Λεύκωμα «Γυάρος, θανατονήσι και κάστρο αγώνα»

Μια εξαι­ρε­τι­κή έκδο­ση, σχε­δόν συλ­λε­κτι­κή, δίνε­ται αυτές τις μέρες στο πλα­τύ κοι­νό από το εκδο­τι­κό «Σύγ­χρο­νη Εποχή».Τίτλος: «Γυά­ρος 1947–1952//1955–1961//1967–1974». Με πλά­γιο τίτλο: «Θανα­το­νή­σι και Κάστρο Αγώ­να», που συνο­δεύ­ε­ται στο εξώ­φυλ­λο από μια φρά­ση των κρα­του­μέ­νων της δεύ­τε­ρης περιό­δου λει­τουρ­γί­ας της φυλα­κής: «μια η απά­ντη­σή μας: Ζήτω το ΚΚΕ…».

Πρό­κει­ται για ένα ταξί­δι στο χώρο και το χρό­νο. Από όρμο σε όρμο, κι από περί­ο­δο σε περί­ο­δο για τον δια­χρο­νι­κό εφιάλ­τη που ακού­ει στο όνο­μα «Γυά­ρος» ή «Γιού­ρα».

Στις 80 σελί­δες του περιέ­χε­ται υλι­κό που επι­με­λή­θη­κε η υπη­ρε­σία Αρχεί­ου της ΚΕ του ΚΚΕ, φωτο­γρα­φί­ες από τότε και σήμε­ρα, κατα­σκευ­ές των κρα­του­μέ­νων, όπως του Παντε­λή Μαντα­λό­βα, η «σταυ­ρω­μέ­νη αντί­στα­ση στη Συκιά της Γυά­ρου» που φτιά­χτη­κε στη Γυά­ρο, με ένα λεπιδάκι.

Και μαρ­τυ­ρί­ες, πολ­λές μαρτυρίες:

«Δυο χιλιά­δες εφτα­κό­σιες μέρες σ’ αυτό το νησί του δια­βό­λου, εννιά μίλια ανα­το­λι­κά απ’ τη Σύρο, άγο­νο, άνυ­δρο με μόνους κατοί­κους τους αρου­ραί­ους, τους σκορ­πιούς και τα γαϊ­δου­ρά­γκα­θα, να σε δέρ­νει μερό­νυ­χτα εκεί­νος ο δαι­μο­νι­σμέ­νος άνε­μος, να σε τυφλώ­νει η αντά­ρα του αγριε­μέ­νου πελά­γου και να μή βλέ­πεις καΐ­κι για παρη­γο­ριά μέρες πολ­λές, σκα­σμέ­νος απ’ τη δίψα, νηστι­κός, άρρω­στος χωρίς για­τρό και περί­θαλ­ψη καμιά κι από πάνω να λυσ­σο­μα­νά­ει ο βούρ­δου­λας — τα μπα­μπού — του Γλά­στρα, φορ­τω­μέ­νος πέτρες και βρά­χια όλη μέρα στην ανη­φό­ρα προς το “Ιστί­μπεη”, να σπαρ­τα­ράς κρε­μα­σμέ­νος στη “Συκιά” για παρα­δειγ­μα­τι­σμό» (Από το βιβλίο του Γιάν­νη Κατσα­ντώ­νη, «Με τους δεσμώ­τες αγωνιστές»).

Και οι εικό­νες του ποιητή:«Δω πέρα είναι μεγά­λες πέτρες και κρυμ­μέ­νες σερνάμενες
ρίζες,
είναι μεγά­λα ποντί­κια μ’ άσκη­μα μάτια και δυνα­τά σαγόνια,
είναι γου­στέ­ρες και σκορ­πιοί και χιλιο­πό­δα­ρες ψαλίδες».

