ον της ΕΣΣΔ. Σε Αγγλία και Γαλ­λία είχε ξεση­κω­θεί τερά­στιο κύμα λαϊ­κής αγα­νά­χτη­σης και οργής ενά­ντια στην επι­κεί­με­νη ναζι­στι­κή επί­θε­ση στην Πολω­νία. Ευτυ­χώς, η συμ­φω­νία τους δεν έγι­νε πραγματικότητα.

Το πρωί της 1^ης Σεπτεμ­βρί­ου 1939, οι Γερ­μα­νοί εισβά­λουν στην Πολω­νία. Ο δεύ­τε­ρος παγκό­σμιος πόλε­μος αρχί­ζει επί­ση­μα. Βάσει των συμ­φω­νιών τους, Γαλ­λία και Αγγλία όφει­λαν να συν­δρά­μουν ένο­πλα τη σύμ­μα­χό τους. Αξί­ζει να σημειω­θεί πως κατά την έναρ­ξη της γερ­μα­νι­κής εισβο­λής στην Πολω­νία, οι Αγγλο­γάλ­λοι με τους Βέλ­γους και Ολλαν­δούς διέ­θε­ταν στο δυτι­κό μέτω­πο υπερ­τε­τρα­πλά­σιες δυνά­μεις από την Βέρ­μαχτ. Χρό­νια μετά, ο Γερ­μα­νός στρα­τη­γός Για­ντλ ομο­λο­γού­σε κυνικά:

«Αν το 1939 δεν υπε­στή­κα­με ήττα, αυτό έγι­νε μόνο και μόνο επει­δή οι 110 περί­που γαλ­λι­κές και αγγλι­κές μεραρ­χί­ες (που στην διάρ­κεια του πολέ­μου μας με την Πολω­νία βρί­σκο­νταν στη Δύση, ένα­ντι 23 γερ­μα­νι­κών μεραρ­χιών) παρέ­μει­ναν εντε­λώς αδρα­νείς».[6]

Καμία αντί­δρα­ση των Βρε­τα­νών και των Γάλ­λων πέραν της ρίψης… προ­κη­ρύ­ξε­ων και μικρο­α­ψι­μα­χιών μέχρι την επί­θε­ση των Γερ­μα­νών στις 10 Μαΐ­ου 1940, στο δυτι­κό μέτωπο.

Η ναζι­στι­κή εισβολή

Ξημε­ρώ­νει η 22 Ιου­νί­ου 1941. Πρό­κει­ται για το θερι­νό ηλιο­στά­σιο. Γιορ­τή για τους βόρειους λαούς μιας κι έχου­με την μεγα­λύ­τε­ρη σε διάρ­κεια μέρα στο βόρειο ημισφαίριο.

Στις 03:15, η ναζι­στι­κή Γερ­μα­νία και οι σύμ­μα­χοί της στον Άξο­να (πλην της Βουλ­γα­ρί­ας) εισβάλ­λουν στη Σοβιε­τι­κή Ένω­ση. Μία παρά­λο­γη, ως προς τις προ­ο­πτι­κές της, πρά­ξη των χιτλε­ρι­κών που θα στοι­χί­σει στην ΕΣΣΔ και στους εμπλε­κό­με­νους λαούς δεκά­δες εκα­τομ­μύ­ρια νεκρούς. Πρό­κει­ται για έναν φυλε­τι­κό πόλε­μο χωρίς περιο­ρι­σμούς. Η Βέρ­μαχτ δεν ανα­γνώ­ρι­ζε στον εαυ­τό της καμία υπο­χρέ­ω­ση να τηρή­σει το δίκαιο του πολέμου.

Νωρί­τε­ρα, στις 30 Μαρ­τί­ου 1941, ο ίδιος ο Χίτλερ, ανα­λύ­ο­ντας τις βασι­κές κατευ­θυ­ντή­ριες γραμ­μές του πολέ­μου έλεγε:

«Πάλη δύο ιδε­ο­λο­γιών. Ετυ­μη­γο­ρία συντρι­πτι­κή σε βάρος του μπολ­σε­βι­κι­σμού. Είναι σαν ένα αντι­κοι­νω­νι­κό έγκλη­μα. Ο κομ­μου­νι­σμός είναι ένας τρο­μα­χτι­κός κίν­δυ­νος για το μέλ­λον. Πρό­κει­ται για αγώ­να εκμη­δέ­νι­σης. Αν δεν δού­με το θέμα κάτω από αυτή τη γωνία, θα νική­σου­με, βέβαια, τον εχθρό, αλλά, σε 30 χρό­νια, ο κομ­μου­νι­στι­κός εχθρός θα μας αντι­πα­ρα­τε­θεί και πάλι. Πάλη ενά­ντια στη Ρωσία: Εξο­λό­θρευ­ση των μπολ­σε­βί­κων επι­τρό­πων και της κομ­μου­νι­στι­κής δια­νό­η­σης».[7]

Με άλλα λόγια, η επα­νά­στα­ση πρέ­πει να εξο­ντω­θεί για να πάψει να ενο­χλεί τους καπιταλιστές.

