Η Συνθήκη των Σεβρών

Τη μικρα­σια­τι­κή εκστρα­τεία πρέ­πει να την προ­σεγ­γί­σου­με ως μια πολε­μι­κή ενέρ­γεια, ενταγ­μέ­νη στο διε­θνές ιμπε­ρια­λι­στι­κό πλαί­σιο, που δια­μορ­φω­νό­ταν με βάση τα απο­τε­λέ­σμα­τα του Α’ Παγκο­σμί­ου Πολέ­μου. Οι νική­τριες ιμπε­ρια­λι­στι­κές δυνά­μεις της Αντάντ, (Αγγλία, Γαλ­λία, Ιτα­λία), επι­βου­λεύ­ο­νταν τα πετρέ­λαια της Μοσού­λης και, επο­μέ­νως, ήθε­λαν να εδραιώ­σουν τις θέσεις τους και στην περιο­χή του οθω­μα­νι­κού κρά­τους. Γεγο­νός που συνε­πα­γό­ταν και ενέρ­γειες για το δια­με­λι­σμό του. Γι’ αυτό το σκο­πό χρη­σι­μο­ποί­η­σαν και τον ελλη­νι­κό στρα­τό. Ταυ­τό­χρο­να το εθνι­κο­α­πε­λευ­θε­ρω­τι­κό, αστι­κο­δη­μο­κρα­τι­κό επα­να­στα­τι­κό κίνη­μα στην Τουρ­κία, με επι­κε­φα­λής το Μου­στα­φά Κεμάλ, συγκρο­τεί κυβέρ­νη­ση στην Αγκυ­ρα στις 23 Απρί­λη του 1920 και έρχε­ται σε πλή­ρη ρήξη με τον σουλ­τά­νο. Οι ιμπε­ρια­λι­στι­κές δυνά­μεις, αντι­λαμ­βα­νό­με­νες ότι ο σουλ­τά­νος δεν είναι σε θέση να τσα­κί­σει την επα­νά­στα­ση, βάζουν μπρος το στρα­τιω­τι­κό σχέ­διο, με κύρια δύνα­μη τον ελλη­νι­κό στρα­τό, αλλά και τα δικά τους στρα­τεύ­μα­τα. Οι στρα­τιω­τι­κές επι­χει­ρή­σεις κατά του Κεμάλ δε φέρ­νουν απο­τέ­λε­σμα. Ετσι στις 10 Αυγού­στου, υπο­γρά­φε­ται στις Σέβρες της Γαλ­λί­ας η Συν­θή­κη των Σεβρών, που ουσια­στι­κά ενί­σχυε την αποι­κια­κή υπο­δού­λω­ση της Τουρ­κί­ας. Η κυβέρ­νη­ση Βενι­ζέ­λου ανέ­λα­βε την επι­βο­λή της συγκε­κρι­μέ­νης Συν­θή­κης, η οποία απορ­ρί­φτη­κε από την κυβέρ­νη­ση Κεμάλ. Ετσι, γενι­κεύ­τη­κε, ουσια­στι­κά, ο πόλε­μος στο μέτω­πο της Μικράς Ασί­ας. Ας δού­με το ρόλο της Συν­θή­κης των Σεβρών στην ιστο­ρία της Μικρα­σια­τι­κής εκστρα­τεί­ας και κατα­στρο­φής όπως τον ανα­λύ­ει ο Χρή­στος Τσιν­τζι­λώ­νης σε άρθρο του στην ΚΟΜΕΠ, Τεύ­χος 3/2000.

