Η ποίηση και τα τραγούδια του Σπύρου Ζαχαράτου (Β’ μέρος)

Παρου­σιά­ζει ο Ειρηναί­ος Μαρά­κης  // //

Κι όσοι διαμαρτύρονται
για τη μελαγχολία
δεν ξέρουν πόνος τι θα πει
δε θήτε­ψαν και στη σιωπή
δεν αγα­πούν βιβλία
είμαι με αυτούς που εγείρονται
χωρίς μια πανοπλία
(Σπα­ράγ­μα­τα)

Τα τρα­γού­δια του Σπύ­ρου Ζαχα­ρά­του δεν έχουν τίπο­τα να ζηλέ­ψουν σε σχέ­ση με τις ευαί­σθη­τες και αγω­νι­στι­κές παράλ­λη­λα ποι­η­τι­κές του κατα­θέ­σεις του ευαί­σθη­του, που παρου­σιά­σα­με στο πρώ­το μέρος του σχε­τι­κού μας αφιε­ρώ­μα­τος, αντί­θε­τα ενι­σχύ­ουν κι εμπλου­τί­ζουν τόσο την λογο­τε­χνι­κή του ταυ­τό­τη­τα, όσο και την λαϊκή/εργατική τέχνη του και­ρού (και του τόπου) μας γενι­κό­τε­ρα. Να σημειώ­σου­με εδώ πως η ίδια η τέχνη της στι­χουρ­γι­κής, που ο προ­ο­ρι­σμός της είναι να τρα­γου­δη­θεί και να γίνει κοι­νό κτή­μα όλων των ανθρώ­πων, αν και μοιά­ζει με την Ποί­η­ση, κοι­νή άλλω­στε η ιστο­ρι­κή και η καλ­λι­τε­χνι­κή ρίζα τους, έχει τους δικούς της κανό­νες και ορι­σμούς που ο Σπύ­ρος Ζαχα­ρά­τος απο­δει­κνύ­ε­ται ότι γνω­ρί­ζει καλά. Κι αυτό έχει τη σημα­σία του. Ιδιαί­τε­ρα που στις μέρες μας – μιλά­με εδώ για τα χρό­νια που ακο­λού­θη­σαν της Μετα­πο­λί­τευ­ση – που η γρή­γο­ρη, σχε­δόν βιο­μη­χα­νι­κή παρα­γω­γή εύπε­πτων στί­χων που δεν απο­σκο­πούν στον κοι­νω­νι­κό προ­βλη­μα­τι­σμό αλλά μόνο σε ένα στεί­ρο, μονό­το­νο ξέσπα­σμα έχει γίνει ο κανό­νας ακό­μα και στο λεγό­με­νο «λαϊ­κό» τραγούδι.

Στο προη­γού­με­νο σημεί­ω­μα μας τονί­ζα­με πως ο Σπύ­ρος Ζαχα­ρά­τος εκπρο­σω­πεί την αντί­θε­ση στην Ποί­η­ση της Αγο­ράς και της Ευτέ­λειας. Αρκεί κάποιος/α να δια­βά­σει τους στί­χους του για να επι­βε­βαιώ­σει αυτή την θέση μας. Και δεν επι­βε­βαιώ­νε­ται μόνο από την ανά­γνω­ση ή ακρό­α­ση των στί­χων του – είναι βέβαια αυτή η καλύ­τε­ρη και η ωραιό­τε­ρη από­δει­ξη, ούτε μόνο ασφα­λώς από την δική μας ταπει­νή θέση αλλά επι­βε­βαιώ­νε­ται και από ανθρώ­πους που έχουν γρά­ψει ιστο­ρία στην στι­χουρ­γι­κή και ποι­η­τι­κή τέχνη. Παρά­δειγ­μα πρώ­το (και από τα αγα­πη­μέ­να μας) ένα γράμ­μα του ποι­η­τή Δημή­τρη Χρι­στο­δού­λου προς τον Σπύ­ρο Ζαχα­ρά­το, το οποίο παρα­θέ­του­με ολόκληρο:

«Να η έκπληξη…

Με μελαγ­χο­λι­κή – σχε­δόν σκο­τει­νά λόγια – να υπάρ­χει πολύ φως της χαρ­μο­λύ­πης το φως και της ελπί­δας. Έτσι ένιω­σα με τα γρα­πτά του Σπύ­ρου Ζαχα­ρά­του. Εγώ που ξέρω τη δια­δρο­μή του και το σκλη­ρό­τα­το βιο­πο­ρι­σμό του μένω έκθαμ­βος απ’ την προ­σπά­θεια και τα απο­τε­λέ­σμα­τα αυτής.

