Οι ανταρτοεπονίτισσες ή εφεδροελασίτισσες ή εφεδρίνες ή επονίτισσες ή οι γυναίκες

Επι­μέ­λεια: ofisofi //

Στις 23 Φλε­βά­ρη του 1943 ιδρύ­θη­κε η ΕΠΟΝ. Υπήρ­ξε η μεγα­λύ­τε­ρη οργά­νω­ση της νεο­λαί­ας καθώς μετρού­σε στις γραμ­μές της 600.000 μέλη. Η δρά­ση της ΕΠΟΝ ήταν στε­νά δεμέ­νη με εκεί­νη του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ. Πολύ μεγά­λη υπήρ­ξε η συμ­βο­λή της σε όλα τα επί­πε­δα και τα μέτω­πα του αντι­στα­σια­κού αγώ­να. Ιδιαί­τε­ρα σημα­ντι­κή ήταν η δρά­ση των νέων κορι­τσιών και των γυναικών.

Πτυ­χές και στιγ­μιό­τυ­πα αυτής της δρά­σης σε διά­φο­ρες περιο­χές της Ελλά­δας παρου­σιά­ζο­νται στο βιβλίο της Τασού­λας Βερ­βε­νιώ­τη “Η γυναί­κα της Αντί­στα­σης”. Η είσο­δος των γυναι­κών στην πολι­τι­κή απ΄ όπου και το από­σπα­σμα που ακολουθεί:

«Οι γυναί­κες στα χωριά και στις πόλεις που ανθί­ζει ο ανταρ­το­πό­λε­μος πρέ­πει να ρίξουν όλες τις δυνά­μεις τους σ’ αυτό το μέτω­πο. Ν’ απο­τε­λέ­σουν οργα­νω­μέ­να τμή­μα­τα μέσα στις τοπι­κές οργα­νώ­σεις του ΕΛΑΣ, του ΕΑΜ και του Θεσ­σα­λι­κού Ιερού Λόχου. Να γίνουν ενερ­γά μέλη σε κάθε τομέα. Να οργα­νώ­σουν μαχη­τι­κά τμή­μα­τα από τις νέες γυναί­κες που θέλουν και μπο­ρούν ν’ αρπά­ξουν τ’ όπλο στο χέρι. Ο ρόλος τους είνε σημα­ντι­κός σε μια παλ­λαϊ­κή εξέ­γερ­ση. Για­τί θα ξεση­κώ­σουν παρα­λή­ρη­μα ενθου­σια­σμού, αγγί­ζο­ντας τον Έλλη­να στην πιο ευαί­σθη­τη χορ­δή του, το φιλότιμο.
«Το Σημε­ρι­νό μας καθή­κον», Γυναι­κεία Δρά­ση, 1–5‑43

Εκτός από τις αντάρ­τισ­σες – όλων των κατη­γο­ριών – υπάρ­χουν και άλλες γυναί­κες, που δου­λεύ­ουν σε μάχι­μες υπη­ρε­σί­ες του ΕΛΑΣ. Τα όρια των αρμο­διο­τή­των τους δεν είναι σαφώς καθο­ρι­σμέ­να και οι δρα­στη­ριό­τη­τές τους είναι πολύ­πλευ­ρες και πολυ­ποί­κι­λες. Ανα­φέ­ρο­νται ως ανταρ­το­ε­πο­νί­τισ­σες, εφε­δρο­ε­λα­σί­τισ­σες, εφε­δρί­νες, επο­νί­τισ­σες ή απλώς γυναίκες.