(Γιάν­νης Ρίτσος, «Μαντα­το­φό­ρες»)

Πέρα από τα ιστο­ρι­κά στοι­χεία για τη Γυά­ρο, μέσα από τις σελί­δες της έκδο­σης γίνε­ται μια ξενά­γη­ση στο νησί που αρχί­ζει από τον 1ο Ορμο:

«Ηταν ο όρμος “πρω­τεύ­ου­σα”, που έφτα­σε να έχει στις σκη­νές του έως 5.500 άτο­μα. Εδώ κρα­τή­θη­καν και οι ανή­λι­κοι το 1948, που αργό­τε­ρα στάλ­θη­καν στη Μακρό­νη­σο. Ενας δρό­μος πλά­τους 5 μέτρων χώρι­ζε το στρα­τό­πε­δο σε Α΄ και Β΄ πτέ­ρυ­γα. Στο πάνω μέρος του δρό­μου ξεκι­νά­ει ένα μεγά­λο χαντά­κι που δια­κλα­δί­ζε­ται σε δύο χαρά­δρες (ανά­με­σά τους υπάρ­χει ένα λοφά­κι). Στη δεξιά χαρά­δρα, στη δεξιά μεριά της δεσπό­ζει η βίλα του διευ­θυ­ντή, “το μαύ­ρο σπί­τι”, τρι­γυ­ρι­σμέ­νη με τις σκη­νές των φυλά­κων και άλλα κτίσματα.

Πιο πάνω είναι οι σκη­νές απο­θή­κης ιμα­τι­σμού και υλι­κών φυλα­κής και το λογι­στή­ριο. Πιο πάνω, μέσα στη δεξιά χαρά­δρα, ήταν το Πει­θαρ­χείο, η περι­βό­η­τη “συκιά” και πιο πάνω το “ηλια­κό πειθαρχείο”.

Στο λοφά­κι ανά­με­σα στις δυο χαρά­δρες υπήρ­χαν το σπί­τι του υπο­διευ­θυ­ντή, σπί­τια χωρο­φυ­λά­κων, ο φούρ­νος της Χωρο­φυ­λα­κής και το παλιό Πει­θαρ­χείο του Γλάστρα.

Στο κέντρο του όρμου, δεξιά του δρό­μου, ήταν το Αρχι­φυ­λα­κείο και κάτω, κοντά στην παρα­λία, το Ταχυ­δρο­μείο. Στη Β΄ πτέ­ρυ­γα ήταν κατά περιό­δους το Αναρ­ρω­τή­ριο και το Φαρ­μα­κείο όπως και τα μαγειρεία.

Δίπλα στον πρώ­το όρμο είναι ο όρμος μηδέν, ο οποί­ος προ­ο­ρι­ζό­ταν για να γίνουν πει­θαρ­χεία, αλλά τελι­κά δεν κατα­σκευά­στη­καν. Ανά­με­σά τους είναι ο Γολ­γο­θάς, σημείο με από­το­μα βρά­χια, όπου βασα­νί­στη­καν και λεη­λα­τή­θη­καν πολ­λοί κρα­τού­με­νοι. Εδώ είναι και το νεκρο­τα­φείο των κρατούμενων».

Η περι­γρα­φή συνο­δεύ­ε­ται με εικό­νες από τότε, που δεί­χνουν τα κτί­ρια και άλλες εγκα­τα­στά­σεις, τη βίλα του διευ­θυ­ντή, το Φαρ­μα­κείο, το Ιατρείο και το χώρο της σκη­νής Αναρ­ρω­τή­ριο, τα μαγει­ρεία. Νεό­τε­ρες φωτο­γρα­φί­ες δεί­χνουν τα αντί­στοι­χα σημεία σήμε­ρα, το νεκρο­τα­φείο, δεξιά του 1ου όρμου. Τα από­κρη­μνα βρά­χια δίπλα του που ήταν ο «Γολ­γο­θάς», τη «Συκιά του Γλά­στρα», όπως σώζε­ται σήμερα.Αμέσως μετά η ανα­φο­ρά στον 2ο Ορμο, όπου έρι­ξαν τους πρώ­τους κρα­τού­με­νους της πρώ­της μετα­γω­γής, στις 11 Ιού­λη 1947. Τότε ήταν πιο άγριος και είχε διά­σπαρ­τους μεγά­λους βρά­χους, που μετα­κι­νή­θη­καν από τους κρα­τού­με­νους. Η δύνα­μή του έφτα­σε τους 1.500. Αρχι­κά ήταν όρμος των «ζωη­ρών» έως τις αρχές 1948, αργό­τε­ρα έγι­νε όρμος των γέρων και των άρρωστων.