Όπως λέει ο Γιώρ­γος Κάρ­τερ έχει τη χάρη του τρα­γου­διού – Ιόνιον ήθος – και την έγνοια των γεγο­νό­των που συντε­λού­νται γύρω μας δεκα­ε­τί­ες τώρα. Κατά το Μιχά­λη Στα­φυ­λά ο λόγος του είναι αρτε­σια­νό φρέ­αρ με διαμαντόπετρες.

Ακό­μη τι γνώ­σεις περί ποί­η­σης και τρα­γου­διού κινη­τή εγκυκλοπαίδεια.

Αθή­να 6‑VI-1983
Στού­ντιο πολυσάουντ
Σκα­ρα­μα­γκά 3
Δημή­τρης Χριστοδούλου
Ποιητής-Πεζογράφος»

Δεύ­τε­ρο παρά­δειγ­μα τα σύντο­μα κρι­τι­κά σημειώ­μα­τα του στι­χουρ­γού Μιχά­λη Μπουρ­μπού­λη (με το ψευ­δώ­νυ­μο Μιχά­λης Φιο­ρά­ντες για τα μου­σι­κά περιο­δι­κά «Δίφω­νο» και «Όασις») ή τα σχό­λια κι οι παρα­τη­ρή­σεις των Λευ­τέ­ρη Παπα­δό­που­λου και Μιχά­λη Γελα­σά­κη που εξαί­ρουν τόσο τη στι­χουρ­γι­κή του Σπύ­ρου Ζαχα­ρά­του, όσο και την θεμα­το­λο­γία του. Αλλά κι οι βρα­βεύ­σεις τρα­γου­διών του δεί­χνουν αν μη τι άλλο μια αισθη­τι­κή και πολι­τι­κή, θα λέγα­με, ποιό­τη­τα, όσο και αν έχει επι­κρα­τή­σει στην επο­χή μας η μετα­μο­ντέρ­να, αρκε­τά επι­πό­λαια και μάλ­λον μικρο­α­στι­κή στη λογι­κή της θέση, ότι οι βρα­βεύ­σεις είναι πλέ­ον υπο­κει­με­νι­κές και χωρίς ουσία. Από την πλευ­ρά μας εμείς θα δια­φω­νή­σου­με και γι’ αυτό ακρι­βώς τον λόγο θα σημειώ­σου­με ότι ο Σπύ­ρος Ζαχα­ρά­τος έχει βρα­βευ­τεί στους δια­γω­νι­σμούς του Δήμου Καλ­λι­θέ­ας 1983–85 (επι­τρο­πή: Σαμοί­λης — Ιατρό­που­λος) από όπου έγι­νε η ενό­τη­τα τρα­γου­διών «Λεκα­νο­πέ­διο» σε μου­σι­κή Σπ. Σαμοί­λη και σε ερμη­νεία του Νίκου Δημη­τρά­του, σ’ ένα LP που ποτέ δεν ολο­κλη­ρώ­θη­κε ενώ επί­σης έχει βρα­βευ­τεί στους δια­γω­νι­σμούς του Δήμου Περι­στε­ρί­ου, στη Μνή­μη του Νίκου Γκά­τσου (επι­τρο­πή: Λ. Παπα­δό­που­λος, Μ. Μπουρ­μπού­λης, Χρ. Νικο­λό­που­λος) και με τέσ­σε­ρα τρα­γού­δια στα δέκα για μελο­ποί­η­ση, όπου όμως το CD δεν ολο­κλη­ρώ­θη­κε λόγω των σει­σμών εκεί­νη την περί­ο­δο ενώ επί­σης βρα­βεύ­τη­κε στο δια­γω­νι­σμό του περιο­δι­κού «Όασις» (επι­τρο­πή: Λ. Παπα­δό­που­λος, Μ. Γελα­σά­κης) όπου κι εκεί όμως ο δίσκος δεν ολο­κλη­ρώ­θη­κε λόγω κλει­σί­μα­τος του περιο­δι­κού. Αλή­θεια, ποιος είπε ότι είναι εύκο­λοι οι και­ροί για τους λαϊ­κούς δημιουργούς;

