Με εντατικούς ρυθμούς συνεχίζονται οι εργασίες αποκάλυψης και ανάδειξης των κτιριακών εγκαταστάσεων.

Περί­που μισή ώρα οδι­κώς από το Νεστό­ριο υψώ­νε­ται μέσα από τα κατα­πρά­σι­να δάση του Γράμ­μου η κορυ­φή Σκά­λα. Εκεί που συνα­ντιέ­ται το ρυά­κι με την άσφαλ­το, ξεκι­νά ένας δασι­κός δρό­μος υλο­τό­μων που ανη­φο­ρί­ζει με κατεύ­θυν­ση την κορυ­φή, μέσα στο δάσος. Ανε­βαί­νο­ντας τον δρό­μο, ο επι­σκέ­πτης συνα­ντά περί­που σε υψό­με­τρο 1.400 μέτρων την πλά­κα που τοπο­θέ­τη­σαν πριν από έναν χρό­νο οι Οργα­νώ­σεις Περιο­χής Δυτι­κής Μακε­δο­νί­ας της ΚΝΕ και του ΚΚΕ:«Σε τού­τα εδώ τα χώμα­τα την περί­ο­δο 1946 — 1949 στο Νοσο­κο­μείο του Γράμ­μου οι μαχη­τές του Υγειο­νο­μι­κού του ΔΣΕ έδι­ναν “ζωή νικώ­ντας το θάνα­το”. Σ’ αυτόν τον δρό­μο συνε­χί­ζου­με».

Η ανα­σκα­φή στους θαλά­μους του Νοσο­κο­μεί­ου του ΔΣΕ απο­κά­λυ­ψε εξαι­ρε­τι­κές λεπτο­μέ­ρειες τόσο για τη θεμε­λί­ω­ση όσο και για το ξυλοπάτωμα

Το ανθρώ­πι­νο μάτι δεν «πιά­νει» με τη μία τη σημα­σία του τόπου. Οι πρώ­τες ενδεί­ξεις ανθρώ­πι­νης ύπαρ­ξης είναι τα δέντρα που έχουν κόψει οι υλο­τό­μοι και ο δρό­μος. Το δεύ­τε­ρο Σαβ­βα­το­κύ­ρια­κο του Ιού­νη ωστό­σο, για 3 μέρες, στον χώρο άρχι­σαν και πάλι, όπως πριν από 75 χρό­νια, να ακού­γο­νται θόρυ­βοι εργα­λεί­ων. Ηταν ακό­μα μια ομά­δα δεκά­δων μελών και φίλων του ΚΚΕ και της ΚΝΕ, που με σκλη­ρή δου­λειά συνέ­χι­σαν το σπου­δαίο έργο ανά­δει­ξης του Νοσο­κο­μεί­ου του ΔΣΕ στον Γράμ­μο, «ξηλώ­νο­ντας» τα σημά­δια του χρό­νου από όλα αυτά που κάπο­τε συνι­στού­σαν μια μεγά­λη αντάρ­τι­κη νοσοκομειούπολη.

Οπως σημεί­ω­νε ο Ν. Σακελ­λα­ρί­ου, αρχί­α­τρος στον ΔΣΕ, το Νοσο­κο­μείο του Γράμ­μου ήταν «μια αντάρ­τι­κη νοσο­κο­μειού­πο­λη πολύ καλή, ίσως θα υπάρ­χει και τώρα, έστω και κατε­στραμ­μέ­νη, που θα μπο­ρούν οι νεό­τε­ροι να την επι­σκέ­πτο­νται και να θαυ­μά­ζουν τι μπο­ρεί να φτιά­σει ο λαός όταν το κατα­λα­βαί­νει δικό του».

Αυτό ακρι­βώς το έργο έχει ανα­λά­βει το ΚΚΕ και υλο­ποιεί­ται χάρη σε προ­σφο­ρές μελών και φίλων του, απο­γό­νων μαχη­τών του ΔΣΕ αλλά και την εθε­λο­ντι­κή εργα­σία συντρό­φων από όλη την Ελλάδα.