Ανταρ­το­ε­πο­νί­τισ­σα μπο­ρεί να χαρα­κτη­ρι­στεί μια κοπέ­λα που βγή­κε στο Βου­νό κυνη­γη­μέ­νη από τους κατα­κτη­τές, έμει­νε κάποιο διά­στη­μα στον ΕΛΑΣ και στη συνέ­χεια «τη διέ­θε­σαν» στην ΕΠΟΝ για το «γυναι­κείο κίνη­μα». Μια «καπε­τά­νισ­σα» μπο­ρεί να μετέ­χει σε μαχη­τι­κές εκδη­λώ­σεις ή σαμπο­τάζ – όπο­τε παρα­στεί ανά­γκη – και τον υπό­λοι­πο και­ρό να δου­λεύ­ει στην πολι­τι­κή οργά­νω­ση. Στη «μάχη της σοδειάς» οι επο­νί­τισ­σες θέρι­ζαν έχο­ντας στην πλά­τη τους το όπλο. Υπήρ­χαν γυναί­κες που εκτός από τη συμ­με­το­χή τους στις μάχες κρα­τού­σαν το τηλέ­φω­νο, τύπω­ναν στον πολύ­γρα­φο, μετέ­φε­ραν μηνύ­μα­τα για τον ΕΛΑΣ μέσα στην βρο­χή σε επι­κίν­δυ­να μέρη, συνε­λάμ­βα­ναν υπό­πτους… Στο Κλει­δί «δύο επο­νί­τισ­σες 17 χρο­νών είχαν πιά­σει δύο ανθυ­πα­σπι­στές και τέσ­σε­ρις χωρο­φύ­λα­κες, με όπλα που ήταν από τους Ιτα­λούς, πιο ψηλά απ’ αυτές». Σε ένα χωριό των Τρι­κά­λων «Οι γυναί­κες του φρου­ραρ­χεί­ου συνέ­λα­βαν ένα φασί­στα Ιτα­λό και δυο γυναί­κες Ραλλικές».

Η φρού­ρη­ση του χωριού απο­τε­λεί μια από τις πιο συνη­θι­σμέ­νες «γυναι­κεί­ες» δου­λειές. Στα χωριά Φάρος και Βρά­χος οι επο­νί­τισ­σες του εφ. ΕΛΑΣ «έγι­ναν πια τα φόβη­τρα της αντί­δρα­σης, βγαί­νο­ντας περί­πο­λα τη νύχτα με άγρυ­πνο μάτι παρα­κο­λου­θούν κάθε ύπο­πτη κίνη­ση. Η ψυχραι­μία, το θάρ­ρος και η πίστη στον αγώ­να ας γίνη παρά­δειγ­μα στις Επο­νί­τισ­σες και στους Επο­νί­τες της περιο­χής μας». Στη Θεσ­σα­λία «βγαί­νουν σε προ­χω­ρη­μέ­να φυλά­κια για να προ­στα­τεύ­σουν τα χωριά απ’ τις επι­δρο­μές των Ούνων και των ΕΑΣΑΔ». Τις ευθύ­νες της φρού­ρη­σης ή της υπη­ρε­σί­ας συν­δέ­σμων τις ανα­λαμ­βά­νουν μερι­κές φορές αντι­κα­θι­στώ­ντας τους εφέ­δρους, όταν οι τελευ­ταί­οι έχουν επι­στρα­τευ­τεί ή ανα­γκα­στεί να «συμ­πτυ­χθούν».

Και στην Πελο­πόν­νη­σο, η μάχι­μη παρου­σία των γυναι­κών είναι έντο­νη. Στη Σολύ­γεια της Κοριν­θί­ας δύο επο­νί­τισ­σες, η Δημη­τρού­λα Μπάρ­τζη και η Μπί­λιω Τόγια, σ’ όλη τη διάρ­κεια των εκκα­θα­ρι­στι­κών επι­χει­ρή­σε­ων παρα­κο­λου­θού­σαν τα γερ­μα­νι­κά τμή­μα­τα κι έδι­ναν ανα­φο­ρά για τις κινή­σεις τους στους αντάρ­τες. Η Δημη­τρού­λα, μετέ­φε­ρε στην πλά­τη της απ’ το Σοφι­κό στ’ Αθή­κια βαδί­ζο­ντας όλη τη νύχτα έναν τραυ­μα­τι­σμέ­νο αντάρ­τη. Η Ελέ­νη Σου­λάν­δρου από τη Σκο­τει­νή Αργο­λί­δος στη μάχη της Στυμ­φα­λί­ας άρπα­ξε από τους Γερ­μα­νούς έναν ασύρ­μα­το και μετέ­φε­ρε τραυ­μα­τί­ες. Σε ένα χωριό της Λακω­νί­ας μια επο­νί­τισ­σα ήρθε στα χέρια με έναν «αντι­δρα­στι­κό σύν­δε­σμο» και τον συνέ­λα­βε ύστε­ρα από φοβε­ρή πάλη». Στη μάχη του Καί­σα­ρη επο­νί­τισ­σες κρά­τη­σαν με το οπλο­πο­λυ­βό­λο πολ­λές ώρες πάνω από 350 Γερ­μα­νούς. Το Σεπτέμ­βρη του 1944 δημο­σιεύ­ε­ται στη Φωνή της Αλλη­λεγ­γύ­ης της Ηλεί­ας ανα­κοί­νω­ση του ΙΙΙ/12 Συντάγ­μα­τος σύμ­φω­να με την οποία «Αι συνα­γω­νί­στριαι Μαρία Ταβλά και Σοφία Δασκα­λο­πού­λου […] είναι άξιαι παντός επαί­νου και τιμής» διό­τι με «απα­ρά­μιλ­λον αυτο­θυ­σί­αν και ηρω­ι­σμόν οδή­γη­σαν τα ημέ­τε­ρα τμή­μα­τα εις τας εχθρι­κάς θέσεις».