Στε­λέ­χη και μέλη του ΚΚΣΕ, εβραί­οι και αντάρ­τες, θα παρα­δί­δο­νταν σύντο­μα στις ειδι­κές ομά­δες των Ες-Ες και τη στρα­τιω­τι­κή αστυ­νο­μία προς εκτέ­λε­ση. Ο άμα­χος πλη­θυ­σμός, ως “Σλά­βοι υπάν­θρω­ποι”, δεν θα ετύγ­χα­ναν καμιάς προ­στα­σί­ας, ούτε θα δικαιού­νταν τρό­φι­μα ή ό,τι άλλο. Οι ναζι­στές, με την εισβο­λή τους στην ΕΣΣΔ, στό­χευαν σ’ έναν πόλε­μο αφα­νι­σμού και πλή­ρους εξό­ντω­σης των Σοβιε­τι­κών, που όμως θα κατα­λή­ξει τέσ­σε­ρα χρό­νια αργό­τε­ρα στη δική τους εξόντωση.

Πέρα του ότι επρό­κει­το για μία εμφα­νώς αυτο­κτο­νι­κή πρά­ξη των ναζι­στών, κατά γενι­κή ομο­λο­γία τότε και τώρα, οι σοβιε­τι­κοί είχαν αντι­κρουό­με­να στοι­χεία σχε­τι­κά με την επι­κεί­με­νη επί­θε­ση. Παρα­κο­λου­θώ­ντας τους Γερ­μα­νούς στε­νά, η σοβιε­τι­κή κατα­σκο­πία δεν είχε δείγ­μα­τα σοβα­ρής προ­ε­τοι­μα­σί­ας, για επι­χει­ρή­σεις διάρ­κειας, πέραν της συγκέ­ντρω­σης στρα­τευ­μά­των στα σύνο­ρα. Δεν παρή­γα­γαν καύ­σι­μα αντο­χής στις χαμη­λές θερ­μο­κρα­σί­ες, ούτε και αντί­στοι­χες στρα­τιω­τι­κές ενδυ­μα­σί­ες. Επί­σης, το να ανοί­ξουν δεύ­τε­ρο μέτω­πο οι Γερ­μα­νοί, ενώ με τους Βρε­τα­νούς η κατά­στα­ση δεν εξε­λισ­σό­ταν ευνοϊ­κά γι’ αυτούς, δεν φαι­νό­ταν λογι­κό. Χωρίς να έχουν ψευ­δαι­σθή­σεις για τις προ­θέ­σεις των Γερ­μα­νών στο εγγύς μέλ­λον – η συγκέ­ντρω­ση στρα­τευ­μά­των στα σύνο­ρα της ΕΣΣΔ  ήταν γεγο­νός, αμφέ­βα­λαν για τις δυνα­τό­τη­τές τους υπο­στή­ρι­ξης ενός εγχει­ρή­μα­τος τέτοιας έκτα­σης σ’ εκεί­νη τη χρο­νι­κή στιγ­μή.[8]

Παρ’ όλα αυτά, στις 5 Μαΐ­ου 1941, απευ­θυ­νό­με­νος ο Στά­λιν στους νέους από­φοι­τους της Σχο­λής Αξιω­μα­τι­κών έλεγε:

«…Οι Γερ­μα­νοί κακώς θεω­ρούν ότι ο στρα­τός τους είναι αήτ­τη­τος… κι αν ακό­μα πετύ­χουν κάτι σε μια επι­χεί­ρη­ση αιφ­νι­δια­σμού, τελι­κά θα ηττηθούν…»

Ο δε στρα­τάρ­χης Ζού­κοφ αναφέρει:

«…Από το 1939 ως τα μέσα του 1941 η ηγε­σία του κόμ­μα­τος, δια­βλέ­πο­ντας μια γερ­μα­νι­κή επί­θε­ση, είχε ενι­σχύ­σει την άμυ­να, με την χρη­σι­μο­ποί­η­ση όλων των δυνά­με­ων και όλων των μέσων και με την επί­τευ­ξη της ενό­τη­τας ολό­κλη­ρου του σοβιε­τι­κού λαού…»