Αντί­στοι­χη ήταν και η εντύ­πω­ση που χαρά­χθη­κε στη μνή­μη του για­τρού του ΔΣΕ Στέ­φα­νου Χου­ζού­ρη, όταν κατέ­φθα­σε εκεί προ­κει­μέ­νου να ανα­λά­βει να υπη­ρε­τή­σει ως διευ­θυ­ντής του Νοσο­κο­μεί­ου, ο οποί­ος ανα­φέ­ρει στο βιβλίο του «Για­τρός σε Τρεις Πολέ­μους»: «Το πρωί με σύν­δε­σμο κίνη­σα για το Νοσο­κο­μείο. Μπαί­νο­ντας στο χώρο του, νόμι­σα ότι έμπαι­να σε χαμέ­νη μέσα στα δάση θορυ­βώ­δη μεγα­λού­πο­λη. Ξεχώ­ρι­σα παρά­γκες μεγά­λες που ήταν θάλα­μοι των τραυ­μα­τιών και ανά­με­σά τους πανύ­ψη­λα πεύ­κα» (σελ. 399).

Ενα τιτάνιο έργο

Το τιτά­νιο αυτό έργο κατα­σκευ­ής του Νοσο­κο­μεί­ου ξεκί­νη­σε τον Μάη του 1948, ενό­ψει των μεγά­λων μαχών που ανα­μέ­νο­νταν να αρχί­σουν στον Γράμ­μο υπό την επί­βλε­ψη του Μιχά­λη Σου­με­λί­δη. Η από­φα­ση είχε παρ­θεί από το Γενι­κό Αρχη­γείο του ΔΣΕ και την Υγειο­νο­μι­κή Υπη­ρε­σία με επι­κε­φα­λής τον Πέτρο Κόκκαλη.

Σε έκθε­ση του αρχί­α­τρου Σακελ­λα­ρί­ου, από το Αρχείο του ΚΚΕ (αριθ­μός εγγρά­φου 157591) ο ίδιος ανα­φέ­ρει στις 23/6/1948 πως «μέχρι τις 14 του Ιού­νη τελεί­ω­σαν 22 οική­μα­τα τραυ­μα­τιών αρρώ­στων και προ­σω­πι­κού. Υπο­λεί­πο­νται 51. Τα τελειω­μέ­να δεν έχουν σοβα­τι­στεί. Με το ρυθ­μό που προ­χω­ρεί σήμε­ρα το έργο θα χρεια­στεί χρο­νι­κό διά­στη­μα ενά­μι­ση μήνα και πλέον».

Τμή­μα του Νοσο­κο­μεί­ου του ΔΣΕ στον Γράμ­μο κατά τη διάρ­κεια λει­τουρ­γί­ας του το καλο­καί­ρι του 1948

Οπως ανα­φέ­ρει έκθε­ση που βρί­σκε­ται στο Αρχείο του ΚΚΕ (αριθ­μός εγγρά­φου 157558), στις εργα­σί­ες συνέ­βα­λαν περί­που 150 κτί­στες, μαρα­γκοί και άλλοι ειδικοί.

Τα 3 συγκρο­τή­μα­τα κτι­σμά­των που απο­τε­λούν τη «νοσο­κο­μειού­πο­λη» απαρ­τί­ζο­νταν από θαλά­μους 10 — 12 κρε­βα­τιών για τους βαριά τραυ­μα­τί­ες, θαλά­μους 30 — 60 κρε­βα­τιών για τους πιο ελα­φρά τραυ­μα­τί­ες και αρρώ­στους, ενώ υπήρ­χαν επί­σης διοι­κη­τι­κά κτί­σμα­τα, θάλα­μος αλλα­γών, φαρ­μα­κείο, πλυ­ντή­ριο και κλί­βα­νοι. Τα κτί­σμα­τα πλαι­σιώ­νο­νται από ένα μεγά­λο δίκτυο χαρα­κω­μά­των και πολυβολείων.

Ο Επα­μει­νών­δας Σακελ­λα­ρί­ου περι­γρά­φει στο «Δια­θέ­σα­με τη Ζωή μας» πως η μεγά­λη αίθου­σα του χει­ρουρ­γεί­ου, το οποίο λει­τουρ­γού­σε και βρά­δυ με ηλε­κτρι­κό φως, είχε σκέ­πα­σμα από 8 — 10 κορ­μούς δέντρων.

Μαζί με το παράρ­τη­μά του, το Νοσο­κο­μείο μπο­ρού­σε να νοση­λεύ­σει 1.000 — 1.200 τραυ­μα­τί­ες — αρρώ­στους. Επί­σης, όπως ανα­φέ­ρει η παρα­πά­νω έκθε­ση, διέ­θε­τε ενερ­γη­τι­κή και παθη­τι­κή αερά­μυ­να και το αρχι­κό του προ­σω­πι­κό (για­τροί, νοση­λευ­τές και τεχνι­κό προ­σω­πι­κό) έφτα­νε τους 280.

