Τί ξέρετε για την μοιραία γυναίκα (Ε)Λίζα?¿ _Für Elise

Πριν 214 χρό­νια, σαν σήμε­ρα το 1810 – ο Ludwig van Beethoven, ανά­με­σα σε έργα κολοσ­σούς συν­θέ­τει και μια “μπα­γκα­τέ­λα”, την Poco moto \ σε Λα- (Für Elise), WoO 59, που επα­να­λαμ­βά­νει το 1818 (Ziemlich lebhaft σε Σι♭+, WoO 60). Η λέξη bagatelle “μπα­γκα­τέ­λα” στην κλα­σι­κή μου­σι­κή είναι μια “σύντο­μη, εύκο­λη και ελα­φριά σύν­θε­ση, χωρίς προ­σποί­η­ση και συγκε­κρι­μέ­νη μορ­φή, σε παι­χνι­διά­ρι­κο και ανά­λα­φρο ύφος, που παί­ζε­ται συχνό­τε­ρα σε clavier (πιά­νο ή σχε­τι­κό όργα­νο), με πρώ­τη γνω­στή χρή­ση του όρου τον Μεσαί­ω­να”: στα ιτα­λι­κά bagatella- “αντι­κεί­με­νο χωρίς αξία” ή \ και χαρα­κτή­ρας που εκτε­λεί κόλ­πα δεξιο­τε­χνί­ας _ “παπα­τζής”. Επί­σης συνα­φές το παλιό γαλ­λι­κό baastel ή bastel… Τελο­σπά­ντων, για­τί δεν είναι αυτό το θέμα μας μου­σι­κά είναι κίνη­μα (La_bagatelle) που εμφα­νί­ζε­ται στην “πρώ­τη σουί­τα σε τρία μέρη” του Marin Marais (δημο­σιεύ­τη­κε στο Παρί­σι το 1692). Στη συνέ­χεια το 1717, το τελευ­ταίο κομ­μά­τι του Βιβλί­ου ΙΙ, 10^η παραγ­γε­λία για τσέ­μπα­λο (Livre II,10e ordre pour clavecin) του François Couperin της μπα­ρόκ περιό­δου, είχε τον τίτλο “Les Bagatelles” και μετά καθιε­ρώ­θη­κε σε πολ­λές συλ­λο­γές θεα­τρι­κών έργων που εκδό­θη­καν στη Γαλ­λία και τη Γερ­μα­νία τον 18^ο αιώνα.

Στις αρχές του 19^ου αιώ­να, ο Μπε­τό­βεν ασχο­λή­θη­κε (και) με αυτό το μου­σι­κό είδος με τις 26 Bagatelles του για pianoforte op. 33, 119 και 126, με πιο γνω­στή την ανα­φε­ρό­με­νη ως “γράμ­μα στην Ελίζ”. Καθιέ­ρω­σε τη μπα­γκα­τέ­λα ως μου­σι­κή σύν­θε­ση κατα­φέρ­νο­ντας να ξεπε­ρά­σει την αρχι­κή απλοϊ­κό­τη­τά της, γρά­φο­ντας από το 1801 ιδιαί­τε­ρα αξιό­λο­γα μου­σι­κά έργα όπως οι 7 μπα­γκα­τέ­λες op. 33 (2^η έκδοση).

• Alegretto/μπαγκατέλα σε Ντο‑, WoO 53 (1796–7)
• 7 μπα­γκα­τέ­λες, έργο 33 (1802)
• Lustig-Traurig/μπα­γκα­τέ­λα σε Ντο+, WoO 54 (1802)
• Alegretto/μπαγκατέλα σε Ντο+, WoO 56 (1803, αναθ. 1822)
• 11 νέες μπα­γκα­τέ­λες, έργο 119 (1822)
• 6 μπα­γκα­τέ­λες, έργο 126 (1823)
• Presto/μπαγκατέλα σε Ντο‑, WoO 52 (1795, αναθ. 1798 και 1722)
• + το πλέ­ον διά­ση­μο “Für Elise”.

Είναι ένα από τα πιο γνω­στά έργα του –κυρί­ως για­τί είναι εύη­χο στο μη συνη­θι­σμέ­νο στην κλασ­σι­κή μου­σι­κή αυτί, με την ταυ­τό­τη­τα της Ελίζ να έχει απο­τε­λέ­σει αντι­κεί­με­νο σύγ­χυ­σης για χρό­νια. Ποια ήταν στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα η γυναί­κα αυτή; ένα παρα­τσού­κλι που, δεν θα έπρε­πε ποτέ να υπάρ­χει μια και ο Μπε­τό­βεν περιέ­λα­βε μια αφιέ­ρω­ση στο χει­ρό­γρα­φο, αλλά ήταν «Für Therese». Η καη­μέ­νη η Tερέ­ζα πρέ­πει να στε­να­χω­ρή­θη­κε σφο­δρα όταν, χάρη σε έναν μάλ­λον άσπλα­χνο κει­με­νο­γρά­φο που ονο­μα­ζό­ταν Ludwig Nohl, η αφιέ­ρω­ση στη δημο­σιευ­μέ­νη έκδο­ση του έργου άλλα­ξε σε κάποιαν εντε­λώς δια­φο­ρε­τι­κή (και ανύπαρκτη;)

