Σινά: Βρέθηκε ο χαμένος χάρτης άστρων του Ιππάρχου

Μέρος του χαμέ­νου πρώ­του στον κόσμο χάρ­τη του ουρα­νού από τον Έλλη­να αστρο­νό­μο Ίππαρ­χο ανα­κα­λύ­φθη­κε σε μεσαιω­νι­κή περ­γα­μη­νή της Μονής Αγί­ας Αικα­τε­ρί­νης του Σινά.

Συγκε­κρι­μέ­να, κάτω από το χρι­στια­νι­κό κεί­με­νο ανα­κα­λύ­φθη­κε ένα μέρος από τον θεω­ρού­με­νο χαμέ­νο κατά­λο­γο άστρων του αρχαί­ου Έλλη­να αστρο­νό­μου Ιππάρ­χου, την πρώ­τη στον κόσμο προ­σπά­θεια για μια πλή­ρη «χαρ­το­γρά­φη­ση» του νυχτε­ρι­νού ουρανού.

Η Αγία Αικα­τε­ρί­νη στο Σινά

Οι επι­στή­μο­νες ανα­ζη­τούν το έργο του Ιππάρ­χου εδώ και αιώ­νες, γι’ αυτό οι ιστο­ρι­κοί της αστρο­νο­μί­ας χαρα­κτή­ρι­σαν την ανα­κά­λυ­ψη σπά­νια και σημα­ντι­κή. Η σχε­τι­κή επι­στη­μο­νι­κή δημο­σί­ευ­ση έγι­νε στο περιο­δι­κό ιστο­ρί­ας της αστρο­νο­μί­ας «Journal for the History of Astronomy», σύμ­φω­να με το «Nature». Το εύρη­μα απο­δει­κνύ­ει ότι ο Ίππαρ­χος, θεω­ρού­με­νος ο σημα­ντι­κό­τε­ρος αστρο­νό­μος της αρχαί­ας Ελλά­δας, πράγ­μα­τι είχε φτιά­ξει έναν «χάρ­τη¬ των ουρα­νών αρκε­τούς αιώ­νες προ­τού επι­χει­ρη­θεί κάτι παρόμοιο.

Νέα στοι­χεία για τον χαμέ­νο κατά­λο­γο αστε­ριών του αρχαί­ου Έλλη­να αστρο­νό­μου Ίππαρ­χου ήρθαν στο φως χάρη στην πολυ­φα­σμα­τι­κή απει­κό­νι­ση ενός χει­ρο­γρά­φου παλίμ­ψη­στου (σσ. με τον όρο περι­γρά­φο­νται αρχαία κεί­με­να σε πάπυ­ρους και περ­γα­μη­νές ή ζωγρα­φι­κοί πίνα­κες που επι­κα­λύ­φθη­καν με άλλο κεί­με­νο ή εικό­να σε μετα­γε­νέ­στε­ρη επο­χή για να χρη­σι­μο­ποι­η­θούν ξανά ως βάση για τη δημιουρ­γία νεό­τε­ρων έργων. Η σύγ­χρο­νη τεχνο­λο­γία μας δίνει πλέ­ον τη δυνα­τό­τη­τα, μέσω των ακτί­νων Χ και της φωτο­γρά­φη­σης σε διά­φο­ρα μήκη κύμα­τος φωτός, να δια­βά­ζου­με το αρχι­κό κεί­με­νο που υπήρ­χε στον πάπυ­ρο και την επα­κό­λου­θη απο­κρυ­πτο­γρά­φη­ση και ερμηνεία).