Στη Θεσ­σα­λία πολ­λές επο­νί­τισ­σες ανή­κουν στη δύνα­μη του εφε­δρι­κού ΕΛΑΣ ή εκτε­λούν υπη­ρε­σί­ες γι’ αυτόν. Η ΕΠΟΝ Θεσ­σα­λί­ας, στον απο­λο­γι­σμό της, την άνοι­ξη του 1944, επι­ση­μαί­νει ότι «στη δου­λειά του εφ. ΕΛΑΣ και της επι­με­λη­τεί­ας δου­λεύ­ει το σύνο­λο των Επο­νί­τι­κων δυνά­με­ων. Χαρα­κτη­ρι­στι­κό είναι ότι σε πολ­λές περι­πτώ­σεις εκτε­λούν χρέη συν­δέ­σμων και κοπέ­λες». Για τη στρα­τιω­τι­κή τους προ­ε­τοι­μα­σία λει­τουρ­γούν και έμπεδα.

Εφε­δρο­ε­λα­σί­τισ­σες δεν υπάρ­χουν μόνο στο Βου­νό, αλλά και στις κατε­χό­με­νες πόλεις. Στο Βόλο είχαν συστα­θεί γυναι­κεία τάγ­μα­τα εφ. ΕΛΑΣ. Αντάρ­τισ­σες υπάρ­χουν και στην Αθή­να. Μιλά­νε γι’ αυτές ακό­μα και οι μη εαμι­κές αντι­στα­σια­κές οργα­νώ­σεις. Στο Βύρω­να, την Καλ­λι­θέα και το Περι­στέ­ρι «έχουν θεα­θεί μικρά κορι­τσό­που­λα, που χει­ρί­ζο­νται με μονα­δι­κή επι­δε­ξιό­τη­τα και ψυχραι­μία τα πολυ­βό­λα και όλα τα αυτό­μα­τα όπλα». Τα ανδρα­γα­θή­μα­τά τους δημο­σιεύ­ο­νται ακό­μη και στη Συνα­γω­νί­στρια που εκδί­δε­ται στη Δ. Μακε­δο­νία. Λέγε­ται ότι η Δια­μά­ντω Κου­μπά­κη είπε στον «τσο­λιά» που τη συνέ­λα­βε στο μπλό­κο της Κοκ­κι­νιάς (17 Αυγού­στου 1944) ότι «σαν και σένα προ­δό­τες έφα­γα 65».

Οι ευθύ­νες που επω­μί­ζε­ται ο εφε­δρι­κός ΕΛΑΣ δεν είναι σε όλες τις περιο­χές ίδιες. Στη Ρού­με­λη η παρου­σία του ήταν μάλ­λον υπο­το­νι­κή. Αντί­θε­τα στη Θεσ­σα­λία και στη Μακε­δο­νία θεω­ρεί­ται ως η απα­ραί­τη­τη προ­ϋ­πό­θε­ση για την ανά­πτυ­ξη του τακτι­κού ΕΛΑΣ «ούτε καν μπο­ρού­με να εννο­ή­σου­με τον ενερ­γό ΕΛΑΣ, χωρίς την παράλ­λη­λη δύνα­μη του εφ. ΕΛΑΣ». Στο Τσουρ­νάτ του Αλμυ­ρού λει­τούρ­γη­σε και σχο­λή δεκα­νέ­ων για εφε­δρο­ε­λα­σί­τισ­σες. Εκεί εκπαι­δεύ­ο­νταν και αφού περ­νού­σαν τις εξε­τά­σεις τοπο­θε­τού­νταν σε διά­φο­ρες θέσεις. Φορού­σαν μπό­τες και φού­στες (ζιπ κιλότ) χακί. Η συμπε­ρι­φο­ρά τους έπρε­πε να είναι άψο­γη. Περιό­δευαν τα χωριά, έκα­ναν ομι­λί­ες, εκδη­λώ­σεις και εκπαί­δευαν και άλλες κοπέ­λες στα όπλα. Μια από­φοι­τος της Σχο­λής Αξιω­μα­τι­κών του ΕΛΑΣ είχε ορι­στεί υπεύ­θυ­νη τάγ­μα­τος του Εφ. ΕΛΑΣ. Στη Μακε­δο­νία, στη Συν­διά­σκε­ψη της ΙΧης Εφε­δρι­κής Μεραρ­χί­ας συμ­με­τεί­χαν πολ­λές επο­νί­τισ­σες και «δια­πι­στώ­θη­καν πως εκα­το­ντά­δες είνε γραμ­μέ­νες στο εφ. ΕΛΑΣ, έτοι­μες στην πρώ­τη κλί­ση να πολε­μή­σουν στο πλευ­ρό των Σταυ­ρα­ε­τών μας».