Εκεί που νικιόταν καθημερινά ο θάνατος

Υψω­μα Σκά­λα στον Γράμ­μο. Στη φωτι­σμέ­νη περιο­χή απλω­νό­ταν το Νοσο­κο­μείο του ΔΣΕ στον Γράμ­μο το καλο­καί­ρι του 1948

Στα χει­ρουρ­γεία και τους θαλά­μους που χτί­στη­καν από πέτρα και ξύλο και συνι­στού­σαν αυτήν την πολι­τεία μέσα στα δάση του Γράμ­μου, μεγα­λούρ­γη­σαν επα­να­στά­τες κομ­μου­νι­στές για­τροί όπως ο Σακελ­λα­ρί­ου και ο Τζα­μα­λού­κας, εκα­το­ντά­δες αγό­ρια και κορί­τσια, νοση­λευ­τές, βοη­θη­τι­κό προ­σω­πι­κό, που σε κοντι­νή από­στα­ση από το μέτω­πο των μαχών κατά­φερ­ναν να θερα­πεύ­ουν και να ξανα­δί­νουν ζωή στους μαχη­τές. Σε αυτόν τον τόπο έλα­βε χώρα το «θαύ­μα του Γράμ­μου», όπου το Υγειο­νο­μι­κό του ΔΣΕ, με την ατσά­λι­νη θέλη­ση, κόντρα στον θάνα­το για το δίκιο του αγώ­να του λαού, κατά­φε­ρε να πετυ­χαί­νει σε αντί­ξο­ες συν­θή­κες απί­στευ­τα χαμη­λά ποσο­στά θνη­τό­τη­τας. Χαρα­κτη­ρι­στι­κό παρά­δειγ­μα είναι αυτό που ανα­φέ­ρε­ται στα βιβλία ανα­φο­ράς του Νοσο­κο­μεί­ου σχε­τι­κά με τα χει­ρουρ­γεία καταγ­μά­των κρα­νί­ου, όπου η θνη­τό­τη­τα έφτα­νε στο 10% ενώ στα αντί­στοι­χα του Α’ Παγκο­σμί­ου Πολέ­μου το 1914 — 1918 ήταν 80% και μετέ­πει­τα το ’39 — ’44 στο 25 — 45%.

Σύμ­φω­να με τη μαρ­τυ­ρία του Χου­ζού­ρη στο «Για­τρός σε Τρεις Πολέ­μους», «το Νοσο­κο­μείο, στην αιχ­μή της λει­τουρ­γί­ας του, έφτα­σε να έχει και 1.200 τραυ­μα­τί­ες, το προ­σω­πι­κό δε με τις διά­φο­ρες υπη­ρε­σί­ες του, πάνω από τετρα­κό­σιους. Στο κατα­κό­ρυ­φο των μαχών, όταν όλο γενι­κά το προ­σω­πι­κό είχε μερό­νυ­χτα να κοι­μη­θεί, σε μια μέρα έφτα­σε 200 και παρα­πά­νω να έρχο­νται και άλλοι τόσοι να φεύ­γουν γεροί στο μέτω­πο ή χει­ρουρ­γη­μέ­νοι για απο­θε­ρα­πεία στην Αλβα­νία» (σελ. 408).

Ο ίδιος ανα­φέ­ρει πως μέσα σε 65 — 70 μέρες που λει­τούρ­γη­σε το Νοσο­κο­μείο, στα βιβλία του κατα­χω­ρή­θη­καν πάνω από 5.000 τραυ­μα­τί­ες (σελ. 404).

Το Νοσο­κο­μείο του ΔΣΕ στον Γράμ­μο απλω­νό­ταν σε μια έκτα­ση με περί­με­τρο 1.500 μέτρων στη νοτιο­α­να­το­λι­κή πλευ­ρά του υψώ­μα­τος Σκάλα