Αυτά τα νέα στοι­χεία είναι τα πιο έγκυ­ρα μέχρι σήμε­ρα και επι­τρέ­πουν σημα­ντι­κή πρό­ο­δο στην ανα­κα­τα­σκευή του κατα­λό­γου. Συγκε­κρι­μέ­να, επι­βε­βαιώ­νει ότι αρχι­κά συντά­χθη­κε σε ιση­με­ρι­νές συντε­ταγ­μέ­νες και επί­σης ότι ο κατά­λο­γος αστε­ριών του Πτο­λε­μαί­ου δεν βασί­στη­κε απο­κλει­στι­κά σε δεδο­μέ­να από αυτόν του Ιππάρ­χου. Τέλος, τα δια­θέ­σι­μα αριθ­μη­τι­κά στοι­χεία είναι συνε­πή με μεγά­λη  ακρί­βεια σε σχέ­ση με τις πραγ­μα­τι­κές αστρι­κές συντε­ταγ­μέ­νες, γεγο­νός που τον κάνει σημα­ντι­κά πιο ακρι­βή από αυτόν του δια­δό­χου του Κλαύ­διου Πτολεμαίου.

Ο Χαμέ­νος Κατά­λο­γος Αστέ­ρων του Ιππάρ­χου είναι διά­ση­μος στην ιστο­ρία της επι­στή­μης ως η παλαιό­τε­ρη γνω­στή προ­σπά­θεια κατα­γρα­φής ακρι­βών συντε­ταγ­μέ­νων πολ­λών ουρά­νιων αντι­κει­μέ­νων που παρα­τη­ρού­νται με γυμνό μάτι. Τα στοι­χεία για το περιε­χό­με­νο του Ίππαρ­χου είναι ελά­χι­στα. Το μόνο σωζό­με­νο έργο του είναι ο «σχο­λια­σμός των φαι­νο­μέ­νων» (σσ. Commentary on the Phaenomena), μια συζή­τη­ση προη­γού­με­νων κει­μέ­νων για την αστρο­νο­μία από τον Εύδο­ξο της Κνί­δου (σσ. Ο Εύδο­ξος ο Κνί­διος ήταν Έλλη­νας μαθη­μα­τι­κός, αστρο­νό­μος, φιλό­σο­φος, ζωγρά­φος, γεω­γρά­φος και για­τρός. Θεω­ρεί­ται ένας από τους μεγα­λύ­τε­ρους μαθη­μα­τι­κούς της ελλη­νι­κής αρχαιό­τη­τας, εφά­μιλ­λος του Αρχι­μή­δη) και τον Άρα­το (σσ. από τους Σόλους της Κιλικίας).

Μόνο μερι­κές ανα­φο­ρές σε μετα­γε­νέ­στε­ρους συγ­γρα­φείς αντα­να­κλούν αστρι­κές συντε­ταγ­μέ­νες που πηγαί­νουν πίσω στον Ίππαρ­χο – αυτές βρί­σκο­νται κυρί­ως στο Aratus Latinus, μια λατι­νι­κή μετά­φρα­ση του αστρο­νο­μι­κού ποι­ή­μα­τος του Aratus Φαι­νό­με­να και σχε­τι­κό υλικό.

Όπως σημειώ­θη­κε από τον Neugebauer, οι αστρι­κές συντε­ταγ­μέ­νες στον Aratus Latinus συμ­φω­νούν με τον χρό­νο του Hipparchus, και η κωδι­κό­κλι­ση του στον Aratus Latinus συμ­φω­νεί ακρι­βώς με την τιμή που απο­δί­δε­ται στον Ίππαρ­χο από τον Πτο­λε­μαίο (Γεω­γρα­φία I, 7, 4).

Η πολυ­φα­σμα­τι­κή απει­κό­νι­ση του αρχαί­ου ελλη­νι­κού παλίμ­ψη­στου γνω­στού ως Codex Climaci Rescriptus απο­κά­λυ­ψε νέα στοι­χεία για τον Κατά­λο­γο Αστέ­ρων του Ιππάρχου.

Ο Jamie Klair, τότε προ­πτυ­χια­κός φοι­τη­τής στο Πανε­πι­στή­μιο του Cambridge, παρα­τή­ρη­σε για πρώ­τη φορά την αστρο­νο­μι­κή φύση του το 2012 και ο Peter Williams για πρώ­τη φορά την παρου­σία αστρο­νο­μι­κών μετρή­σε­ων το 2021.