Στις 03:17 ο σοβιε­τι­κός στό­λος στη Μαύ­ρη θάλασ­σα στέλ­νει σήμα για ένα μεγά­λο αριθ­μό αερο­σκα­φών που κατευ­θύ­νε­ται προς την Σεβα­στού­πο­λη. Στις 03:30 βομ­βαρ­δί­ζε­ται το Μινσκ. Στις 03:33 σει­ρά έχει το Κίε­βο. Στις 03:40 βόμ­βες πλήτ­τουν τις χώρες της Βαλ­τι­κής. Τις ίδιες στιγ­μές, σ’ ένα μήκος μετώ­που πάνω από 2.500 χιλιό­με­τρα, 9.000 κανό­νια της Βέρ­μαχτ ανοί­γουν πυρ ενα­ντί­ον των σοβιε­τι­κών γραμ­μών. Η μεγα­λύ­τε­ρη επί­θε­ση στην ιστο­ρία τα ανθρω­πό­τη­τας μόλις είχε ξεκι­νή­σει. Η επι­χεί­ρη­ση “Μπαρ­μπα­ρό­σα”.

Στις 03:45 ειδο­ποιεί­ται ο Στά­λιν από τον Ζού­κοφ. «Έχου­με πόλε­μο. Οι Γερ­μα­νοί μας επι­τί­θε­νται σε όλο το μήκος του μετώπου».

Οι Γερ­μα­νοί είχαν συγκε­ντρώ­σει 210 μεραρ­χί­ες, 3 εκ. άντρες, 3.000 αερο­πλά­να, 3.500 άρμα­τα μάχης. Ένα επί πλέ­ον εκα­τομ­μύ­ριο άντρες αριθ­μού­σαν οι σύμ­μα­χοι-δορυ­φό­ροι τους.

Οι Σοβιε­τι­κοί αντι­πα­ρέ­θε­ταν 2 εκ. άντρες στη μεθο­ρια­κή γραμ­μή, αλλά και δυνα­τό­τη­τα τερά­στιων εφε­δρειών στα μετό­πι­σθεν. Επί­σης, 20.000 τεθω­ρα­κι­σμέ­να, παλαιό­τε­ρα και λιγό­τε­ρο ισχυ­ρά τα περισ­σό­τε­ρα, αλλά απο­λύ­τως αξιόμαχα.

Ελέγ­χο­ντας η ναζι­στι­κή Γερ­μα­νία σχε­δόν όλη την Ευρώ­πη είχε καρ­πω­θεί τον βιο­μη­χα­νι­κό της πλού­το της ηπεί­ρου και βρι­σκό­ταν στο ζενίθ της δύνα­μής της.

Από τις πρώ­τες μέρες του πολέ­μου και παρά τις πρό­σκαι­ρες επι­τυ­χί­ες τους, ήδη διαι­σθά­νο­νται οι Γερ­μα­νοί τις δυσκο­λί­ες  και καθί­στα­ται σαφές ότι ο Κόκ­κι­νος Στρα­τός κάθε άλλο παρά εύκο­λος αντί­πα­λος είναι και δεν επρό­κει­το να κατα­λη­φθεί με την ευκο­λία που περί­με­νε ο Χίτλερ. Το σοβιε­τι­κό ανθρώ­πι­νο δυνα­μι­κό έδει­χνε αστεί­ρευ­το. Επι­στρα­τεύ­τη­καν περισ­σό­τε­ροι από 16 εκ. άντρες.

Οι παρα­δό­σεις εξο­πλι­σμού παντός είδους από την 1/1/39 μέχρι και τις 22/6/41 ήταν εντυπωσιακές:

Παρε­λή­φθη­σαν 92.578 πυρο­βό­λα από τα οποία 29.637 ελα­φρά και 52.407 όλμοι. Η αερο­πο­ρία παρέ­λα­βε 17.745 μαχη­τι­κά αερο­σκά­φη εκ των οποί­ων τα 3.719 ήταν νέου τύπου. Ο Κόκ­κι­νος Στρα­τός παρέ­λα­βε 7.000 άρμα­τα μάχης. Εκτός από το Τ‑34 είχε αρχί­σει και η παρα­γω­γή του βαρύ­τε­ρου τύπου KV, ανώ­τε­ρα και τα δύο από οποιο­δή­πο­τε γερ­μα­νι­κό. Ήδη είχαν παρα­χθεί 1.851 κομ­μά­τια μέχρι τις 22 Ιου­νί­ου. Ως το τέλος του πολέ­μου μόνο από το Τ‑34 παρή­χθη­σαν 55.000 κομμάτια.