Τραγούδια με ψυχική δύναμη

Όπως επι­ση­μαί­νει πολύ σωστά η ποί­η­ση του Σπύ­ρου Ζαχα­ρά­του είναι λυρι­κή και λιτή, με μεγά­λη ψυχι­κή δύνα­μη, γεμά­τη πυκνό­τα­τες εικό­νες καλ­λι­τε­χνι­κής ευρη­μα­τι­κό­τη­τας, στο­χα­στι­κή και κρι­τι­κή ως προς την πικρά πεί­ρα του παρελ­θό­ντος, ανοί­γο­ντας παράλ­λη­λα και­νούρ­γιους ορί­ζο­ντες για ένα φωτει­νό ανθρώ­πι­νο μέλ­λον. Στα τρα­γού­δια του ισχύ­ει η ίδια εικό­να πολ­λα­πλα­σια­σμέ­νη στο μέγι­στο των δυνα­το­τή­των της και φυσι­κά, των σκο­πών της. Και αυτό το ανθρώ­πι­νο μέλ­λον σύμ­φω­να με τον ποι­η­τή και στι­χουρ­γό δεν θα έρθει έτσι αυτό­μα­τα αλλά απαι­τεί από εσέ­να και τον καθέ­να μας, προ­σω­πι­κούς αγώ­νες , πλάι στους συλ­λο­γι­κούς, με κοι­νω­νι­κή συνει­δη­το­ποί­η­ση, κοντρά­ρο­ντας την αστι­κή και τεχνο­λο­γι­κή αλλο­τρί­ω­ση, έχο­ντας πίστη σε εκεί­νες τις πνευ­μα­τι­κές εμπνεύ­σεις και στους αντί­στοι­χους δημιουρ­γούς που πρώ­τοι εκεί­νοι μετα­ξύ άλλων έδει­ξαν και ανέ­δει­ξαν τα σαθρά θεμέ­λια αυτής της κοι­νω­νί­ας. Ας δού­με ένα χαρα­κτη­ρι­στι­κό παράδειγμα:

ΚΛΕΙΣΕ ΤΟ ΚΟΜΠΙΟΥΤΕΡ

Κλεί­σε το κομπιού­τερ σπά­σε τις οθόνες

Οι λέξεις στά­ζουν σαν απόστημα

Για λάθη θα πλη­ρώ­νου­με και πρόστιμα

Κι αλλού θα ξεφυ­τρώ­νουν ανεμώνες.

Παντέρ­μοι μες τη γεμά­τη πόλη

Σα γέρι­κο καρά­βι ο καιρός

Τα νιά­τα θα τα καί­ει βιτριόλι

Κι ο φταί­χτης θα ‘ναι πάντα φανερός .

Κλεί­σε το κομπιού­τερ κι άκου Τριπολίτη

Να δού­με την αλή­θεια μες τα βλέφαρα

Χαμέ­νος ήμουν κι όμως ρέφαρα

Μην ψάχνεις τη ζωή απ’ το φεγγίτη.

Σε αυτό το τρα­γού­δι, που για κάποιον μπο­ρεί να μοιά­ζει παρω­χη­μέ­νο κι ανα­χρο­νι­στι­κό – στις μέρες μας βλέ­πε­τε ο μόνος τρό­πος για να ακού­σεις Τρι­πο­λί­τη είναι να ανοί­ξεις το κομπιού­τερ και όχι να το κλεί­σεις – ανα­δει­κνύ­ε­ται αυτό που ο Μιχά­λης Μπουρ­μπού­λης έχει γρά­ψει σε σχε­τι­κό του σχό­λιο, ότι δηλα­δή «στους στι­χουρ­γούς κλέ­βουν τον αέρα» ενώ παράλ­λη­λα βλέ­που­με, κι αυτό είναι μία σημα­ντι­κή συνει­σφο­ρά του στι­χουρ­γού, πως δεν κρύ­βει πίσω από γελοί­ες δικαιο­λο­γί­ες το ποιος είναι ο υπεύ­θυ­νος της όλης παρακ­μια­κής κατά­στα­σης που βιώ­νου­με , όπως συνη­θί­ζουν να κάνουν διά­φο­ροι δημο­σιο­λό­γοι της συμ­φο­ράς τα τελευ­ταία χρόνια.