Πράγ­μα­τι, μερι­κά από τα φύλ­λα σε αυτό το χει­ρό­γρα­φο (φ. 47–54 και 64) προ­έρ­χο­νται από αυτό που αρχι­κά ήταν ένας αρχαί­ος κώδι­κας που περιεί­χε τα Φαι­νό­με­να του Άρα­τους και σχε­τι­κό υλι­κό, που μπο­ρεί να στοι­χειο­θε­τη­θεί σε παλαιο­γρα­φι­κούς λόγους μέχρι τον V ή VI αιώ­να μ.Χ.

Ενώ ο Aratus Latinus αντι­κα­το­πτρί­ζει μόνο τα ιππαρ­χι­κά όρια τριών αστε­ρι­σμών, ο « δια­με­λι­σμέ­νος » κώδι­κας Aratus του οποί­ου πολ­λά φύλ­λα έφτα­σαν στο Codex Climaci Rescriptus φαί­νε­ται να περιεί­χε παρό­μοιες εγγρα­φές για όλους τους αστε­ρι­σμούς. Προς το παρόν, τα όρια του αστε­ρι­σμού Corona Borealis μπο­ρούν να ανα­κτη­θούν από το υπο­κεί­με­νο του Codex (το οποίο δια­γρά­φη­κε τον 9ο ή 10ο αιώ­να, όταν χρη­σι­μο­ποι­ή­θη­κε ξανά για τη συγ­γρα­φή συρια­κών μετα­φρά­σε­ων κει­μέ­νων του Ιωάν­νη Κλίμακου(σσ. Ο Άγιος Ιωάν­νης ο Σινα­ΐ­της — αλλιώς Ιωάν­νης της Κλί­μα­κος, είναι άγιος της Ορθό­δο­ξης και της Καθο­λι­κής Εκκλη­σί­ας. Είναι γνω­στός για το έργο του «Κλί­μα­κα» ή «Κλί­μα­κα του Ιωάν­νου» και υπήρ­ξε ηγού­με­νος της Ιεράς Μονής Όρους Σινά.).

Κανέ­να άλλο υλι­κό που να αντι­κα­το­πτρί­ζει τα όρια του αστε­ρι­σμού δεν έχει ακό­μη έρθει στο φως από το Codex, ωστό­σο, παρό­λο που οι σελί­δες που προ­έρ­χο­νται από τον ίδιο κώδι­κα (δηλα­δή 47v, 49r, 52v και 53r) δεν έχουν ακό­μη απο­κα­λύ­ψει ευα­νά­γνω­στο κεί­με­νο, είναι πιθα­νό ότι θα ανα­κτη­θούν περισ­σό­τε­ρα στο μέλ­λον. Είναι επί­σης πιθα­νό ότι φύλ­λα από τον αρχαίο κώδι­κα να σώζο­νται σε μερι­κά από τα άλλα παλίμ­ψη­στα στη Μονή της Αγί­ας Αικα­τε­ρί­νης του Σινά.

Οι έγχρω­μες εκδό­σεις των εικό­νων είναι δια­θέ­σι­μες στην ηλε­κτρο­νι­κή έκδο­ση του περιοδικού.

Η περγαμηνή ανήκε στη Μονή της Αγίας Αικατερίνης

Η περ­γα­μη­νή ανή­κε στη Μονή της Αγί­ας Αικα­τε­ρί­νης, αλλά το μεγα­λύ­τε­ρο μέρος από τα 146 φύλ­λα της σήμε­ρα έχει περά­σει στην κατο­χή του Μου­σεί­ου της Βίβλου στην Ουά­σινγ­κτον. Η περ­γα­μη­νή περιέ­χει τον Κώδι­κα Climaci Rescriptus, μια συλ­λο­γή συρια­κών κει­μέ­νων του 10ου ή 11ου αιώ­να. Ο κώδι­κας είναι παλίμ­ψη­στο, δηλα­δή από κάτω ήταν γραμ­μέ­νο ένα αρχαιό­τε­ρο κείμενο.