Αφού οι δυνά­μεις της Αντάντ δεν κατά­φε­ραν, με τις επι­χει­ρή­σεις του Ιού­νη, να ανα­γκά­σουν την επα­να­στα­τι­κή Τουρ­κία σε συν­θη­κο­λό­γη­ση, προ­σπά­θη­σαν να βρουν διέ­ξο­δο με τη χρη­σι­μο­ποί­η­ση του σουλ­τά­νου στο ρόλο του ηττη­μέ­νου. Φώνα­ξαν τα μέλη της σουλ­τα­νι­κής κυβέρ­νη­σης (που στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα ήταν υπάλ­λη­λοι της Αγγλί­ας) στο Παρί­σι και τους έβα­λαν να υπο­γρά­ψουν τη γνω­στή Συν­θή­κη των Σεβρών.«Το φάντα­σμα της Κων­στα­ντι­νού­πο­λης, ο σουλ­τά­νος», γρά­φει ο Ν. Ψυρού­κης, «μπο­ρού­σε να υπο­γρά­ψει όσα χαρ­τιά κι αν ήθε­λαν οι δυνά­μεις της Αντάντ. Η πραγ­μα­τι­κή, όμως, Τουρ­κία του 1920, που την εκπρο­σω­πού­σε η κυβέρ­νη­ση της Αγκυ­ρας, δεν είχε δεχτεί κανέ­ναν όρο τους. Το φιά­σκο των Σεβρών μόνο για την τύχη ενός έθνους είχε τρα­γι­κές συνέ­πειες. Και το έθνος αυτό ήταν το ελληνικό»1.

Η συν­θή­κη που υπο­γρά­φτη­κε στις 10 Αυγού­στου 1920 στις Σέβρες, κοντά στο Παρί­σι, ανά­με­σα στη Μεγά­λη Βρε­τα­νία, τη Γαλ­λία, τη Χατζά­ζη (Σαου­δι­κή Αρα­βία), την Πολω­νία, την Πορ­το­γα­λία, τη Ρου­μα­νία, την Τσε­χο­σλο­βα­κία και τη Γιου­γκο­σλα­βία από τη μια, και τη σουλ­τα­νι­κή κυβέρ­νη­ση της Τουρ­κί­ας από την άλλη, ήταν μια ληστρι­κή συν­θή­κη που ουσια­στι­κά κατέ­λυε την Τουρ­κία σαν κυρί­αρ­χο κράτος.

Με τη Συν­θή­κη των Σεβρών, η έκτα­ση της Τουρ­κί­ας ελατ­τω­νό­ταν έως το ένα πέμ­πτο. Η Συρία, η Παλαι­στί­νη, η Μεσο­πο­τα­μία και η Χατζά­ζη κηρύσ­σο­νταν τυπι­κά ανε­ξάρ­τη­τα κρά­τη. Και λέμε τυπι­κά, για­τί ουσια­στι­κά γίνο­νταν αποι­κί­ες — προ­τε­κτο­ρά­τα, η πρώ­τη της Γαλ­λί­ας και οι άλλες της Μεγά­λης Βρε­τα­νί­ας, μια και τα κρά­τη αυτά, σύμ­φω­να με το άρθρο 22 της Συν­θή­κης, κρί­νο­νταν μη ικα­νά για αυτο­κυ­βέρ­νη­ση. Η Τουρ­κία έχα­νε κάθε επι­κυ­ριαρ­χία πάνω στην Αίγυ­πτο, η οποία γινό­ταν προ­τε­κτο­ρά­το της Μεγά­λης Βρε­τα­νί­ας, στην οποία παρα­χω­ρού­νταν επί­σης η Κύπρος, το Σου­δάν, καθώς και τα δικαιώ­μα­τα της Τουρ­κί­ας στη ναυ­σι­πλο­ΐα του Σου­έζ. Ανα­γνω­ρι­ζό­ταν το προ­τε­κτο­ρά­το της Γαλ­λί­ας στο Μαρό­κο και την Τυνη­σία και η Λιβύη παρα­χω­ρού­νταν στην Ιταλία.
Επι­πλέ­ον, οι τρεις μεγά­λες δυνά­μεις (Αγγλία, Γαλ­λία, Ιτα­λία), με ιδιαί­τε­ρη συμ­φω­νία μοί­ρα­ζαν μετα­ξύ τους σε «σφαί­ρες επιρ­ρο­ής» και ό,τι απέ­μει­νε ακό­μα από την Τουρ­κία, με πρό­σχη­μα να τη βοη­θή­σουν ν’ ανα­πτύ­ξει τις πλου­το­πα­ρα­γω­γι­κές πηγές της και να φρο­ντί­σουν για τα συμ­φέ­ρο­ντα των εθνι­κών και θρη­σκευ­τι­κών μειονοτήτων.