Έγι­νε σημα­ντι­κή προ­σπά­θεια ώστε το Νοσο­κο­μείο να λει­τουρ­γή­σει με τις καλύ­τε­ρες δυνα­τές συν­θή­κες. Σύμ­φω­να με την κατα­γρα­φή του ίδιου, που σημειώ­νει χαρα­κτη­ρι­στι­κά πως «το Νοσο­κο­μείο είχε πλή­ρεις υπη­ρε­σί­ες, ό,τι μπο­ρού­σε να έχει ένα νοσο­κο­μείο πόλης» (σελ. 402), υπήρ­χαν μαγει­ρεία με γυναί­κες ηλι­κιω­μέ­νες σ’ ένα βαθύ ρέμα με πανύ­ψη­λες οξιές για να μη προ­δί­δε­ται η παρου­σία τους από τον καπνό, τρε­χού­με­νο νερό από το ποτά­μι, άφθο­να δοχεία, πιά­τα, σαπού­νι και κλί­βα­νος για τα ρού­χα, κλί­βα­νος απο­στεί­ρω­σης χει­ρουρ­γι­κού υλι­κού, φαρ­μα­κείο και άφθο­νο επι­δερ­μι­κό υλι­κό «που μας το στέλ­να­νε οι σοσια­λι­στι­κές χώρες και φιλαν­θρω­πι­κές οργα­νώ­σεις δυτι­κών χωρών», όπως και «τραυ­μα­τιο­φο­ρείς για τη μετα­φο­ρά των τραυ­μα­τιών από το μέτω­πο ως το Νοσοκομείο».

Μάλι­στα, ανα­φέ­ρε­ται πως υπήρ­χε και ξεχω­ρι­στός θάλα­μος νοση­λεί­ας για τους περί­που 60 κου­φούς και κωφά­λα­λους μαχη­τές από εκρή­ξεις βομ­βών που έπε­σαν κοντά τους.

Η άμυνα και η πολύπλευρη έγνοια για τους τραυματίες

Παρά τη μεγά­λη προ­σπά­θεια να λει­τουρ­γή­σει το Νοσο­κο­μείο με τις καλύ­τε­ρες δυνα­τές συν­θή­κες, δεν έπαυε να βρί­σκε­ται κοντά στην πρώ­τη γραμ­μή των μεγά­λων μαχών του Γράμ­μου. Αυτό είχε ως συνέ­πεια όχι μόνο να ακού­γο­νται «πότε δυνα­τό­τε­ρα πότε αδύ­να­τα κανο­νί­δι, εκρή­ξεις βομ­βών που ρίχνα­νε αερο­πλά­να και όλμοι», όπως κατα­γρά­φει ο για­τρός Χου­ζού­ρης (σελ. 400) αλλά το Νοσο­κο­μείο να βρί­σκε­ται και εντός της εμβέ­λειας της αερο­πο­ρί­ας του αντιπάλου.

Γι’ αυτόν τον λόγο, είχε γίνει μεγά­λη προ­σπά­θεια για την οργά­νω­ση της αερά­μυ­νας. Έκθε­ση του Κώστα Γού­να­ρη για την οργά­νω­ση της αντια­ε­ρο­πο­ρι­κής άμυ­νας του Νοσο­κο­μεί­ου στις 26/7/1948 (Αρχείο του ΚΚΕ, αριθ­μός εγγρά­φου 206486), ανα­φέ­ρει πως πέρα από το καμου­φλάζ του Νοσο­κο­μεί­ου, «μέσα στον καταυ­λι­σμό έχουν γίνει τρία ομα­δι­κά κατα­φύ­για που παίρ­νουν 300 — 350 τραυ­μα­τί­ες. Η αντο­χή των κατα­φυ­γί­ων είναι καλή για βόμ­βες μέχρι 100 κιλά και για ρου­κέ­τες». Στη συνέ­χεια, συμ­φω­νή­θη­κε με τη Διεύ­θυν­ση να γίνουν δίπλα σε κάθε θάλα­μο κατα­φύ­για που να χωρά­νε τους τραυ­μα­τί­ες του θαλάμου.

Οι ηρω­ι­κές προ­σπά­θειες του Υγειο­νο­μι­κού του ΔΣΕ πλαι­σιώ­νο­νταν από την πολύ­πλευ­ρη έγνοια για τους τραυ­μα­τί­ες και αρρώ­στους μαχη­τές, κόντρα στις εξαι­ρε­τι­κά αντί­ξο­ες κατα­στά­σεις του βου­νού. Στο ξύλι­νο αμφι­θέ­α­τρο που στή­θη­κε στο κέντρο μιας πλα­τειού­λας μισο­κα­λυμ­μέ­νης από πεύ­κα, είχε παρου­σιά­σει έργα το «Καλ­λι­τε­χνι­κό» του Γενι­κού Αρχη­γεί­ου του ΔΣΕ, με τον θία­σο του Αντώ­νη Γιαν­νί­δη, ενώ κάθε τόσο οι τραυ­μα­τί­ες έστη­ναν τους δικούς τους πρό­χει­ρους θιά­σους και χορωδίες.

