Κρατούμενες γυναίκες στα σωφρονιστικά καταστήματα και το πολλαπλό κοινωνικό στίγμα

Γρά­φει η Ανα­στα­σία Ζήση //
Ανα­πλη­ρώ­τρια Καθη­γή­τρια Ψυχι­κής Υγεί­ας, Τμή­μα Κοι­νω­νιο­λο­γί­ας, Παν/μιο Αιγαίου

Ποιες είναι οι κρα­τού­με­νες γυναί­κες εντός των σωφρο­νι­στι­κών κατα­στη­μά­των; Πώς βρέ­θη­καν υπό­δι­κες; Πώς είναι η ζωή τους πίσω από τα κάγκε­λα; Πώς βιώ­νουν τον εγκλει­σμό; Πώς μιλά­νε για τον εγκλει­σμό και σε ποιόν; Τι περι­μέ­νουν από τη ζωή μετά τη φυλα­κή; Αυτά είναι μερι­κά μόνο αρχι­κά ερω­τή­μα­τα για να ξετυ­λι­χθεί ένα νήμα σκέ­ψε­ων για μια ομά­δα γυναι­κών που είναι σχε­δόν άγνω­στη. Αν και η πραγ­μα­τι­κή, καθη­με­ρι­νή ζωή αυτών των γυναι­κών εντός της φυλα­κής μας επι­τρέ­πει ελά­χι­στη ή και καθό­λου πρό­σβα­ση, οι καθη­με­ρι­νές αντι­λή­ψεις και οι προ­κα­τα­λή­ψεις που περι­κυ­κλώ­νουν αυτές τις γυναί­κες είναι πολύ εύκο­λα προ­σβά­σι­μες: η κρα­τού­με­νη γυναί­κα στη λαϊ­κή γνώ­μη συγκε­ντρώ­νει όλες τις δυνα­τές απα­ξιω­τι­κές και υπο­τι­μη­τι­κές ιδιό­τη­τες οι οποί­ες προ­κα­λούν την ολι­κή κοι­νω­νι­κή της απο­βο­λή, έναν καθο­λι­κό και ακραίο κοι­νω­νι­κό εξο­στρα­κι­σμό. Η γυναί­κα κρα­τού­με­νη απο­τε­λεί για την κοι­νή γνώ­μη ίσως την πιο παρα­δειγ­μα­τι­κή εκδο­χή μιας έσχα­της ρήξης και απόρ­ρι­ψης εντός της κοι­νω­νί­ας και από την κοινωνία. 

Η κοι­νή παρά­στα­ση της γυναί­κας κρα­τού­με­νης ως μια μορ­φή από­λυ­της και μαζι­κής ρήξης με όλες εκεί­νες τις πρω­ταρ­χι­κές λει­τουρ­γί­ες που δημιουρ­γούν και οργα­νώ­νουν μια κοι­νω­νία — ανα­πα­ρα­γω­γή, μητρό­τη­τα και οικια­κό­τη­τα- είναι αυτή που πυρο­δο­τεί με τη μεγα­λύ­τε­ρη δυνα­τή έντα­ση τον κοι­νω­νι­κό στιγ­μα­τι­σμό και την κοι­νω­νι­κή απόρ­ρι­ψη. Όλες οι αιώ­νιες και αμε­τα­κί­νη­τες εικό­νες και ιδέ­ες που μέσα στον ιστο­ρι­κό χρό­νο έχουν δια­κι­νη­θεί για την γυναί­κα «μάγισ­σα» και τη γυναί­κα «δαί­μο­να» προ­βάλ­λο­νται εκ νέου, άλλο­τε απρο­κά­λυ­πτα και άλλο­τε σιω­πη­ρά, σ’ αυτές τις γυναί­κες. Η ντρο­πή, η ταπεί­νω­ση, οι τύψεις και οι ενο­χές τις κατα­κλύ­ζουν όχι μόνο για το βάρος της ποι­νής που εκτί­ουν, αλλά κυρί­ως για το βάρος του κοι­νω­νι­κού απο­τρο­πια­σμού που αισθά­νο­νται ότι έχουν προκαλέσει. 