«Μέχρι το τέλος του πολέ­μου η σοβιε­τι­κή βιο­μη­χα­νία μπό­ρε­σε να παρά­γει κολοσ­σιαία ποσό­τη­τα πολε­μι­κού υλι­κού: γύρω στα 490.000 πυρο­βό­λα και όλμους, πάνω από 102.000 άρμα­τα μάχης, πάνω από 137.000 αερο­σκά­φη…»[9]

Η Φιν­λαν­δία, που απο­ζη­τά απο­κα­τά­στα­ση για τις εδα­φι­κές απώ­λειες από τη συν­θη­κο­λό­γη­ση που έδω­σε τέλος στον Πόλε­μο του Χει­μώ­να, προ­σχω­ρεί στον Άξο­να λίγο πριν την εισβο­λή. Οι Γερ­μα­νοί νικούν γρή­γο­ρα τα κρά­τη της Βαλ­τι­κής και, με τους Φιν­λαν­δούς στο πλευ­ρό τους, έως τον Σεπτέμ­βριο πολιορ­κούν το Λένιν­γκραντ (Αγία Πετρού­πο­λη). Στα κεντρι­κά, στις αρχές Αυγού­στου, οι Γερ­μα­νοί κατα­λαμ­βά­νουν το Σμό­λενσκ και έως τον Οκτώ­βριο κατευ­θύ­νο­νται προς τη Μόσχα. Στα νότια, γερ­μα­νι­κά και ρου­μα­νι­κά στρα­τεύ­μα­τα κατα­λαμ­βά­νουν τον Σεπτέμ­βριο το Κίε­βο, ενώ τον Νοέμ­βριο κατα­λαμ­βά­νουν το Ροστόφ επί του ποτα­μού Ντον.

Το βρά­δυ της 22ας Ιου­νί­ου, με από­φα­ση της Σοβιε­τι­κής Κυβέρ­νη­σης απευ­θύ­νε­ται στους λαούς της ΕΣΣΔ με διάγ­γελ­μα ο υπουρ­γός εξω­τε­ρι­κών Βια­τσε­σλάβ Μολό­τωφ. Η ομι­λία του κλεί­νει με το: «ο αγώ­νας μας είναι δίκαιος, θα νική­σου­με».

Την ίδια μέρα ο Βρε­τα­νός πρω­θυ­πουρ­γός Ουίν­στον Τσώρ­τσιλ, φανε­ρά ευχα­ρι­στη­μέ­νος, εκφωνεί:

«Κανείς δεν υπήρ­ξε στα­θε­ρό­τε­ρος πολέ­μιος του κομ­μου­νι­σμού κατά τη διάρ­κεια των τελευ­ταί­ων 25 ετών απ’ ό,τι εγώ. Δεν πρό­κει­ται να απαρ­νη­θώ τίπο­τε από όσα έχω πει επί του θέμα­τος αυτού

 Όμως… Βλέ­πω τους Ρώσους στρα­τιώ­τες πάνω στη γενέ­θλια γη τους. Τους βλέ­πω να υπε­ρα­σπί­ζουν τις εστί­ες τους, εκεί που οι μάνες και οι γυναί­κες τους προ­σεύ­χο­νται (ω, ναι, υπάρ­χουν στιγ­μές που όλοι προ­σεύ­χο­νται) για τη σωτη­ρία των αγα­πη­μέ­νων τους. Βλέ­πω χιλιά­δες ρώσι­κα χωριά όπου οι άνθρω­ποι μοχθούν σκλη­ρά καλ­λιερ­γώ­ντας τη γη για να επι­βιώ­σουν, εκεί, όμως, όπου υπάρ­χουν οι πρω­ταρ­χι­κές χαρές της ανθρώ­πι­νης ζωής, εκεί όπου παί­ζουν κοπέ­λες και παι­διά. Και βλέ­πω να εφορ­μά ενά­ντια σε αυτούς τους ανθρώ­πους η τρο­μα­κτι­κή πολε­μι­κή μηχα­νή των ναζί. Βλέ­πω τον ανό­η­το Ούνο, υπά­κουο και βίαιο ρομπότ, να ορμά σαν τις ακρί­δες!»

Στις 3 Ιου­λί­ου 1941 απευ­θύ­νε­ται στον Σοβιε­τι­κό λαό ο Στάλιν:

«Σύντρο­φοι, πολί­τες, αδερ­φοί κι αδερ­φές μου, μαχη­τές του στρα­τού και του ναυ­τι­κού μας! Απευ­θύ­νο­μαι σε σας, φίλοι μου…»