Οπως και οι υπό­λοι­πες υγειο­νο­μι­κές υπο­δο­μές του ΔΣΕ στον Γράμ­μο, εκτός από τις πολε­μι­κές ανά­γκες εξυ­πη­ρε­τού­σαν και τις ανά­γκες των τοπι­κών πλη­θυ­σμών, καθώς τα χωριά των περιο­χών αυτών δεν είχαν εκκε­νω­θεί. Μάλι­στα, στους θαλά­μους του Νοσο­κο­μεί­ου νοση­λεύ­τη­καν, σύμ­φω­να με μαρ­τυ­ρί­ες, και στρα­τιώ­τες του αστι­κού στρατού.

Το δύσκολο έργο της ανάδειξης συνεχίζεται

Είναι δύσκο­λο για τον ανθρώ­πι­νο νου να αντι­λη­φθεί το μεγα­λείο του όλου αυτού εγχει­ρή­μα­τος, που πραγ­μα­το­ποι­ή­θη­κε με βασι­κά συστα­τι­κά την ατσά­λι­νη θέλη­ση των χτι­στών, των υγειο­νο­μι­κών, των μαχη­τών και των νοση­λευο­μέ­νων και την πίστη τους στον αγώ­να για μια κοι­νω­νία χωρίς εκμε­τάλ­λευ­ση, χωρίς να συν­δυά­σει τα παρα­πά­νω, τις περι­γρα­φές, τις μαρ­τυ­ρί­ες και τα ντο­κου­μέ­ντα με την επί­σκε­ψη στον ίδιο τον χώρο.

Μόνο έτσι, αντι­κρί­ζο­ντας κανείς το σύμπλεγ­μα αυτό των κτι­σμά­των, πατώ­ντας στα ίδια χώμα­τα, περ­πα­τώ­ντας τα ίδια ανη­φο­ρι­κά και κατη­φο­ρι­κά μονο­πά­τια μπο­ρεί να συν­θέ­σει την εικό­να της «θορυ­βώ­δους μεγα­λού­πο­λης» που χτί­στη­κε με τόνους πέτρα και ξύλο στην καρ­διά του Γράμ­μου, από την οποία περ­νού­σαν καθη­με­ρι­νά μέχρι και εκα­το­ντά­δες τραυ­μα­τί­ες μαχη­τές και να νιώ­σει το μεγα­λείο του αγώ­να τους.

Το ΚΚΕ συνε­χί­ζει την προ­σπά­θεια χρό­νων για την ανά­δει­ξη του Νοσο­κο­μεί­ου του Γράμ­μου, που απο­τε­λεί σημα­ντι­κό κομ­μά­τι της τρί­χρο­νης επο­ποι­ί­ας του ΔΣΕ. Είναι η συνέ­χεια των προ­σπα­θειών στην περιο­χή ώστε η εργα­τι­κή τάξη, ο λαός και η νεο­λαία να διδα­χθούν από την ιστο­ρία του τόπου, να εμπνευ­στούν από την ηρω­ι­κή δρά­ση των κομ­μου­νι­στών τότε και τώρα, να βγά­λουν πολύ­τι­μα συμπε­ρά­σμα­τα για την πάλη ενά­ντια στην εκμετάλλευση.

Το Νοσο­κο­μείο είναι ήδη επι­σκέ­ψι­μο, καθώς το μονο­πά­τι από το Λια­νο­τό­πι έχει σημαν­θεί από τις Οργα­νώ­σεις του Κόμ­μα­τος στη Δυτι­κή Μακε­δο­νία. Ομως, το δύσκο­λο έργο της ανά­δει­ξης συνε­χί­ζε­ται, και έχει πολ­λή δου­λειά ακό­μη, καθώς συνε­χώς εντο­πί­ζο­νται νέα κτί­σμα­τα, με όρα­μα να εντα­χθεί πλή­ρως στο δίκτυο ιστο­ρι­κών χώρων, μου­σεί­ων και μνη­μεί­ων που φιλο­τέ­χνη­σε το ΚΚΕ, τιμώ­ντας την 100χρονη πορεία του, μόλις ολο­κλη­ρω­θούν οι εργα­σί­ες καθα­ρι­σμού, εντο­πι­σμού, τοπο­γρα­φι­κής απο­τύ­πω­σης και ανά­δει­ξης των κτι­σμά­των του συμπλέγματος.