Είναι ευρέ­ως απο­δε­κτό ότι η η αλη­θι­νή Therese, στην οποία ήταν αφιε­ρω­μέ­νη η μπα­γκα­τέ­λα «Für Elise», ήταν η Therese Malfatti, μια γυναί­κα στην οποία ο Μπε­τό­βεν έκα­νε πρό­τα­ση γάμου το 1810 – την ίδια χρο­νιά που συνέ­θε­σε το έργο (ήταν επί­σης η ιδιο­κτή­τρια του σχε­τι­κού χειρογράφου).

Ωστό­σο, άλλοι ερευ­νη­τές υπο­στή­ρι­ξαν ότι η Elise θα μπο­ρού­σε να ήταν μια Γερ­μα­νί­δα σοπρά­νο Elisabeth Röckel (αδερ­φή του τρα­γου­δι­στή της όπε­ρας Joseph August Röckel που έπαι­ξε τον Florestan στη δεύ­τε­ρη εκδο­χή της όπε­ρας Fidelio του Μπε­τό­βεν, η οποία έκα­νε πρε­μιέ­ρα στο Theatre an der Wien το 1806) και πολ­λές πηγές δεί­χνουν ότι η Elisabeth συνα­ντού­σε συχνά ερω­τι­κά τον Beethoven, ο οποί­ος και ήθε­λε να την παντρευτεί).
Ο Βερο­λι­νέ­ζος μου­σι­κο­λό­γος Klaus Martin Kopitz, δήλω­σε: «Εδώ και χρό­νια, εργά­ζο­μαι σε μια έκδο­ση που ονο­μά­ζε­ται “Ο Μπε­τό­βεν στα μάτια των συγ­χρό­νων του”, η οποία περι­λαμ­βά­νει όλες τις ανα­φο­ρές ανθρώ­πων που γνώ­ρι­ζαν προ­σω­πι­κά τον Μπε­τό­βεν: περιο­δι­κά, επι­στο­λές, ποι­ή­μα­τα, ανα­μνή­σεις. Ανα­φέ­ρο­νται ορι­σμέ­νες γυναί­κες, και μία από αυτές ήταν η Elisabeth Roeckel».
Υπάρ­χει και τρί­τη υπο­ψή­φια: μια άλλη Γερ­μα­νί­δα σοπρά­νο και φίλη του Μπε­τό­βεν η Elise Barensfeld. Το 2012, η μου­σι­κο­λό­γος Rita Steblin ισχυ­ρί­στη­κε ότι ο Μπε­τό­βεν αφιέ­ρω­σε το «Für Elise» στην Μπά­ρεν­σφελντ, υπο­στηρ­πί­ζο­ντας ότι η Therese Malfatti θα μπο­ρού­σε να ήταν η δασκά­λα πιά­νου της Barensfeld όταν ήταν 13 ετών, γι’ αυτό ο Beethoven αφιέ­ρω­σε στην Elise την εύκο­λη Bagatelle, «για να κάνει μια χάρη στην αγα­πη­μέ­νη του Therese».

Ήταν κωφός ο Μπε­τό­βεν όταν συνέ­θε­σε το «Für Elise»; Τον Απρί­λη του 1810, η ακοή του εξα­σθε­νού­σε στα­δια­κά αλλά δεν ήταν τελεί­ως κου­φός και προ­φα­νώς μπο­ρού­σε να ακού­ει ακό­μα λίγο (μέχρι το 1812) και πλέ­ον στην ηλι­κία των 44 (τέσ­σε­ρα χρό­νια αφό­του συνέ­θε­σε το «Für Elise»), ήταν σχε­δόν τελεί­ως κωφός και σ΄ αυτή, την πορεία στα­δια­κά, τα κομ­μά­τια του γίνο­νταν όλο και πιο ψηλά. Και στο «Für Elise», φτά­νει το E7 – δύο Es πάνω από μια κορυ­φαία σοπρά­νο C.