Ο 3ος Ορμος στε­νός και κατη­φο­ρι­κός. Ηταν ο όρμος των δια­νο­ού­με­νων, των στε­λε­χών και της απο­μό­νω­σης και έφτα­σε δύνα­μη τους 990. Ανά­με­σα στον 3ο και 4ο όρμο υπάρ­χει νεκροταφείο.

Ο 4ος Ορμος είναι μεγα­λύ­τε­ρος από τον 2ο και τον 3ο Ορμο. Ηταν όρμος που σήκω­σε το μεγα­λύ­τε­ρο βάρος της κατα­να­γκα­στι­κής δου­λειάς. Η δύνα­μή του έφτα­σε τους 2.000. Υπάρ­χουν τρία μεγά­λα κτί­σμα­τα, κατά σει­ρά, σύμ­φω­να με τη φορά των δει­κτών του ρολο­γιού είναι: Οι απο­θή­κες, το εργο­στά­σιο ηλε­κτρι­σμού και το νοσο­κο­μείο. Μετά από τον Ιού­νη του 1950 μετέ­φε­ραν εκεί αρκε­τούς ανα­νή­ψα­ντες. Γρή­γο­ρα, όμως, πολ­λοί έκα­ναν αντιδηλώσεις.

Οι φωτο­γρα­φί­ες δεί­χνουν το νοσο­κο­μείο του Ερυ­θρού Σταυ­ρού στον 4ο όρμο, τότε και τώρα. Το κτί­ριο των απο­θη­κών τότε και τώρα. Εσω­τε­ρι­κές εικό­νες από το νοσο­κο­μείο, κατα­στρο­φές και εγκατάλειψη.

Ακο­λου­θεί η περι­γρα­φή για τον 5ο Ορμο και το κτί­ριο των φυλα­κών.

Ο πέμ­πτος όρμος ιδρύ­θη­κε στις αρχές του 1948 και η δύνα­μή του έφτα­σε τους 300. Μέχρι το τέλος του 1948 ήταν όρμος βαριάς απο­μό­νω­σης και βασα­νι­στη­ρί­ων, γι’ αυτό οι κρα­τού­με­νοι τον ονό­μα­ζαν «όρμο τάφο» και «όρμο τρόμου».

«Ο τάφος των ζωντα­νών. Η και­νού­ρια εξόρ­μη­ση των δημί­ων αρχί­ζει: Αρχές Απρί­λη. Αυτήν τη φορά θα ξεπε­ρά­σει κάθε προη­γού­με­νη. Και σε μέθο­δο και σε εκτέ­λε­ση. Και κάθε φαντα­σία. Πρώ­τη εκδή­λω­ση είναι η ίδρυ­ση του Ε΄ όρμου. Στις 6 Απρί­λη 1948.Ο Ε΄ ως τότε ήταν γνω­στός σαν το πει­θαρ­χείο — πηγά­δι. Ηταν μια σπη­λιά 1x1½ μέτρο, γιο­μά­τη ως δεκα­πέ­ντε πόντους λάσπη. Εκεί κλεί­ναν (απ’ το Γενά­ρη του ’48) όσους δε δού­λευαν καλά, αφού τους κάναν πτώ­μα­τα προη­γου­μέ­νως. Στο “πει­θαρ­χείο” τού­το στοί­βα­ζαν 5–6 μαζε­μέ­νους» (από την έκδο­ση «Γιού­ρα, ματω­μέ­νη βίβλος»).