Αρχι­κά θεω­ρεί­το ότι το αρχαιό­τε­ρο αυτό κεί­με­νο ήταν επί­σης χρι­στια­νι­κό. Όταν όμως το 2012 ο ειδι­κός σε βιβλι­κά κεί­με­να Πίτερ Ουί­λιαμς του Πανε­πι­στη­μί­ου του Κέι­μπριτζ ζήτη­σε από τους φοι­τη­τές του να μελε­τή­σουν τον Κώδι­κα, απρό­σμε­να εντο­πί­στη­κε μια παρά­γρα­φος στα ελλη­νι­κά που απο­δι­δό­ταν σε έναν άλλο σημα­ντι­κό Έλλη­να αστρο­νό­μο, τον Ερα­το­σθέ­νη. Το 2017 έγι­νε νέα ανά­λυ­ση με πιο σύγ­χρο­νη τεχνο­λο­γία πολυ­φα­σμα­τι­κής απει­κό­νι­σης από Αμε­ρι­κα­νούς ερευ­νη­τές, οι οποί­οι φωτο­γρά­φη­σαν τις σελί­δες της περ­γα­μη­νής σε δια­φο­ρε­τι­κά μήκη κύμα­τος του φωτός και στη συνέ­χεια χρη­σι­μο­ποί­η­σαν υπο­λο­γι­στι­κούς αλγό­ριθ­μους για να δια­βά­σουν το κρυμ­μέ­νο από κάτω κείμενο.

Χρονολογήθηκε με τη μέθοδο του ραδιενεργού άνθρακα

Με αυτόν τον τρό­πο, σε εννέα σελί­δες απο­κα­λύ­φθη­κε αστρο­νο­μι­κό υλι­κό, το οποίο χρο­νο­λο­γή­θη­κε ‑με τη μέθο­δο του ραδιε­νερ­γού άνθρα­κα και την ανά­λυ­ση του στιλ γρα­φής- από τον 5ο ή 6ο αιώ­να. Το κεί­με­νο περιεί­χε, μετα­ξύ άλλων, μύθους για τη γέν­νη­ση των άστρων από τον Ερα­το­σθέ­νη, καθώς και τμή­μα­τα ενός διά­ση­μου ποι­ή­μα­τος του 3ου αιώ­να, τα «Φαι­νό­με­να», όπου περι­γρά­φο­νται οι αστερισμοί.

Η συνέ­χεια ήταν ακό­μη πιο ενδια­φέ­ρου­σα, καθώς ο Ουί­λιαμς εντό­πι­σε συντε­ταγ­μέ­νες άστρων στο κεί­με­νο και προ­χώ­ρη­σε σε περαι­τέ­ρω ανά­λυ­ση, σε συνερ­γα­σία με τον ιστο­ρι­κό της επι­στή­μης Βικτόρ Γκι­ζε­μπέργκ του Γαλ­λι­κού Εθνι­κού Ινστι­τού­του Επι­στη­μο­νι­κών Ερευ­νών (CNRS) και τον Εμα­νου­έλ Ζινγκ του Πανε­πι­στη­μί­ου της Σορ­βό­νης στο Παρί­σι. Απο­κα­λύ­φθη­κε έτσι ότι σε μια του­λά­χι­στον σελί­δα της περ­γα­μη­νής δίνο­νταν ακρι­βείς συντε­ταγ­μέ­νες για τα άστρα στα τέσ­σε­ρα άκρα του αστε­ρι­σμού Corona Borealis (Βόρειου Στέ­φα­νου). Βρέ­θη­καν επί­σης βάσι­μες ενδεί­ξεις ότι η πηγή αυτών των μετρή­σε­ων ήταν ο Ίππαρ­χος και ότι οι υπο­λο­γι­σμοί του είχαν γίνει περί­που το 129 π.Χ.