Οι κοπέ­λες αυτές παίρ­νουν μέρος στις μάχες όσο και όπως τους επι­τρέ­πουν οι συν­θή­κες και οι σύντρο­φοί τους. «Οι επο­νί­τισ­σες του εφ. ΕΛΑΣ στην Ελασ­σό­να πήραν μέρος σ’ όλες τις μάχες που έγι­ναν»· και γενι­κό­τε­ρα οι «εφε­δρο­ε­λα­σί­τισ­σες της ΕΠΟΝ σ’ όλη τη Θεσ­σα­λία ζητά­νε όπλα για να πάνε στην πρώ­τη γραμ­μή». Οι κοπέ­λες του εφ. ΕΛΑΣ Σερ­βί­ων κου­βα­λού­σαν στην ποδιά τους σφαί­ρες και ψωμί για τους αντάρ­τες που πολε­μού­σαν ενά­ντια στους Ιτα­λούς. Η επο­νί­τισ­σα Ελευ­θε­ρία πολέ­μη­σε και δια­κρί­θη­κε στη μάχη του Φλά­μπου­ρου. Το ίδιο βρά­δυ στο Νυμ­φαίο, όταν οι εχθροί απο­πει­ρά­θη­καν να τους αιφ­νι­διά­σουν, σκό­τω­σε με το πιστό­λι της έναν Ιτα­λό, που μπή­κε στο σπί­τι όπου έμε­νε και «κατόρ­θω­σε να δια­φύ­γει από τα χιτλε­ρο­φα­σι­στι­κά κτή­νη». Η Χρυ­σού­λα Βότση σκο­τώ­θη­κε στον Παρα­κά­λα­μο σε μάχη που έδω­σε η Υπο­δειγ­μα­τι­κή Διμοι­ρία της ΕΠΟΝ του 15ου Συντάγ­μα­τος ενά­ντια στους Γερ­μα­νούς. Η καπε­τά­νισ­σα του συντάγ­μα­τος του εφ. ΕΛΑΣ Πηλί­ου, Αστρα­πή, στη μάχη της Κερα­σιάς έκρυ­ψε απο­κομ­μέ­νους από τις μονά­δες τους αντάρ­τες, κατα­σκό­πευε τις κινή­σεις του εχθρού, έκρυ­ψε και κου­βά­λη­σε ζαλί­γκα τα πολε­μο­φό­δια, έκα­νε το σύν­δε­σμο ανά­με­σα στις αντάρ­τι­κες ομά­δες, «γλύ­στρα­γε» μέσα από τους εχθρούς και πήγαι­νε νερό και ψωμί στους μαχη­τές κου­βά­λη­σε στην πλά­τη νεκρούς και τραυ­μα­τί­ες, ετοί­μα­σε το συσ­σί­τιο στους πολε­μι­στές και κρά­τη­σε και το όπλο «πλάι πλάι με τους ήρω­ες του 54ου».

Οι εφε­δρί­νες συμ­με­τέ­χουν και σε σαμπο­τάζ. «Στις 8–9‑44 τμή­μα­τα της Δ/σης Νοτί­ου Ολύ­μπου με επι­κε­φα­λής το συν. Βρα­τσά­νο, ολό­κλη­ρο το τμή­μα Εθ. Π Ραψά­νης, 149 εφ/ελασίτες, 28 εφ/ελασίτισσες, 52 επο­νί­τες και επο­νί­τισ­σες, αετό­που­λα και πλή­θος πατριώ­τες με αξί­νες, τσε­κού­ρια κ.λ.π έκα­ναν σαμπο­τάζ στη γραμ­μή Αθή­νας – Σαλο­νί­κης σε μήκος 7χιλ. μετα­ξύ Παπα­πού­λι Πυρ­γε­τού». Κατέ­στρε­ψαν την τηλε­φω­νι­κή και σιδη­ρο­δρο­μι­κή γραμ­μή, ενώ οι Γερ­μα­νοί τους χτυ­πού­σαν από απέ­να­ντι. «Οι εφε­δρο­ε­λα­σί­τισ­σες ανα­δεί­χτη­καν στην επι­χεί­ρη­ση αυτή σωστές ηρω­ί­δες». Από τους δύο τραυ­μα­τί­ες της επι­χεί­ρη­σης η μία ήταν εφεδροελασίτισσα.