Οι κρα­τού­με­νες γυναί­κες είναι γυναί­κες οι οποί­ες στην πλειο­νό­τη­τα τους έχουν υπο­στεί τη βία και την αδι­κία από πρω­ταρ­χι­κούς δεσμούς και θεσμούς σε μικρή ακό­μη ηλι­κία. Είναι οι ίδιες θύμα­τα ενός βίαιου φαύ­λου κύκλου καθώς έχουν υπο­στεί σημα­ντι­κά μεγα­λύ­τε­ρη βία από τα αδι­κή­μα­τα που οι ίδιες έχουν δια­πρά­ξει και για τα οποία εκτί­ουν την ποι­νή τους. Έρευ­νες έχει δεί­ξει ότι οι περισ­σό­τε­ρες είναι θύμα­τα ενδο-οικο­γε­νεια­κής βίας ή υπήρ­ξαν θύμα­τα σεξουα­λι­κής ή ψυχο­λο­γι­κής βίας κατά την παι­δι­κή τους ηλικία. 

Οι κρα­τού­με­νες γυναί­κες υφί­στα­νται πολ­λα­πλώς τις κοι­νω­νι­κές κυρώ­σεις και επι­πτώ­σεις των ποι­νών και του εγκλει­σμού λόγω της ισχυ­ρής βλά­βης που προ­κα­λεί­ται στη μητρι­κή λει­τουρ­γία. Τα 2/3 των κρα­τού­με­νων γυναι­κών, στην Ελλά­δα και διε­θνώς, είναι μητέ­ρες παι­διών κάτω των 18 ετών (Bureau of Justice Statistics Special Report, 1999). Ωστό­σο, μόνο ένα μικρό ποσο­στό αυτών δια­τη­ρεί την επι­κοι­νω­νία με τα παι­διά. Οι κυο­φο­ρού­σες κρα­τού­με­νες είναι σε μεγα­λύ­τε­ρο κίν­δυ­νο να εκτε­θούν σε σοβα­ρές περι­γεν­νη­τι­κές επι­πλο­κές που μπο­ρεί να θέσουν σε κίν­δυ­νο τη ζωή του εμβρύου. 

Οι επι­στο­λές των κρα­τού­με­νων γυναι­κών (Γρί­βα, 14.02.2018, Υπό­δι­κές στο Κατά­στη­μα Κορυ­δαλ­λού, 27.03.2017, Γυναι­κεί­ες Φυλα­κές Ελαιώ­να Θήβα, 28.12.2016) ανοί­γουν τις πόρ­τες μιας σκλη­ρής ζωής κρά­τη­σης και εγκλει­σμού: υπο­βαθ­μι­σμέ­νες συν­θή­κες ζωής, ελλι­πής ιατρι­κή και φαρ­μα­κευ­τι­κή περί­θαλ­ψη, ακα­τάλ­λη­λες μετα­γω­γές, πρό­ω­ρη θνη­σι­μό­τη­τα και υψη­λή νοσηρότητα.

Η σωφρο­νι­στι­κή μεταρ­ρύθ­μι­ση επεί­γει και χρειά­ζε­ται να δοθεί ιδιαί­τε­ρη φρο­ντί­δα στα παι­διά των κρα­τού­με­νων γυναι­κών καθώς ο βίαιος κύκλος μετα­βι­βά­ζε­ται σ’ αυτά: έχουν εσω­τε­ρι­κεύ­σει το κοι­νω­νι­κό στίγ­μα, είναι εκτε­θει­μέ­να στη φτώ­χεια και σε υψη­λή δια­κιν­δύ­νευ­ση για χρή­ση ουσιών όπως και μετέ­πει­τα παρα­βα­τι­κή συμπε­ρι­φο­ρά. Ιδιαί­τε­ρη φρο­ντί­δα χρειά­ζε­ται στη δια­τή­ρη­ση της συναι­σθη­μα­τι­κής επι­κοι­νω­νί­ας ανά­με­σα στις μητέ­ρες και τα παι­διά ενώ είναι επεί­γον να παρ­θούν ειδι­κά μέτρα για τις μωρο­μά­νες δίνο­ντας τη δυνα­τό­τη­τα εναλ­λα­κτι­κής έκτι­σης της ποι­νής σε ανοι­χτές δομές εντός του κοι­νω­νι­κού ιστού. 