Πλα­νη­τά­ριο — Ο ουρα­νός των αρχαίων

Ο πρώτος που είχε κάνει τέτοιες αστρικές μετρήσεις  ήταν ο Ίππαρχος ο Ρόδιος

Μέχρι σήμε­ρα ο μονα­δι­κός κατά­λο­γος άστρων που είχε δια­σω­θεί από την αρχαιό­τη­τα, ήταν εκεί­νος του αστρο­νό­μου Πτο­λε­μαί­ου στην Αλε­ξάν­δρεια της Αιγύ­πτου κατά τον 2ο αιώ­να μ.Χ. Η «Αλμα­γέ­στη» του (ή «Μαθη­μα­τι­κή σύντα­ξις») υπήρ­ξε ένα από τα πιο επι­δρα­στι­κά επι­στη­μο­νι­κά κεί­με­να στην ιστο­ρία, προ­βάλ­λο­ντας, ένα γεω­κε­ντρι­κό μαθη­μα­τι­κό μοντέ­λο για τον Κόσμο, το οποίο είχε γίνει απο­δε­κτό ευρέ­ως για πάνω από 1.200 χρό­νια. Ο Πτο­λε­μαί­ος είχε, μετα­ξύ άλλων, δώσει τις συντε­ταγ­μέ­νες άνω των 1.000 άστρων.

Όμως στα αρχαία κεί­με­να υπάρ­χουν πολ­λές ανα­φο­ρές ότι ο πρώ­τος που είχε κάνει τέτοιες αστρι­κές μετρή­σεις, ήταν ο Ίππαρ­χος ο Ρόδιος (190–120 π.Χ.) τρεις αιώ­νες πριν. Νωρί­τε­ρα οι Βαβυ­λώ­νιοι αστρο­νό­μοι είχαν μετρή­σει τις θέσεις μερι­κών άστρων αλλά μόνο γύρω από τον Ζωδια­κό, ενώ ο Ίππαρ­χος ήταν ο πρώ­τος που προσ­διό­ρι­σε τις θέσεις των άστρων με χρή­ση δύο συντε­ταγ­μέ­νων και επι­χεί­ρη­σε να δημιουρ­γή­σει έναν «χάρ­τη» όλου του νυχτε­ρι­νού ουρανού.

«Αυτός ο κατά­λο­γος άστρων που έως τώρα αιω­ρεί­το στα κεί­με­να ως σχε­δόν κάτι υπο­θε­τι­κό, έγι­νε πλέ­ον κάτι πολύ συγκε­κρι­μέ­νο», δήλω­σε ο ιστο­ρι­κός της αστρο­νο­μί­ας Ματιέ Οσε­ντράι­βερ του Ελευ­θέ­ρου Πανε­πι­στη­μί­ου του Βερολίνου.

Κώστας Καρυω­τά­κης ΑΠΑΝΤΑ μια άλλη ανάγνωση

Ακαθόριστη η σχέση Ιππάρχου-Πτολεμαίου

Οι ερευ­νη­τές πιστεύ­ουν ότι ο αρχι­κός κατά­λο­γος του Ίππάρ­χου, όπως και του Πτο­λε­μαί­ου, θα περι­λάμ­βα­νε παρα­τη­ρή­σεις σχε­δόν κάθε ορα­τού άστρου στον ουρα­νό. Λόγω της έλλει­ψης τηλε­σκο­πί­ου, πιθα­νώς ο Ίππαρ­χος είχε χρη­σι­μο­ποι­ή­σει κάποιο άλλο όργα­νο παρα­τή­ρη­σης όπως τη διό­πτρα και ασφα­λώς «θα είχε αφιε­ρώ­σει ατε­λεί­ω­τες ώρες δου­λειάς», σύμ­φω­να με τον Γκιζεμπέργκ.