Στην Πελο­πό­νησ­σο έξι κοπέ­λες έπαι­ξαν καθο­ρι­στι­κό ρόλο στην απε­λευ­θέ­ρω­ση των «κλου­βι­τών» στο σταθ­μό του Ψαθό­πυρ­γου στις 22–6‑44. Η «κλού­βα» με τους αγω­νι­στές προ­στά­τευε πολε­μι­κό υλι­κό των Γερ­μα­νών. Καπε­τά­νισ­σα ήταν η Ηρώ από το χωριό Καμά­ρες, που έδω­σε το σύν­θη­μα χτυ­πώ­ντας παλα­μά­κια. Πήραν μέρος και εθε­λο­ντές από το 2ο Τάγ­μα Αιγια­λεί­ας του 12ου Συντάγ­μα­τος. Οι Γερ­μα­νοί συνέ­λα­βαν δύο κοπέ­λες και τις έκλει­σαν στην κλού­βα, αλλά οι αντάρ­τες κατόρ­θω­σαν να τις απε­λευ­θε­ρώ­σουν. Στα τέλη του Ιού­λη έξω από την Ακρά­τα 130 γυναί­κες του εφ. ΕΛΑΣ της Α. Αιγια­λεί­ας μαζί με τμή­μα του ΕΛΑΣ έκα­ναν σαμπο­τάζ στη σιδη­ρο­δρο­μι­κή γραμ­μή και εμπό­δι­σαν έκτα­κτη αμα­ξο­στοι­χία με τέσ­σε­ρις δεξα­με­νές να φτά­σει στον προ­ο­ρι­σμό της.

Οι εφε­δρί­νες έχουν και τη θέση τους στις απε­λευ­θε­ρω­τι­κές γιορ­τές. Στο Νεστό­ρι, στις 4 του Μάρ­τη που γιόρ­τα­ζε την απε­λευ­θέ­ρω­σή του «στη δοξο­λο­γία ήρθαν συντε­ταγ­μέ­νοι ο 3ος λόχος του 1/28 Συντάγ­μα­τος, ο εφ. ΕΛΑΣ ανδρών, ο εφ. ΕΛΑΣ γυναι­κών, κι όλες οι άλλες οργα­νώ­σεις». Στην Καρ­δί­τσα, στο γιορ­τα­σμό για τα τρί­χρο­να του ΕΑΜ:

«Λυγε­ρές κοπέ­λες κρα­τά­νε περή­φα­να το όπλο της εφε­δρο­ε­λα­σί­τισ­σας. Σηκώ­νουν ψηλά το ντου­φέ­κι και δίνουν τη δια­βε­βαί­ω­ση της αιώ­νιας πίστης στα ιδα­νι­κά του τίμιου αγώ­να μας. Τα μάτια βουρ­κώ­νουν, οι ψυχές δονού­νται. Μια γρηού­λα σκου­πί­ζει συνέ­χεια τα δάκρυά της καρ­φω­μέ­νη εκεί στα κρά­σπε­δα της πλα­τεί­ας… ‘Ας πεθά­νω τώρα παι­δά­κι μου! Δεν ζού­σα­με παρά για τού­τη τη μέρα’ […] Μια εφε­δρο­ε­λα­σί­τισ­σα του Βάλ­του ανε­μί­ζει ένα μάου­ζερ και βρο­ντο­φω­νά­ζει: ‘Δεν τα κρα­τού­με για ομορ­φιά και για λού­σο! Μ’ αυτά θα χτυπήσουμε…αντρίκια τους Γερ­μα­νούς και τους προ­δό­τες’. Και κανέ­νας δεν δια­νο­ή­θη­κε να τη διαψεύσει».(σελ.322–326)

Τασού­λα Βερ­βε­νιώ­τη, Η γυναί­κα της Αντί­στα­σης. Η είσο­δος των γυναι­κών στην πολι­τι­κή, Εκδό­σεις Κουκ­κί­δα, Αθή­να 2013