Ο Παπα­δια­μά­ντης με την μυθο­πλα­στι­κή του ηρω­ϊ­δα τη Φρα­γκο­γιαν­νού στο έργο του Η Φόνισ­σα δεί­χνει κατα­νό­η­ση για τα βάσα­να της, ως σκλά­βας και δού­λας, που διά­γει εντός μιας ελεύ­θε­ρης κοι­νω­νί­ας έναν έγκλει­στο βίο μιας μόνι­μης υπο­τέ­λειας στη θέση της φτω­χής γυναί­κας. Η Φρα­γκο­γιαν­νού είναι έγκλει­στη στην απα­ξιω­μέ­νη θέση της φτω­χής μάνας όταν εκτε­λεί τους φόνους των άρρω­στων και φτω­χών κορι­τσιών. Γρά­φει ο Τζιό­βας (2007, σελ. 196): «Η Φρα­γκο­γιαν­νού δεν πιστεύ­ει ότι η θέση της γυναί­κας της κοι­νω­νί­ας μπο­ρεί να βελ­τιω­θεί, συνε­πώς ως λύση προ­βάλ­λει την από­το­μη ανά­σχε­ση της ανα­πα­ρα­γω­γής των διαν­θρώ­πι­νων σχέ­σε­ων και την αντι­στρο­φή της ανθρώ­πι­νης εξέ­λι­ξης».

Φεμι­νι­στι­κές οργα­νώ­σεις, συλ­λο­γι­κό­τη­τες και πρω­το­βου­λί­ες πολι­τών, εθε­λο­ντι­κές ομά­δες συνη­γο­ρί­ας έχουν παί­ξει σημα­ντι­κό ρόλο στη στή­ρι­ξη αυτών των γυναι­κών αλλά είναι ανα­γκαία και επεί­γου­σα η υλο­ποί­η­ση μιας σωφρο­νι­στι­κής πολι­τι­κής που θα βελ­τιώ­σει τις συν­θή­κες εγκλει­σμού, θα προ­ά­γει την εκπαί­δευ­ση και θα στη­ρί­ξει εναλ­λα­κτι­κές δυνα­τό­τη­τες έκτι­σης ποι­νής για τις κρα­τού­με­νες μητέ­ρες μικρών παιδιών. 

Τζιό­βας, Δ. (2007). Ο άλλος εαυ­τός: Ταυ­τό­τη­τα και κοι­νω­νία στη νεο­ελ­λη­νι­κή πεζο­γρα­φία. Αθή­να: Πόλις.

Αναστασία Ζήση

Καθη­γή­τρια στο Τμή­μα Κοι­νω­νιο­λο­γί­ας, Πανε­πι­στή­μιο Αιγαί­ου με γνω­στι­κό αντι­κεί­με­νο Κοι­νό­τη­τα & Ψυχι­κή Υγεία και Διευ­θύ­ντρια του Εργα­στη­ρί­ου Κοι­νω­νι­κής, Πολι­τι­σμι­κής & Ψηφια­κής Τεκ­μη­ρί­ω­σης. Εκπό­νη­σε τη διδα­κτο­ρι­κή της δια­τρι­βή ως υπό­τρο­φος του Κοι­νω­φε­λούς Ιδρύ­μα­τος Αλέ­ξαν­δρος Ωνά­σης στη Σχο­λή Ψυχο­λο­γί­ας του Πανε­πι­στή­μιου Birmingham, Ηνω­μέ­νο Βασί­λειο. Έχει την επι­στη­μο­νι­κή ευθύ­νη μιας σει­ράς ερευ­νη­τι­κών προ­γραμ­μά­των σε αντι­κεί­με­να που αφο­ρούν στην κοι­νό­τη­τα και την ψυχι­κή υγεία, τον σχε­δια­σμό και την οργά­νω­ση ψυχο­κοι­νω­νι­κών παρεμ­βά­σε­ων, το κοι­νω­νι­κό στίγ­μα και εναλ­λα­κτι­κές προ­σεγ­γί­σεις στην αντι­με­τώ­πι­ση του ψυχι­κού πόνου. Έχει δημο­σιεύ­σει σε διε­θνή επι­στη­μο­νι­κά περιο­δι­κά, συλ­λο­γι­κούς τόμους και είναι συγ­γρα­φέ­ας επι­στη­μο­νι­κών μονο­γρα­φιών. Διδά­σκει στο Δι-ιδρυ­μα­τι­κό Πρό­γραμ­μα Μετα­πτυ­χια­κών Σπου­δών: Εφαρ­μο­σμέ­νη-Κλι­νι­κή Κοι­νω­νιο­λο­γία και Τέχνη, έχει οργα­νώ­σει θερι­νά σχο­λεία στη μεθο­δο­λο­γία της ποιο­τι­κής έρευ­νας και έχει ενερ­γό κοι­νω­νι­κή δρά­ση συνη­γο­ρί­ας και ενδυ­νά­μω­σης κοι­νο­τή­των και κοι­νω­νι­κών ομά­δων που δια­χρο­νι­κά κατα­πιέ­ζο­νται σε συν­θή­κες κοι­νω­νι­κού αποκλεισμού.

Αγαπημένο