Στις μέρες μας, το «Für Elise» είναι αναμ­φί­βο­λα ένα από τα πιο διά­ση­μα έργα του και φαί­νε­ται παρά­ξε­νο τότε ότι, τη στιγ­μή που συντά­χθη­κε, το κομ­μά­τι ήταν σχε­τι­κά τυχαίο. Σίγου­ρα δεν προ­κά­λε­σε μεγά­λη αντί­δρα­ση και προ­φα­νώς ο ίδιος ο Μπε­τό­βεν δεν ήταν ποτέ πλή­ρως ικα­νο­ποι­η­μέ­νος με το έργο, επι­στρέ­φο­ντας σε αυτό μερι­κά χρό­νια αργό­τε­ρα και προ­σπα­θώ­ντας, ανε­πι­τυ­χώς, να το ανα­θε­ω­ρή­σει και να το τελειο­ποι­ή­σει. Τελι­κά, το «Für Elise» δεν εκδό­θη­κε καν μέχρι το 1865, σχε­δόν σαρά­ντα χρό­νια μετά τον θάνα­το του στις 26 Μαρ­τί­ου 1827, ως μέρος του «Νέα γράμ­μα­τα του Μπε­τό­βεν», που τυπώ­θη­κε στη Στουτ­γάρ­δη από τον Johann Friedrich Cotta.

Το τέμπο που σημα­το­δο­τεί το Poco moto πιστεύ­ε­ται ότι ήταν στο χει­ρό­γρα­φο που μετέ­γρα­ψε ο Ludwig Nohl (τώρα έχει χαθεί) και η νεό­τε­ρη έκδο­ση περι­λαμ­βά­νει τη σήμαν­ση “Molto grazioso” και πιστεύ­ε­ται ότι ο Μπε­τό­βεν σκό­πευε να προ­σθέ­σει το κομ­μά­τι σε έναν κύκλο μπαγατέλλων.

Ο πια­νί­στας και μου­σι­κο­λό­γος Luca Chiantore υπο­στή­ρι­ξε στη δια­τρι­βή του και στο βιβλίο του Beethoven al piano το 2010 (νέα ιτα­λι­κή έκδο­ση: Beethoven al pianoforte, 2014) ότι ο Μπε­τό­βεν μπο­ρεί να μην ήταν το πρό­σω­πο που έδω­σε στο κομ­μά­τι τη μορ­φή που γνω­ρί­ζου­με σήμε­ρα, λέγο­ντας ότι το αρχι­κό υπο­γε­γραμ­μέ­νο χει­ρό­γρα­φο, πάνω στο οποίο ο Ludwig Nohl ισχυ­ρί­στη­κε ότι βασί­ζει τη μετα­γρα­φή του, μπο­ρεί να μην υπήρ­ξε ποτέ. Από την άλλη πλευ­ρά, ο Barry Cooper έγρα­ψε, σε ένα δοκί­μιο του 1984 στους The Musical Times, ότι ένα από τα δύο σωζό­με­να σκί­τσα μοιά­ζει πολύ με τη δημο­σιευ­μέ­νη έκδο­ση. Το 2015 ο Kopitz δημο­σί­ευ­σε περαι­τέ­ρω πηγές σχε­τι­κά με τη σχέ­ση του Beethoven με την Röckel και το διά­ση­μο κομ­μά­τι για πιά­νο. Σε μια επι­στο­λή του, την οποία έγρα­ψε το 1830, την απο­κά­λε­σε πράγ­μα­τι «Elise».

Το κομ­μά­τι μπο­ρεί να ακου­στεί ως πεντα­με­λές rondo, μορ­φής A‑B-A-C‑A. Ξεκι­νά με το ρεφρέν Α, μια ρέου­σα μελω­δία με την ένδει­ξη Poco moto (κυριο­λε­κτι­κά «λίγη κίνη­ση», μια ένδει­ξη τέμπο που δεν εμφα­νί­ζε­ται αλλού στα έργα του Μπε­τό­βεν), και ασυ­νό­δευ­τη ταλά­ντω­ση μετα­ξύ του κυρί­αρ­χου Ε και του χρω­μα­τι­κού κάτω D‑sharp που ξεκι­νά τη μελω­δία και έχει γίνει ένα από τα πιο ανα­γνω­ρί­σι­μα ανοίγ­μα­τα στην κλα­σι­κή μου­σι­κή, αλλά χρη­σι­μεύ­ει επί­σης ως κύριο θέμα της μου­σι­κής συζή­τη­σης. Η παρέκ­κλι­ση στο μέτρο 9 κοι­τά­ζει τη σχε­τι­κή μεί­ζο­να πριν επι­στρέ­ψει στο αρχι­κό θέμα, ενώ προη­γεί­ται η παρά­τα­ση του κυρί­αρ­χου, E που επε­κτεί­νει την ταλά­ντω­ση ανοίγ­μα­τος. Περισ­σό­τε­ρα _όποιοι ενδια­φέ­ρε­στε υπάρ­χουν 10άδες …100άδες αναρ­τή­σεις μουσικολόγων

Μπε­τό­βεν: Η τέχνη μου αφιε­ρώ­νε­ται στην ανα­κού­φι­ση των φτωχών