Ο Στά­λιν δεν προ­σπά­θη­σε να εξω­ρα­ΐ­σει την κατά­στα­ση. Την περιέ­γρα­ψε με ακρί­βεια και, παρά τον δρα­μα­τι­κό χαρα­κτή­ρα της, με ψυχραι­μία. Εξέ­θε­σε ένα πραγ­μα­τι­κό πρό­γραμ­μα πολέ­μου, ενός πολέ­μου ολο­κλη­ρω­τι­κού που θα απαι­τού­σε τη συστρά­τευ­ση όλων των δυνά­με­ων της σοβιε­τι­κής κοι­νω­νί­ας και, δίχως αμφι­βο­λία, μεγά­λες θυσί­ες. Μαζι­κή επι­στρά­τευ­ση, συγκρό­τη­ση ομά­δων πολι­το­φυ­λα­κής, οργά­νω­ση πολι­τι­κής άμυ­νας, χρή­ση όλων των παρα­γω­γι­κών δομών στην υπη­ρε­σία της πολε­μι­κής προ­σπά­θειας, δια­τα­γή περί «καμέ­νης γης» ώστε ο εισβο­λέ­ας να μη βρί­σκει τίπο­τε, ανταρ­το­πό­λε­μος στα κατε­χό­με­να από τον εχθρό εδά­φη. Τέλος, εξέ­φρα­σε ευγνω­μο­σύ­νη προς τον Τσόρ­τσιλ και τη Βρε­τα­νία, καθώς και την κυβέρ­νη­ση των ΗΠΑ.

Η καλύ­τε­ρη περι­γρα­φή για την αίσθη­ση που προ­κά­λε­σε στον σοβιε­τι­κό λαό το διάγ­γελ­μα του Στά­λιν περιέ­χε­ται στο μυθι­στό­ρη­μα του Κ.Μ. Σίμο­νοφ “Οι Ζωντα­νοί και οι Νεκροί”:

«Ο Στά­λιν μιλού­σε αργά, βαριά, με έντο­νη γεωρ­για­νή προ­φο­ρά. Κάποια στιγ­μή, στη μέση του λόγου του, τον ακού­σα­με, μετά τον ήχο του κρυ­στάλ­λου ενός ποτη­ριού, να πίνει νερό. Μιλού­σε χαμη­λό­φω­να και θα μπο­ρού­σε να φαί­νε­ται απο­λύ­τως ήρε­μος αν δεν ήταν η βαριά, λαχα­νια­σμέ­νη ανά­σα κι ο ήχος του νερού που έπινε.

Μολο­νό­τι, όμως, ήταν συγκι­νη­μέ­νος, ο τόνος του εξα­κο­λου­θού­σε να είναι στα­θε­ρός, η σιγα­νή φωνή του ηχού­σε δίχως δια­κυ­μάν­σεις, δίχως ερω­τη­μα­τι­κά… Κι από την αντί­θε­ση μετα­ξύ αυτού του στα­θε­ρού λόγου και του τρα­γι­κού χαρα­κτή­ρα της κατά­στα­σης την οποία εξέ­θε­τε, δια­φαι­νό­ταν μια δύνα­μη, μια δύνα­μη που δεν ξάφ­νια­ζε. Από τον Στά­λιν θα το περί­με­νε κανείς.

Τον Στά­λιν μπο­ρού­σε να τον συμπα­θεί κάποιος με διά­φο­ρους τρό­πους: απε­ριό­ρι­στα ή με επι­φυ­λά­ξεις, με θαυ­μα­σμό και ορι­σμέ­νο φόβο. Ορι­σμέ­νοι, μάλι­στα, δεν τον συμπα­θού­σαν καν. Κανείς, όμως, δεν αμφέ­βαλ­λε για το θάρ­ρος και τη σιδε­ρέ­νια του θέλη­ση. Ακρι­βώς αυτές οι ικα­νό­τη­τες έμοια­ζαν τώρα οι πλέ­ον απα­ραί­τη­τες για τον άνθρω­πο που ηγεί­ται μιας εμπό­λε­μης χώρας.

Ο Στά­λιν δεν χαρα­κτή­ρι­ζε την κατά­στα­ση ως τρα­γι­κή. Ήταν δύσκο­λο να τον φαντα­στείς να προ­φέ­ρει αυτή τη λέξη. Εκεί­να, όμως, για τα οποία μιλού­σε – η μαζι­κή επι­στρά­τευ­ση, τα κατε­χό­με­να εδά­φη, ο ανταρ­το­πό­λε­μος – σήμαι­ναν το τέλος των ψευ­δαι­σθή­σε­ων. Είχα­με υπο­χω­ρή­σει σχε­δόν παντού και μάλι­στα κατά πολύ. Η αλή­θεια ήταν πικρή, αλλά κάποιος την έλε­γε επι­τέ­λους, και μαζί με την αλή­θεια νιώ­θα­με τη γη πιο στέ­ρεη κάτω από τα πόδια μας.

Ο Στά­λιν περιέ­γρα­φε το δυστυ­χές ξεκί­νη­μα αυτού του γιγά­ντιου και τρο­με­ρού πολέ­μου δίχως να αλλά­ξει το συνη­θι­σμέ­νο λεξι­λό­γιό του, μιλού­σε για τις μεγά­λες δυσκο­λί­ες που έπρε­πε να ξεπε­ρά­σου­με το ταχύ­τε­ρο δυνα­τό και σε όλα αυτά δεν διαι­σθα­νό­σουν την αδυ­να­μία, αλλά τη δύναμη.»