Το κτί­ριο των φυλα­κών βρί­σκε­ται ανά­με­σα στον 4ο και τον 5ο Ορμο. Είναι το μεγα­λύ­τε­ρο κτί­ριο των Κυκλά­δων και υψώ­νε­ται σε τέσ­σε­ρα τερά­στια σκα­λο­πά­τια σε επι­φά­νεια 75 επί 150 μέτρα. Χτί­στη­κε στα χρό­νια 1947–1952 και ολο­κλη­ρώ­θη­κε το 1955. Η βρά­χι­νη ράχη που προ­ϋ­πήρ­χε ισο­πε­δώ­θη­κε με την κατα­να­γκα­στι­κή δου­λειά των κρα­τού­με­νων, έτσι δια­μορ­φώ­θη­καν τα 5 επί­πε­δα για να χτι­στούν οι φυλα­κές. Για να χτι­στεί, οι φυλα­κι­σμέ­νοι κυριο­λε­κτι­κά σκά­βα­νε το βου­νό με τα χέρια τους. Κάτω από την τρο­μο­κρα­τία και τους βασα­νι­σμούς προ­χώ­ρη­σε ο «στοι­χειω­μέ­νος τάφος». Οι θάλα­μοι είναι απο­πνι­χτι­κοί, τα παρά­θυ­ρά τους πολύ μικρά και σε μεγά­λο ύψος.

«Από τον και­ρό που ιδρύ­θη­κε το Πει­θαρ­χείο (17.07.1947) μέχρι τρία χρό­νια αργό­τε­ρα (17.07.1950) έχουν κατά υπο­λο­γι­σμούς βασα­νι­στεί 1.300 περί­που κρα­τού­με­νοι… Το Πει­θαρ­χείο στην αρχή ήταν ένα χτι­στό 2x2 μέτρα. Εκεί πολ­λές φορές στρι­μώ­χτη­καν πάνω από 15 κρα­τού­με­νοι, τις περισ­σό­τε­ρες φορές πλη­για­σμέ­νοι και σε αφα­σία, για να τους σακα­τέ­ψουν δεκά­δες σκορ­πιοί, η αφό­ρη­τη ζέστη ή η χει­μω­νιά­τι­κη παγω­νιά (χωρίς κου­βέρ­τες) και η δίψα. Τον πρώ­το και­ρό ο πρώ­τος δεσμο­φύ­λα­κάς του, ο Σου­πιώ­νης, πάνω στο μεγά­λο φόρ­τε της τρο­μο­κρα­τί­ας κατέ­στρε­ψε ζωές και ζωές εκεί μέσα. Πολ­λές φορές είχε ξυστεί το χώμα κι είχαν ασβε­στω­θεί οι τοί­χοι του για να μη φαί­νο­νται τα αίμα­τα. Στην αρχή οι κρα­τού­με­νοι ονό­μα­σαν αυτό το πει­θαρ­χείο ΓΟΛΓΟΘΑ! Δε σε στέλ­να­νε εκεί για τιμω­ρία. Σε στέλ­να­νε για ΘΑΝΑΤΟ. Κι είναι ζήτη­μα καθα­ρά ψυχι­κής αντο­χής των αγω­νι­στών. Πώς άντε­χαν, κι έβγαι­ναν από αυτόν τον τάφο.

Την άνοι­ξη του 1948 χτί­στη­κε άλλο Πει­θαρ­χείο στη χαρά­δρα του πρώ­του όρμου, μακριά από τον όρμο (στρα­τό­πε­δο). Ηταν 3x2 μέτρα (…) κι απέ­να­ντι στο Πει­θαρ­χείο είναι η στοι­χειω­μέ­νη ΣΥΚΙΑ. Εκεί κρε­μού­σαν τους κρα­τού­με­νους από τους αγκώ­νες, νύχτες ολό­κλη­ρες, και το πρωί δερ­νό­ταν εκεί πάνω το παρα­λυ­μέ­νο κορ­μί, μέχρι που παρέ­λυε. Τότε φώνα­ζαν το για­τρό» («Γιού­ρα, ματω­μέ­νη βίβλος»).