Από την άλλη μπο­ρού­με να πού­με πως τα τρα­γού­δια του Σπύ­ρου Ζαχα­ρά­του πέρα από μεγά­λη ψυχι­κή δύνα­μη έχουν κι ένα προ­φη­τι­κό χαρα­κτή­ρα περι­γρά­φο­ντας κατα­στά­σεις που στις μέρες μας έχουν γίνει (ή προ­σπα­θούν να γίνουν) κυρί­αρ­χη πραγ­μα­τι­κό­τη­τα. Στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, είναι η συγκρο­τη­μέ­νη, μη ιδε­α­λι­στι­κή ματιά του δημιουρ­γού, που γνω­ρί­ζει πως κινού­νται τα πράγ­μα­τα μέσα σε μια κοι­νω­νία που την έχουν εκπαι­δεύ­σει να ζει σε ένα απο­στει­ρω­μέ­νο περι­βάλ­λον, χωρίς τέχνη ή με τέχνη για αλλο­τριω­μέ­νες συνει­δή­σεις κι αυτό είναι ακό­μα χει­ρό­τε­ρο, χωρίς διά­θε­ση για αντί­στα­ση. Αλλά εκεί που όλα μοιά­ζουν χαμέ­να από χέρι εκεί, ναι, εκεί, ξεφυ­τρώ­νουν οι αντι­στά­σεις, σε αντί­θε­ση ακό­μα κι από αυτά, τα μελαγ­χο­λι­κά αλλά γνή­σια στην ουσία τους, που περι­γρά­φει ο ίδιος ο ποιητής:

ΕΝ ΚΡΑΝΙΩ ΤΡΙΚΥΜΙΑ

Είναι της πόλης προνόμιο

Μόλυ­βδος θειά­φι χλωροφόρμιο

Και πως ν’ ανθί­σει το γερά­νι σου

Θα βολο­δέρ­νεις μέσα στην πλά­νη σου

Κάρ­τες πολ­λές και κατανάλωση

Όλοι υπο­γρά­φουν αυτή την άλωση

Και αντί­στα­ση καμία

Εν κρα­νίω τρικυμία

Κάρ­τες πολ­λές κιτς στο τετράγωνο

Το μέλ­λον θα ‘ρθει γκρί­ζο και άγονο

Είναι της πόλης ενθύμια

Κάποιοι που ζήσα­νε τίμια

Αύγου­στος μέσα στη Σαχά­ρα σου

Πως θες να ακού­σουν την κιθά­ρα σου

Όχι, τα τρα­γού­δια του Σπύ­ρου Ζαχα­ρά­του δεν είναι τρα­γού­δια που σκύ­βουν το κεφά­λι αλλά να, κι εσείς δεν νιώ­θε­τε κάποια στιγ­μή, να σας πιέ­ζει η κού­ρα­ση της καθη­με­ρι­νό­τη­τας ή έστω, μια πρό­σκαι­ρη μελαγ­χο­λία, γνή­σιο τέκνο των κοι­νω­νι­κών και πολι­τι­κών συν­θη­κών, μέχρι το επό­με­νο ξέσπα­σμα; Έτσι ακρι­βώς λει­τουρ­γούν και οι στι­χουρ­γι­κές κατα­θέ­σεις του Ζαχα­ρά­του, όπως στο τρα­γού­δι που ακο­λου­θεί, σηκώ­νο­ντας φωνή στε­ντό­ρεια στα «πρέ­πει» και στα «δεν πρέ­πει» των κάθε λογής «σοφών», χωρίς να ξεχνά­ει κι εκεί­νο το μεγα­λύ­τε­ρο αγα­θό της ανθρώ­πι­νης ύπαρ­ξης, τον Έρω­τα – που ούτε ακό­μα κι αυτός μπο­ρεί πάντα να νιώ­σει την καται­γί­δα που έρχεται:

ΣΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΤΟ ΘΡΑΝΙΟ

Στου χρό­νου το θρανίο

τα πήρα στο κρανίο

τα πρέ­πει δε μπο­ρώ κάποιων σοφών

τα βρά­δια μου κρυώνω

στης ερη­μιάς το θρόνο

κι ας ήμου­να παι­δί των επαφών.

Των ματιών σου οι ριπές

στη νυχτιά είν’ αστραπές

μα αλί­μο­νο

δεν μου δίνεις την εικόνα

ότι νιώ­θεις τον κυκλώνα

κατα­χεί­μω­νο.

Σ’ αυτό το θεωρείο

του χρό­νου το θηρίο

θα τρώ­ει τις καρ­διές των ικανών

τα πρω­ι­νά γυρίζω

στον ουρα­νό τον γκρίζο

και νιώ­θω τον καη­μό των διπλανών.