Με τη Συν­θή­κη των Σεβρών, στην Ελλά­δα παρα­χω­ρού­νταν η Δυτι­κή και Ανα­το­λι­κή Θρά­κη ως τη γραμ­μή Τσα­τάλ­τζας κοντά στην Κων­στα­ντι­νού­πο­λη και τα νησιά Ιμβρος και Τένε­δος, καθώς και η Σμύρ­νη με την ενδο­χώ­ρα της, όπου τυπι­κά ανα­γνω­ρι­ζό­ταν η τουρ­κι­κή κυριαρ­χία με το να κυμα­τί­ζει η οθω­μα­νι­κή σημαία στα φρού­ρια της πόλης.

Η Σμύρ­νη, σύμ­φω­να με τα άρθρα 65–83 της Συν­θή­κης, μόνο μετά από 5 χρό­νια και κατό­πιν δημο­ψη­φί­σμα­τος των κατοί­κων της θα μπο­ρού­σε να προ­σαρ­τη­θεί στην Ελλά­δα. Η Ιτα­λία παρα­χω­ρού­σε στην Ελλά­δα τα Δωδε­κά­νη­σα, εκτός της Ρόδου, η οποία γινό­ταν αυτό­νο­μη και μόνο μετά από δημο­ψή­φι­σμα θα μπο­ρού­σε να προ­σαρ­τη­θεί στην Ελλάδα.

Η Κων­στα­ντι­νού­πο­λη ανα­γνω­ρι­ζό­ταν πρω­τεύ­ου­σα του τουρ­κι­κού κρά­τους, υπό την αίρε­ση των συμ­μά­χων, για την περί­πτω­ση που η Τουρ­κία δε θα τηρού­σε τα συμ­φω­νη­μέ­να. Τα Στε­νά των Δαρ­δα­νε­λί­ων κηρύσ­σο­νταν ουδέ­τε­ρη και αφο­πλι­σμέ­νη ζώνη.

Η Συν­θή­κη των Σεβρών αφό­πλι­ζε την Τουρ­κία (της άφη­νε ολι­γά­ριθ­μες αστυ­νο­μο­στρα­τιω­τι­κές δυνά­μεις) και άφη­νε ελεύ­θε­ρη τη δίο­δο των Στε­νών, εκτός από τα πολε­μι­κά και τα εμπο­ρι­κά πλοία, πράγ­μα που έθε­τε κάτω από τον έλεγ­χο των Αγγλο­γάλ­λων το εμπό­ριο και την ασφά­λεια των χωρών της Μαύ­ρης Θάλασσας.