«Εγώ πεθαί­νω, αλλά δεν παρα­δί­νο­μαι! Αντίο Πατρί­δα! 20 Ιου­λί­ου 1941»

Η απο­τυ­χία του λεγό­με­νου αστρα­πιαί­ου πολέ­μου (Blitzkrieg) είναι εμφα­νής από τις πρώ­τες ώρες του πολέμου.

Παρ’ όλη την επέ­λα­ση των ναζι­στι­κών στρα­τευ­μά­των, το αδιαμ­φι­σβή­τη­το «ξάφ­νια­σμα» και τις αρχι­κές αδυ­να­μί­ες των Σοβιε­τι­κών, το φρού­ριο Μπρεστ-Λιτόφσκ αντέ­χει μέχρι τις 24 Ιου­λί­ου, με τους υπε­ρα­σπι­στές του να επι­δει­κνύ­ουν απα­ρά­μιλ­λο ηρω­ι­σμό μέχρι την πτώ­ση τους. Το «Εγώ πεθαί­νω, αλλά δεν παρα­δί­νο­μαι! Αντίο Πατρί­δα! 20 Ιου­λί­ου 1941» έμει­νε για πάντα γραμ­μέ­νο στους τοί­χους του φρουρίου.

Η πρώ­τη ανα­χαί­τι­ση του γερ­μα­νι­κού Blitzkrieg συμ­βαί­νει στο Σμο­λένσκ. Στις 16 Ιου­λί­ου οι εμπρο­σθο­φυ­λα­κές των στρα­τευ­μά­των του φον Μποκ συνά­ντη­σαν απροσ­δό­κη­τα σκλη­ρή αντί­στα­ση ενώ πλη­σί­α­ζαν στην πόλη. Αρχί­ζει η μάχη του Σμο­λένσκ. Κρα­τά δύο μήνες και χαρα­κτη­ρί­ζε­ται από βαριές απώ­λειες και για τις δύο πλευ­ρές. Εμφα­νί­ζε­ται από τον Κόκ­κι­νο Στρα­τό ένα νέο μυθι­κό όπλο, οι ρου­κέ­τες ΒΜ‑8 (82mm) και ΜΒ-13 (132mm) που θα μεί­νουν στην ιστο­ρία με το προ­σω­νύ­μιο “Κατιού­σα”. Ό,τι πιο εξε­λιγ­μέ­νο είχε να παρου­σιά­σει μέχρι τότε η πολε­μι­κή τεχνο­λο­γία. Τα “όργα­να του Στά­λιν” για τους Γερ­μα­νούς στρα­τιώ­τες. Ο Γερ­μα­νός στρα­τάρ­χης της Λου­φτ­βά­φε, Άλμπερτ Κέσ­σερ­λινγκ έγραφε:

«Ο τρο­με­ρός ψυχο­λο­γι­κός αντί­κτυ­πος των “Οργά­νων του Στά­λιν” είναι μια πολύ δυσά­ρε­στη ανά­μνη­ση για οποιον­δή­πο­τε Γερ­μα­νό στρα­τιώ­τη υπη­ρέ­τη­σε στο Ανα­το­λι­κό Μέτω­πο».[10]

Τυπι­κά, στη Μάχη του Σμο­λένσκ η Σοβιε­τι­κή Ένω­ση ηττή­θη­κε, μια και η πόλη έπε­σε. Στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα απο­τε­λεί κομ­βι­κό σημείο του πολέ­μου, δεδο­μέ­νου ότι η αντί­στα­ση του Κόκ­κι­νου Στρα­τού καθυ­στέ­ρη­σε δρα­μα­τι­κά τη γερ­μα­νι­κή προ­έ­λα­ση. Μέχρι τον Αύγου­στο, οι δυνά­μεις της Βέρ­μαχτ δεν είχαν κατορ­θώ­σει να δια­σπά­σουν τη σοβιε­τι­κή άμυ­να στη γραμ­μή Γιάρ­τσε­βο-Γέλ­νι­για-Ντέσ­να, κάπου 30 χλμ. ανα­το­λι­κά του Σμολένσκ.