Και μια συγκλο­νι­στι­κή μαρ­τυ­ρία. Του κομ­μου­νι­στή ηθο­ποιού Τζα­βα­λά Καρού­σου για τις συν­θή­κες στη Γυά­ρο. Η χού­ντα ανα­γκά­στη­κε να τον αφή­σει ελεύ­θε­ρο για λόγους υγεί­ας και μετά από διε­θνή κατα­κραυ­γή, ωστό­σο οι συν­θή­κες κρά­τη­σης και η στέ­ρη­ση ιατρο­φαρ­μα­κευ­τι­κής περί­θαλ­ψης έφε­ραν τον πρό­ω­ρο θάνα­τό του τις πρώ­τες μέρες του 1969. Η πρώ­τη έκδο­ση του έργου του, «Τζα­βα­λά Καρού­σου: Γυά­ρος, Εditions Nouvelles Frontier», έγι­νε στο Μόντρε­αλ του Κανα­δά και απο­τέ­λε­σε ένα όπλο για τη διε­θνή κινη­το­ποί­η­ση και καταγ­γε­λία της Γυάρου.

«Μας οδη­γούν στις φυλα­κές. Ενας μεγά­λος σκο­τει­νός διά­δρο­μος χωρίς κανέ­να φως. Τα παπού­τσια μας βου­λιά­ζουν στη σκό­νη. Εδώ κι εκεί σκο­ντά­φτου­με σε μεγά­λα θάμνα ξερά, απ’ αυτά τα καφε­τιά, που τα ξερί­ζω­σαν όπως ήταν και τα χρη­σι­μο­ποιούν για σκούπες.

Στο τέλος του δια­δρό­μου δεξιά κι αρι­στε­ρά πόρ­τες. Οδη­γούν στις ακτί­νες. Λάμπες πετρε­λαί­ου φωτί­ζουν και δημιουρ­γούν αλλό­κο­τους ίσκιους. Από δω αρχί­ζουν σκά­λες προς τα κάτω, όπου είναι πάλι διά­δρο­μος, πάλι σκά­λες, πάλι διά­δρο­μος, πάλι σκά­λες ώσπου φτά­νεις στην έξο­δο σ’ ένα πλά­τω­μα, έπει­τα δρό­μος και κάτω ο γκρε­μός. Και κάτω ακτί­νες, αναρ­ρω­τή­ριο, ιατρείο, καντί­να, γρα­φεία, κρα­τη­τή­ρια, απο­μό­νω­ση. Οπως περ­νάς κι ακούς από κάτω το ρόχθο του πελά­γου και τα σφυ­ρίγ­μα­τα των ανέ­μων έχεις την εντύ­πω­ση πως ταξι­δεύ­εις με κανέ­να υπε­ρω­κε­ά­νιο χτι­σμέ­νο με τσι­μέ­ντο, με τού­βλα και μια λάσπη που χρό­νια πέρα­σαν κι ακό­μα δε λέει να στεγνώσει…