Οι «παρα­χω­ρή­σεις» των μεγά­λων δυνά­με­ων προς την Ελλά­δα απο­σκο­πού­σαν στη χρη­σι­μο­ποί­η­σή της για την αντι­με­τώ­πι­ση του κεμα­λι­κού εθνι­κο­α­πε­λευ­θε­ρω­τι­κού κινή­μα­τος, το οποίο, αφού ξεπέ­ρα­σε τις πρώ­τες δυσκο­λί­ες, κατόρ­θω­σε να δημιουρ­γή­σει αξιό­μα­χο στρα­τό που κατά­φε­ρε σοβα­ρά χτυ­πή­μα­τα στους συμ­μά­χους, φτά­νο­ντας ν’ απει­λεί και την Κων­στα­ντι­νού­πο­λη και τα Δαρ­δα­νέ­λια. Η ανά­λη­ψη από τις δυνά­μεις της Αντάντ μιας σοβα­ρής στρα­τιω­τι­κής επι­χεί­ρη­σης για τη συντρι­βή του κεμα­λι­κού κινή­μα­τος παρου­σί­α­ζε σοβα­ρό­τα­τες δυσκο­λί­ες γι’ αυτές. Ετσι, η χρη­σι­μο­ποί­η­ση του ευρι­σκό­με­νου πια στη Μικρά Ασία ελλη­νι­κού στρα­τού ήταν η πιο πρό­σφο­ρη λύση εκεί­νη τη στιγ­μή, για την αντι­με­τώ­πι­ση της άμε­σης κεμα­λι­κής απει­λής. Λύση που διευ­κο­λυ­νό­ταν από τις δηλώ­σεις του Βενι­ζέ­λου για την επι­βο­λή, με τη δύνα­μη των ελλη­νι­κών όπλων, της Συνθήκης.

Οπως ανα­φέ­ρει ο Φρα­γκού­λης, ο Βενι­ζέ­λος σε τηλε­γρά­φη­μά του από το Λον­δί­νο προς τον υπουρ­γό Εξω­τε­ρι­κών στην Αθή­να ανέ­φε­ρε ότι ο Αγγλος υπουρ­γός των στρα­τιω­τι­κών, Τσόρ­τσιλ, του είπε ότι η αγγλι­κή κυβέρ­νη­ση θέλει να μάθει αν η Ελλά­δα είναι δια­τε­θει­μέ­νη να επι­βά­λει στρα­τιω­τι­κά τους όρους της Συν­θή­κης, για­τί η Αγγλία έχει άλλες απα­σχο­λή­σεις και δεν μπο­ρεί να δώσει στην Ελλά­δα άλλη βοή­θεια, παρά μονά­χα πολε­μι­κό υλι­κό. Οτι η Ελλά­δα δεν μπο­ρεί να υπο­λο­γί­ζει στη συνερ­γα­σία Γαλ­λί­ας — Ιτα­λί­ας. Κι ο Βενι­ζέ­λος όχι μόνο δέχτη­κε όσα του σύστη­σε ο Τσόρ­τσιλ, αλλά και ανέ­λα­βε να απο­κα­τα­στή­σει την τάξη σε έκτα­ση εφτα­πλά­σια απ’ ό,τι προ­έ­βλε­πε η Συν­θή­κη των Σεβρών2.

Για­τί, λοι­πόν, να μη χρη­σι­μο­ποι­ή­σουν οι ιμπε­ρια­λι­στές την προ­σφο­ρά αυτή του Βενι­ζέ­λου, που στη δοσμέ­νη κατά­στα­ση παρου­σια­ζό­ταν σαν ο καλύ­τε­ρος τρό­πος πραγ­μα­το­ποί­η­σης του απο­φα­σι­σμέ­νου δια­με­λι­σμού του τουρ­κι­κού κρά­τους; Οι ίδιες οι δυνά­μεις δε θα δια­κιν­δύ­νευαν ούτε αίμα, μα ούτε και χρή­μα, από τη μια, και από την άλλη, κρα­τώ­ντας τις απο­στά­σεις τους από τον Κεμάλ, θα άφη­ναν ανοι­χτή την πόρ­τα για ενδε­χό­με­νες δια­πραγ­μα­τεύ­σεις, προ­σεγ­γί­σεις και συμ­φω­νί­ες μαζί του στο μέλλον.

Οι κίν­δυ­νοι μιας απο­τυ­χί­ας, σ’ αυτή την περί­πτω­ση, δε θα απέ­κλειαν στις μεγά­λες δυνά­μεις, και ιδιαί­τε­ρα στην Αγγλία, άλλους τρό­πους πραγ­μα­το­ποί­η­σης των βλέ­ψε­ών τους στην περιοχή.