Από τα πρα­κτι­κά των συνο­μι­λιών του Χίτλερ με το επι­τε­λείο του, που σήμε­ρα δια­θέ­του­με, αλλά και από το επί­πε­δο και τον βαθ­μό προ­ε­τοι­μα­σί­ας των Γερ­μα­νών, προ­βλε­πό­ταν κατάρ­ρευ­ση της ΕΣΣΔ μέσα σε λίγες βδο­μά­δες, αν όχι μέρες. Τον Σεπτέμ­βριο, στην Όρσα, για πρώ­τη φορά οι ναζι­στι­κές στρα­τιές παίρ­νουν αμυ­ντι­κές θέσεις. Η Βέρ­μαχτ μέχρι τέλους του 1941 έχει απο­λέ­σει 800.000 άνδρες. Ήδη από την σοβιε­τι­κή αερο­πο­ρία έχουν βομ­βαρ­δι­στεί το Βερο­λί­νο και οι βάσεις υπο­βρυ­χί­ων στο Ντάν­τσιχ (Γκντάνσκ). Σύμ­φω­να με τους ναζι­στι­κούς κύκλους, η Λου­φτ­βά­φε έχα­νε τον πρώ­το μήνα της επί­θε­σης στην ΕΣΣΔ 50 αερο­σκά­φη το 24ωρο, ενώ η Βέρ­μαχτ, στο ίδιο διά­στη­μα, έχα­σε το 50% των τεθω­ρα­κι­σμέ­νων της.

Αν η ναζι­στι­κή Γερ­μα­νία δεν ανε­φο­δια­ζό­ταν τόσο πλα­τιά από τις ανέ­πα­φες βιο­μη­χα­νί­ες της Γαλ­λί­ας, Αυστρί­ας, Τσε­χο­σλο­βα­κί­ας και από την λεη­λα­σία των άλλων κατε­χό­με­νων χωρών θα είχε εγκα­τα­λεί­ψει τον πόλε­μο από έλλει­ψη πολε­μι­κού υλι­κού, πριν το τέλος του 1941.

Στις 4 Σεπτεμ­βρί­ου 1941, η Βέρ­μαχτ φτά­νει προ των πυλών του Λένιν­γκραντ. Στις 8 Σεπτεμ­βρί­ου αρχί­ζει η πολιορ­κία της ηρω­ι­κής πόλης που θα διαρ­κέ­σει σχε­δόν 900 μέρες. Στις δυνά­μεις της Βέρ­μαχτ συμ­με­τέ­χει και η Γαλά­ζια Μεραρ­χία (από την Ισπα­νία του Φράν­κο) που αργό­τε­ρα θα εξο­λο­θρευ­τεί σύσ­σω­μη στα περί­χω­ρα του Λένινγκραντ.

Στις 20 Σεπτεμ­βρί­ου 1941ξεκινά η μάχη της Μόσχας.

Στις 24 Οκτω­βρί­ου 1941καταλαμβάνεται το Χάρκοβο.

Στις 6 Δεκεμ­βρί­ου 1941έχουμε την πρώ­τη σοβιε­τι­κή αντε­πί­θε­ση που ανα­γκά­ζει τους Γερ­μα­νούς σε άτα­κτη υπο­χώ­ρη­ση από τα προ­ά­στια της Μόσχας.

Η προ­έ­λα­ση των ναζι­στι­κών στρα­τευ­μά­των έχει ουσια­στι­κά ολο­κλη­ρω­θεί. Κανέ­νας από τους αντι­κει­με­νι­κούς στό­χους των ναζι­στών δεν επε­τεύ­χθη. Το Λένιν­γκραντ άντε­ξε, η Μόσχα επί­σης, όπου είχαν και την πρώ­τη τους ήττα, στο Στά­λιν­γκραντ εξο­λο­θρεύ­τη­καν και πιά­στη­κε ο στρα­τάρ­χης Πάου­λους με το επι­τε­λείο του.

Ο πόλε­μος θα διαρ­κέ­σει 4 ολό­κλη­ρα χρό­νια με τον Κόκ­κι­νο Στρα­τό και τον Σοβιε­τι­κό λαό να επι­δει­κνύ­ουν απα­ρά­μιλ­λο ηρω­ι­σμό. Οι Γερ­μα­νοί πρό­λα­βαν να δουν τις σκε­πές των κτι­ρί­ων της Μόσχας και του Λένιν­γκραντ, αλλά εκα­τομ­μύ­ρια από αυτούς δεν γύρι­σαν στα σπί­τια τους. Κι όσοι γύρι­σαν δεν βρή­καν τα δικά τους σπί­τια στη θέση τους.

Ένας πόλε­μος που θα στοι­χί­σει, μόνο στην Σοβιε­τι­κή Ένω­ση, συνο­λι­κά 28 εκα­τομ­μύ­ρια νεκρούς. Στην ανα­το­λή οι Ιάπω­νες μιλι­τα­ρι­στές εξο­λό­θρευ­σαν περισ­σό­τε­ρους από 15 εκα­τομ­μύ­ρια Κινέ­ζους και πάνω από ένα εκα­τομ­μύ­ριο Κορε­ά­τες. Δια­κό­σιες χιλιά­δες Κορε­ά­τισ­σες υπο­χρε­ώ­θη­καν να γίνουν “γυναί­κες ευχα­ρί­στη­σης” για τον Ιαπω­νι­κό στρα­τό. Δυστυ­χώς, όχι τυχαία, δεν μνη­μο­νεύ­ο­νται και ο κόσμος αγνο­εί τις τερά­στιες θυσί­ες του κινέ­ζι­κου και κορε­ά­τι­κου λαού.