Ο θάλα­μος μέσα στο χώμα. Πού θα κοι­μη­θού­με; Μερι­κά παλι­κά­ρια μας έβγα­λαν έξω εμάς τους περιτ­τούς να κάνου­με καμιά βόλ­τα κι ανα­σκου­μπώ­θη­καν μες στο σκο­τά­δι να παστρέ­ψουν το θάλα­μο. Μάταιος κόπος. Ο,τι κι αν κάνα­με ήθε­λε μέρες να καθα­ρί­σει. Και ήθε­λε και σκού­πες. Οχι φρύ­γα­να. Του­λά­χι­στον λίγο νερό. Και φως…Επει­τα από λίγο φέρα­νε κάτι ντε­νε­κέ­δες γεμά­τους νερό. Από κει θα πίνα­με προς το παρόν. Συσ­σί­τιο τίπο­τα. Ούτε το βρά­δυ, ούτε το πρωί, ούτε το μεση­μέ­ρι, ούτε και τού­το το βρά­δυ. Πολύ επι­κερ­δής δου­λειά ο αντι­κομ­μου­νι­σμός. Είμα­σταν όλοι σκο­τω­μέ­νοι. Του­λά­χι­στον λίγο νερό. Πίνου­με σκέ­το πετρέ­λαιο. Πολύ το φτύ­ναν, άλλοι το κάναν εμε­τό. Αλλοι στέ­ριω­ναν την καρ­διά τους και το έπι­ναν. Το ήπια κι εγώ.

Ζητή­σα­με τουα­λέ­τα, μα δε δού­λευαν, ούτε του θαλά­μου, ούτε οι μεγά­λες της ακτί­νας, όπου ήταν και τα πλυ­ντή­ρια. Επρε­πε να βγού­με έξω, έξω από τη φυλα­κή, μπρο­στά στο πλά­τω­μα. Εδώ — βγαί­νο­ντας αρι­στε­ρά — έχουν σκά­ψει τέσ­σε­ρις λάκ­κους, έβα­λαν κάτι πλά­κες, κάτι σανί­δια στα πλά­για, έβα­λαν και κάτι ψευ­το­χω­ρί­σμα­τα από παλιές σκευ­ρω­μέ­νες πόρ­τες. Εδώ, ώσπου να λει­τουρ­γή­σουν οι τουα­λέ­τες, εδώ θα μας φάει η μύγα και το κου­νού­πι, μπρο­στά σε χιλιά­δες μάτια. Κι αύριο περι­μέ­νου­με κι άλλες, πολ­λές χιλιά­δες… Κι αυτές όλες οι χαρά­δρες θα γεμί­σουν σκη­νές και βρό­μα και μόχθο αδιά­κο­πο, ασί­γα­στο, ανε­λέ­η­το να νικη­θεί αυτή η βρό­μα, να περά­σουν οι άνθρω­ποι σαν άνθρωποι…

Πέρα τα βου­νά της Σύρας ρόδι­ζαν. Ο ήλιος δεν είχε βγει ακό­μα. Μα η μπό­χα ανέ­βαι­νε αβά­στα­χτη. Δυο χιλιά­δες άνθρω­ποι. Και σήμε­ρα που θα ‘ρθουν οι άλλοι; Και το υδρα­γω­γείο που είχε βου­λώ­σει; Και τα υδραυ­λι­κά της τουα­λέ­τας που δε δού­λευαν; Και τα υδραυ­λι­κά της θάλασ­σας που δε δού­λευαν κι αυτά; Και τα μαγει­ρεία που δεν υπήρ­χαν πια; Και οι απο­χε­τεύ­σεις που δε λει­τουρ­γού­σαν; (…) Από σήμε­ρα το πρωί όλοι οι γέροι και οι μεσό­κο­ποι πρέ­πει να ανα­σκου­μπω­θού­με… Μηχα­νι­κοί, αρχι­τέ­κτο­νες, μαστό­ροι, για­τροί, όλα τα επαγ­γέλ­μα­τα μαζεύ­τη­καν να δουν τι θα γίνει. Γεμά­το αρρώ­στους το στρα­τό­πε­δο και δεν υπήρ­χε καμι­νέ­το να βρά­σει μία σύριγ­γα. Κι αν έβρι­σκες καμι­νέ­το δε θα ‘βρι­σκες κατσα­ρό­λα. Φοβό­μα­σταν καμιά δυσε­ντε­ρία. Είχα­με πάθει στη Μακρό­νη­σο και μένει ακό­μα ζωη­ρή η ανά­μνη­σή της» (Τζα­βα­λά Καρού­σου, «Γυά­ρος»).