Σε μια τέτοια βάση στη­ρί­χτη­κε το 1920 η σύμ­πτω­ση ιμπε­ρια­λι­στι­κών συμ­φε­ρό­ντων και σκο­πών, σχε­τι­κά με το ρόλο που θα έπαι­ζε ο ελλη­νι­κός παρά­γο­ντας στη δοσμέ­νη στιγ­μή. Η βάση αυτή, όμως, θα απο­δει­χτεί από την εξέ­λι­ξη των γεγο­νό­των ότι δεν ήταν στέρεη.

Αμέ­σως μετά την υπο­γρα­φή της Συν­θή­κης, ο Σφόρ­τσα, υπουρ­γός Εξω­τε­ρι­κών της Ιτα­λί­ας, «προ­έ­βαι­νεν εις την δήλω­σιν ότι η Ιτα­λία δεν θα απε­χώ­ρη εκ της Δωδε­κα­νή­σου, η δε Γαλ­λία περι­ήρ­χε­το εις αντί­θε­σιν προς την Αγγλί­αν, διά τα αφο­ρώ­ντα την Μικράν Ασί­αν και την Τουρ­κί­αν εν γένει, της οποί­ας ανε­λάμ­βα­νε την ενίσχυσιν»3 .

Η Συν­θή­κη των Σεβρών στά­θη­κε θνη­σι­γε­νής, για­τί δεν επρό­κει­το για κλεί­σι­μο ειρή­νης, αλλά για συνέ­χι­ση του πολέ­μου, και υπο­γρά­φη­κε από δυνά­μεις που είχαν αντί­θε­τες επι­διώ­ξεις και συμ­φέ­ρο­ντα και που είχαν απο­φα­σί­σει να μην την εκτελέσουν.

Είναι χαρα­κτη­ρι­στι­κό, πως ο ίδιος ο πρό­ε­δρος της Γαλ­λί­ας, Πουαν­κα­ρέ, παρο­μοί­α­σε τη συν­θή­κη που υπο­γρά­φη­κε στις Σέβρες «σαν ένα πρά­μα εύθραυ­στο, ίσως σπα­σμέ­νο βάζο». Η τύχη της Συν­θή­κης αφέ­θη­κε να κρι­θεί στο μέτω­πο των επι­χει­ρή­σε­ων, σ’ έναν άγριο πόλε­μο, που ανα­τέ­θη­κε από τους Αγγλους στον ελλη­νι­κό στρατό.

Η σοβιε­τι­κή Ρωσία θεώ­ρη­σε τη Συν­θή­κη των Σεβρών σαν την πιο ληστρι­κή συν­θή­κη του συστή­μα­τος των Βερσαλλιών.

Το αντια­ποι­κια­κό εθνι­κό απε­λευ­θε­ρω­τι­κό κίνη­μα στην Τουρ­κία και την Εγγύς Ανα­το­λή δεν μπο­ρού­σε να ανε­χθεί μια συν­θή­κη που δυνά­μω­νε την αποι­κια­κή εκμε­τάλ­λευ­ση και υπο­δού­λω­ση. Η νέα Τουρ­κία του Κεμάλ, που δεν ανα­γνώ­ρι­σε τη συν­θή­κη, αντέ­δρα­σε απο­φα­σι­στι­κά. Ορθώ­θη­κε σ’ έναν άγριο πόλε­μο, σε μια θανά­σι­μη πάλη για την υπε­ρά­σπι­ση της εθνι­κής της ανεξαρτησίας.