Χιλιά­δες σοβιε­τι­κά χωριά, πόλεις, βιο­μη­χα­νί­ες και άλλες υπο­δο­μές θα κατα­στρα­φούν ολο­κλη­ρω­τι­κά. Ο Δεύ­τε­ρος Παγκό­σμιος Πόλε­μος θα τελειώ­σει με την κόκ­κι­νη σημαία με το σφυ­ρο­δρέ­πα­νο και το αστέ­ρι καρ­φω­μέ­νη στην καρ­διά του κτή­νους, στο Ράιχσταγκ.

Το σύστη­μα που γέν­νη­σε όμως το κτή­νος, σ’ εκεί­νη τη φάση της ιστο­ρί­ας, συνε­χί­ζει να υπάρχει.

_______________________________________________________________________

[1] Χέρ­μπερτ Φέις: «Τσώρ­τσιλ-Ρού­σβελτ-Στά­λιν», Λον­δί­νο 1957, σελ. 4. Από Γ. Ντε­μπό­ριν: Μυστι­κά του δεύ­τε­ρου Παγκό­σμιου Πολέ­μου, ΑΛΦΕΙΟΣ, Αθή­να 1973, σελ. 31).

[2] Μ. Φρέ­υντ: «Deutsche Geschichte», 1960, σελ. 623.

[3] Χιου Ντάλ­τον: «Τα μοι­ραία Χρόνια»-Απομνημονεύματα 1931–1945, σελ. 195.

[4] «Μια άλλη ματιά στον Στά­λιν», ΛΟΥΝΤΟ ΜΑΡΤΕΝΣ, Εκδό­σεις ΣΕ, 4^η έκδο­ση, σελ. 313

[5] Ρεϊ­μόν Καρ­τιέ, Ιστο­ρία του Β΄ Παγκο­σμί­ου Πολέ­μου, τ. Α΄, Πάπυ­ρος, Αθή­να, 1966

[6] Δίκη της Νυρεμ­βέρ­γης – Για­ντλ, αρχη­γός του επι­τε­λεί­ου επι­χει­ρή­σε­ων της ανώ­τα­της γερ­μα­νι­κής διοί­κη­σης. από «Ανα­μνή­σεις και Στο­χα­σμοί Γ.Κ. Ζού­κοφ, Σ.Ε.

[7] Στρα­τη­γός Χάλ­ντερ, «Δεύ­τε­ρος Παγκό­σμιος Πόλε­μος, Θ. Παπα­ρή­γας, εκδό­σεις ΣΕ, 3^η έκδοση.

[8] Βίκτωρ Σου­βό­ροφ, ΣΤΑ­ΛΙΝ-Το Μεγά­λο Σχέ­διο, Eurobooks, Αθή­να 2016

[9] Στρα­τάρ­χης Γ. Κ. Ζού­κοφ, Ανα­μνή­σεις και Στο­χα­σμοί, εκδ. Σ.Ε. 3η έκδο­ση. Επα­νά­λη­ψη στο Μια Άλλη Ματιά στον Στά­λιν, Λού­ντο Μάρ­τενς, Σ.Ε. Αθή­να 2007, σελ 323.

[10] A, Kesselring, Gebanken zum Zweiten Weltkrieg (Σκέ­ψεις πάνω στον Β΄ ΠΠ), Βόν­νη 1956, σελ. 78.

Στέλιος Κανάκης

Διδάσκει στην επαγγελματική εκπαίδευση και παράλληλα δραστηριοποιείται σε διάφορες επιχειρήσεις, κυρίως στο χώρο του βιβλίου. Έχει γράψει, υπό μορφή ημερολογίων, τα «Με τη μουσική του κόσμου», «Οι μουσικοί του κόσμου» και «Δώδεκα μήνες μουσική». Επίσης τα βιβλία «Ιερές Βλακείες», Εμπειρία Εκδοτική 1η και 2η έκδοση – Εκδόσεις Εντύποις 3η και 4η, το «Η Αγρία Γραφή», Εκδόσεις ΚΨΜ και το «Τ’ Άστρα στο κεφάλι μας», Εκδόσεις Εντύποις.
[email protected] Facebook: Stelios Kanakis /ΣΤΕΛΙΟΣ ΚΑΝΑΚΗΣ