Από την παρου­σί­α­ση του εκδότη

• H έκδο­ση δημιουρ­γή­θη­κε με αφορ­μή την τοπο­θέ­τη­ση του μνη­μεί­ου της ΚΕ του ΚΚΕ στη Γυά­ρο και την επί­σκε­ψη-προ­σκύ­νη­μα για τα εγκαί­νια του μνη­μεί­ου, τον Οκτώ­βρη του 2019. Απο­τε­λεί μια μικρή συνει­σφο­ρά στη γνω­ρι­μία με την ιστο­ρία και την αρχι­τε­κτο­νι­κή του κάτεργου.
• «Δυο χιλιά­δες εφτα­κό­σιες μέρες σ’ αυτό το νησί του δια­βό­λου, εννιά μίλια ανα­το­λι­κά απ’ τη Σύρο, άγο­νο, άνυ­δρο με μόνους κατοί­κους τους αρου­ραί­ους, τους σκορ­πιούς και τα γαϊ­δου­ρά­γκα­θα, να σε δέρ­νει μερό­νυ­χτα εκεί­νος ο δαι­μο­νι­σμέ­νος άνε­μος, να σε τυφλώ­νει η αντά­ρα του αγριε­μέ­νου πελά­γου και να μη βλέ­πεις καΐ­κι για παρη­γο­ριά μέρες πολ­λές, σκα­σμέ­νος απ’ τη δίψα, νηστι­κός, άρρω­στος, χωρίς για­τρό και περί­θαλ­ψη καμιά κι από πάνω να λυσ­σο­μα­νά­ει ο βούρ­δου­λας –τα μπα­μπού– του Γλά­στρα, φορ­τω­μέ­νος πέτρες και βρά­χια όλη μέρα στην ανη­φό­ρα προς το “Ιστί­μπεη”, να σπαρ­τα­ράς κρε­μα­σμέ­νος στη “Συκιά” για παραδειγματισμό.»
• Οι κρα­τού­με­νοι κομ­μου­νι­στές και άλλοι αγω­νι­στές του λαού και στις τρεις περιό­δους λει­τουρ­γί­ας της φυλα­κής της Γυά­ρου πέρα­σαν σκλη­ρά βασα­νι­στή­ρια, πιε­ζό­με­νοι να υπο­γρά­ψουν δήλω­ση μετα­νοί­ας — απο­κή­ρυ­ξης του ΚΚΕ, της πολι­τι­κής έκφρα­σης της εργα­τι­κής τάξης, από ένα μηχα­νι­σμό βίας με την έγκρι­ση των αστι­κών κομ­μά­των συνο­λι­κά, φανε­ρώ­νο­ντας την αγριό­τη­τα της αστι­κής τάξης ενα­ντί­ον όσων στέ­κο­νταν στην πλευ­ρά του δίκιου και δεν ανέ­χο­νταν τη βαρ­βα­ρό­τη­τα. Χιλιά­δες είναι εκεί­νοι που έμει­ναν αλύ­γι­στοι. Η στά­ση τους αυτή απο­τε­λεί προ­σφο­ρά πρώ­του μεγέ­θους στην πάλη για καλύ­τε­ρη κοι­νω­νία, στην πάλη για το σοσια­λι­σμό-κομ­μου­νι­σμό, καθώς απέ­δει­ξαν πως η κοι­νω­νι­κή πρό­ο­δος δεν μπο­ρεί ν’ ανα­κο­πεί, ν’ ανα­στα­λεί, παρά τα πισω­γυ­ρί­σμα­τα και τις προ­σω­ρι­νές ήττες. Η κοι­νω­νι­κή πρό­ο­δος δεν μπο­ρεί να εγκλω­βι­στεί στο σκου­ρια­σμέ­νο περί­βλη­μα της εκμε­τάλ­λευ­σης, της αδι­κί­ας, της καταστολής.