Κλεί­νο­ντας, αυτό το οπωσ­δή­πο­τε ελλι­πές αφιέ­ρω­μα στην ποί­η­ση και τα τρα­γού­δια του Σπύ­ρου Ζαχα­ρά­του (με την υπό­σχε­ση ότι θα επα­νέλ­θου­με στην πρώ­τη ευκαι­ρία καθώς το υλι­κό που έχου­με στα χέρια μας είναι πολύ μεγά­λο και με την ευχή ή την έκκλη­ση, αν θέλε­τε, να μελο­ποι­η­θεί όπως του αξί­ζει) θα παρα­θέ­σου­με δύο ακό­μα τρα­γού­δια του, όπου το ένα ανα­δει­κνύ­ει την στε­νή σχέ­ση του με την θαλασ­σι­νή ποί­η­ση, με τον τόπο κατα­γω­γής του, όσο και με τις αγω­νί­ες εκεί­νων των ανθρώ­πων που ξόδε­ψαν την ζωή τους σε εξο­ρί­ες και ξερο­νή­σια για ένα καλύ­τε­ρο μέλ­λον. Είναι ποι­ή­μα­τα που φαντά­ζουν νοσταλ­γι­κά αλλά που κρα­τούν γερά στο σήμε­ρα και στις δικές μας ανά­γκες, ξορ­κί­ζο­ντας αφε­νός το μαύ­ρο παρελ­θόν, τις χού­ντες και τους πολέ­μους κι αφε­τέ­ρου, διεκ­δι­κώ­ντας και κατα­κτώ­ντας δια­χρο­νι­κό­τη­τα, παρά­δειγ­μα απο­τε­λώ­ντας για νεό­τε­ρους δημιουρ­γούς. Οπωσ­δή­πο­τε, κι αυτό απο­τε­λεί την ορι­στι­κή κρί­ση μας, σχε­τι­κά με το έργο του Σπύ­ρου Ζαχα­ρά­του, ο ποι­η­τής μπο­ρεί να απο­τε­λέ­σει (κι απο­τε­λεί, αν θέλε­τε) έναν από τους βρά­χους που στο εγγύς μέλ­λον θα δύνα­ται να αξιο­ποι­ή­σουν οι νεό­τε­ροι δημιουρ­γοί για να ανέ­βουν λίγο ψηλό­τε­ρα, δεν χρειά­ζε­ται πολύ, και για να συνει­σφέ­ρουν στην κοι­νω­νι­κή-αισθη­τι­κή-πολι­τι­κή μας συνει­δη­το­ποί­η­ση και αγω­νία, ώστε να πάψου­με να είμα­στε «υπή­κο­οι της πολυ­θρό­νας» καθώς λέει σε ένα άλλο τρα­γού­δι του:

ΘΑΛΑΣΣΙΝΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ

Συγκε­ντρω­θή­κα­με μετά τον πανικό

στο καπνι­στή­ριο ν’ ακού­σου­με τα νέα

διά­βα­ζε Λόρ­κα ο λοστρό­μος ο Θιακός

δύσκο­λες ώρες ο και­ρός είναι κακός

και στα Πετρά­λω­να μας κλαί­ει η παρέα.

Υπο­λο­γί­ζω σαν θα φύγουμ’ από δω

στης ανα­κύ­κλω­σης να μπού­με την ευθεία

τρια­κό­σιες μέρες πάνω σ’ ένα φορτηγό

μες της ψυχής μου κου­βα­λάω ναυαγό

κι ο καπε­τά­νιος να σου κάνει την πυθία.

Γράμ­μα­τα δέκα σου ‘χω γρά­ψει από καιρό

ελπί­ζω αύριο να βγω να στα ποστάρω

είμαι καλά κι αν με θυμά­σαι θα χαρώ

εδώ αγά­πη το ψωμί είν’ αλμυρό

στη Σιγκα­πού­ρη σου το γρά­φω ξεμπαρκάρω.

ΚΑΠΟΙΟ ΠΑΛΙΚΑΡΙ

Κάποιος που τρά­βη­ξε στο δρό­μο πάντα ίσια

Κι άπλω­νε χέρι στα σπουρ­γί­τια της ζωής

Ξόδε­ψε νιά­τα και ζωή στα ξερονήσια

Με την ελπί­δα μας καλύ­τε­ρης αυγής.

Ο λόγος γίνε­ται που λες

Για κάποιο παλικάρι

Που δεν χωρού­σε απειλές

Μήτε και χαλινάρι.

Κάποιος που τρά­βη­ξε στους κόσμου τα’ ανηφόρι

Κι έδι­νε μπρά­τσο στους μικρούς να σηκωθούν

Ξόδε­ψε νιά­τα και ζωή σ’ ένα βαπόρι

Με την ελπί­δα πως οι ρίζες θ’ απλωθούν.

Δια­βά­στε εδώ το πρώ­το μέρος του αφιε­ρώ­μα­τος.

 _______________________________________________________________________________________________________