Το αδιέ­ξο­δο που είχε δημιουρ­γη­θεί, με την ενερ­γό ανά­μει­ξη της Ελλά­δας στη μικρα­σια­τι­κή περι­πέ­τεια, όξυ­νε την εσω­τε­ρι­κή κρί­ση. Τα πάθη και τα μίση ανά­με­σα στη βενι­ζε­λι­κή και αντι­βε­νι­ζε­λι­κή παρά­τα­ξη κορυ­φώ­θη­καν, με τη δολο­φο­νι­κή από­πει­ρα ενα­ντί­ον του Βενι­ζέ­λου στις 12.8.1920 και τη δολο­φο­νία από τους βενι­ζε­λι­κούς του Ιωνα Δραγούμη.

Οσο η εξέ­λι­ξη των γεγο­νό­των ξεσκέ­πα­ζε τους πραγ­μα­τι­κούς σκο­πούς της εκστρα­τεί­ας και όσο μεγά­λω­νε η αιμορ­ρα­γία εξαι­τί­ας του πολέ­μου, τόσο μεγά­λω­νε και η αγα­νά­κτη­ση του ελλη­νι­κού λαού. Σε συν­θή­κες ογκού­με­νης λαϊ­κής αγα­νά­κτη­σης και οργής, το Νοέμ­βρη του 1920, τα ενω­μέ­να αντι­βε­νι­ζε­λι­κά κόμ­μα­τα κατε­βαί­νουν στις εκλο­γές με τα δημα­γω­γι­κά συν­θή­μα­τα του τερ­μα­τι­σμού της μικρα­σια­τι­κής εκστρα­τεί­ας και της επι­στρο­φής των φαντά­ρων στα σπί­τια τους. Η επί­πλα­στη φιλει­ρη­νι­κή αντι­πο­λε­μι­κή αυτή προ­πα­γάν­δα επη­ρε­ά­ζει τις μικρο­α­στι­κές μάζες και τον αγρο­τι­κό πλη­θυ­σμό, που έχουν κου­ρα­στεί και απο­γοη­τευ­τεί από τους πολε­μι­κούς τυχο­διω­κτι­σμούς και ζητά­νε ειρή­νη και ησυ­χία. Ετσι, τα αντι­βε­νι­ζε­λι­κά κόμ­μα­τα κερ­δί­ζουν τις εκλο­γές με μεγά­λη πλειοψηφία.

Η κυβέρ­νη­ση, όμως, του Γού­να­ρη που εκπρο­σω­πού­σε τη συντη­ρη­τι­κή μερί­δα της ολι­γαρ­χί­ας κατά πλειο­ψη­φία, τα «παλιά τζά­κια» και τους ξενό­δου­λους μοναρ­χι­κούς, οργά­νω­σε στα βια­στι­κά, κάτω από ένα αφό­ρη­το καθε­στώς τρο­μο­κρα­τί­ας, δημο­ψή­φι­σμα με το οποίο επα­νέ­φε­ρε το βασι­λιά Κων­στα­ντί­νο, και παρά τις δια­κη­ρύ­ξεις της για στα­μά­τη­μα του πολέ­μου, κάτω από την πίε­ση των αγγλι­κών συμ­φε­ρό­ντων τον συνέ­χι­σε και τον επέ­κτει­νε, με απο­τέ­λε­σμα να οδη­γή­σει τελι­κά τον ελλη­νι­κό στρα­τό στην ιστο­ρι­κών δια­στά­σε­ων ήττα του στον ποτα­μό Σαγγάριο.

1. Νίκος Ψυρού­κης: «Η μικρα­σια­τι­κή κατα­στρο­φή». Αθή­να 1982, σελ. 128.

2. Μ. Φρα­γκού­λης: «Η Ελλά­δα και η παγκό­σμια κρί­ση», σελ. 368.

3. Διο­νύ­σιος Κόκ­κι­νος: «Ιστο­ρία της Νεώ­τε­ρης Ελλά­δος», τόμ. 4. Αθή­ναι 1972, σελ. 1.247.

Του Χρή­στου ΤΣΙΝΤΖΙΛΩΝΗ