Η σχέ­ση Ιππάρ­χου-Πτο­λε­μαί­ου ήταν πάντα ένα νεφε­λώ­δες ζήτη­μα. Μερι­κοί ειδι­κοί είχαν φτά­σει στο σημείο να ισχυ­ρι­στούν ότι δεν υπήρ­ξε ποτέ ο κατά­λο­γος άστρων του Ίππαρ­χου, ενώ άλλοι ‑με πρώ­το τον αστρο­νό­μο του 16ου αιώ­να Τίχο Μπρά­χε- είχαν αντί­στρο­φα υπο­στη­ρί­ξει ότι ο Πτο­λε­μαί­ος απλώς έκλε­ψε τις προ­ϋ­πάρ­χου­σες μετρή­σεις του Ίππαρ­χου και τις παρου­σί­α­σε για δικές του. Η έως τώρα ανά­λυ­ση του απο­κα­λυ­φθέ­ντος κει­μέ­νου στην περ­γα­μη­νή οδή­γη­σε τους ερευ­νη­τές στο αρχι­κό συμπέ­ρα­σμα ότι ο Πτο­λε­μαί­ος δεν έκα­νε απλή αντι­γρα­φή των στοι­χεί­ων του Ίππαρ­χου. Από την άλλη, όπως επε­σή­μα­ναν, οι αριθ­μοί του Ίππαρ­χου για τις θέσεις των άστρων (με από­κλι­ση το πολύ μιας μοί­ρας από τις πραγ­μα­τι­κές) είναι πολύ πιο ακρι­βείς από εκεί­νες του δια­δό­χού του Πτολεμαίου.

Σύμ­φω­να με τον ιστο­ρι­κό της αστρο­νο­μί­ας Τζέ­ημς Έβανς του αμε­ρι­κα­νι­κού Πανε­πι­στη­μί­ου Puget Sound, η ανα­κά­λυ­ψη «εμπλου­τί­ζει την εικό­να μας για τον Ίππαρ­χο και μας δίνει μια γοη­τευ­τι­κή ιδέα για το τι έκα­νε πραγ­μα­τι­κά». Όπως είπε, το έργο του υπήρ­ξε καθο­ρι­στι­κό, επει­δή απο­τέ­λε­σε ορό­ση­μο για την «μαθη­μα­τι­κο­ποί­η­ση της Φύσης», δηλα­δή την μετα­τό­πι­ση από την απλή περι­γρα­φή των φυσι­κών φαι­νο­μέ­νων στη μέτρη­ση, τον υπο­λο­γι­σμό και την πρό­βλε­ψη τους.

Ο Ίππαρ­χος είχε επι­κρί­νει τους προ­δρό­μους του στην αστρο­νο­μία ότι δεν νοιά­ζο­νταν για την αριθ­μη­τι­κή ακρί­βεια. Κατά τον Έβανς, ο Ίππαρ­χος αξιο­ποί­η­σε τη βαβυ­λω­νια­κή παρά­δο­ση των ακρι­βών αστρο­νο­μι­κών μαθη­μα­τι­κών παρα­τη­ρή­σε­ων και χάρη σε αυτόν έγι­νε το «πάντρε­μα» με την ελλη­νι­κή γεω­με­τρι­κή παρά­δο­ση, με απο­τέ­λε­σμα «να ξεκι­νή­σει έτσι πραγ­μα­τι­κά η σύγ­χρο­νη αστρονομία».

Οι ερευ­νη­τές ευελ­πι­στούν ότι καθώς βελ­τιώ­νο­νται οι απει­κο­νι­στι­κές τεχνι­κές, θα ανα­κα­λύ­ψουν και άλλες συντε­ταγ­μέ­νες άστρων στον εν λόγω Κώδι­κα, αρκε­τά τμή­μα­τα του οποί­ου δεν έχουν ακό­μη δια­βα­στεί. Θεω­ρούν επί­σης πιθα­νό ότι στη βιβλιο­θή­κη της Αγί­ας Αικα­τε­ρί­νης του Σινά, η οποία περιέ­χει περισ­σό­τε­ρα από 160 παλίμ­ψη­στα, δια­σώ­ζο­νται επι­πρό­σθε­τες σελί­δες του κατα­λό­γου άστρων του Ίππαρ­χου. Σχε­τι­κές έρευ­νες έχουν ήδη φέρει στο φως άγνω­στα αρχαιο­ελ­λη­νι­κά ιατρι­κά κεί­με­να κάτω από τα χριστιανικά.