Πίσω από το λόγο περί «ισότητας» υπάρχει η λογική της «κοινωνικής ανισότητας»

Γρά­φει ο Θανά­σης Αλε­ξί­ου* //

Ουσια­στι­κά οι δια­φο­ρε­τι­κές θέσεις για την «ισό­τη­τα» που δια­τυ­πώ­νο­νται αυτές τις μέρες, με αφορ­μή την αρι­στεία και τις θέσεις του Μητσο­τά­κη για την κοι­νω­νι­κή ανι­σό­τη­τα, αντα­να­κλούν δύο εκδο­χές για τη λει­τουρ­γία του αστι­κού-καπι­τα­λι­στι­κού συστή­μα­τος που συμ­βάλ­λουν όμως στην ολο­κλή­ρω­ση και στην ανα­πα­ρα­γω­γή του. Όπως και με την Αρι­στεία, ο ΣΥΡΙΖΑ κάνει σημαία την «ισό­τη­τα» που εγγρά­φε­ται όμως στην αστι­κή κοι­νω­νία (βλ. Γαλ­λι­κή Επα­νά­στα­ση, συντάγ­μα­τα κ.λπ.). Συμπλη­ρω­μα­τι­κά η Νέα Δημο­κρα­τία δίνει έμφα­ση στην καπι­τα­λι­στι­κή ανι­σό­τη­τα. Θα έλε­γε κανείς πως η λογι­κή της «ισό­τη­τας» ακο­λου­θεί τον φιλε­λευ­θε­ρι­σμό ενώ η λογι­κή της «ανι­σό­τη­τας» το νεοφιλελευθερισμό.

Ωστό­σο ούτε ο φιλε­λευ­θε­ρι­σμός, ούτε ο νεο­φι­λε­λευ­θε­ρι­σμός (με μερι­κές εξαι­ρέ­σεις) ανά­γουν την κοι­νω­νι­κή ανι­σό­τη­τα, όπως έκα­νε ο αρχη­γός της Νέας Δημο­κρα­τί­ας, στην «ανθρώ­πι­νη φύση». Ο κλασ­σι­κός φιλε­λευ­θε­ρι­σμός, όπως και ο νεο­φι­λε­λευ­θε­ρι­σμός δια­θέ­τουν πιο επε­ξερ­γα­σμέ­νες θέσεις να επι­δεί­ξουν που είναι και πιο πει­στι­κές. Αυτοί θεω­ρούν, λόγου χάρη, ανα­γκαίο να υπάρ­χουν άνι­σες κοι­νω­νι­κές θέσεις, επο­μέ­νως και άνι­σες αμοι­βές (υλι­κές και συμ­βο­λι­κές) που θα δημιουρ­γούν κίνη­τρα για να τις κατα­λά­βουν τα πιο ικα­νά άτο­μα. Έτσι και μέσα από τον αντα­γω­νι­σμό θα ανα­δει­χτούν τα «άρι­στα» άτο­μα ώστε οι πιο σημα­ντι­κές θέσεις να κατα­λη­φθούν από τα ικα­νό­τε­ρα άτο­μα (λει­τουρ­γι­σμός). Είναι σαφές πως οι (νέο)φιλελεύθερες προ­σεγ­γί­σεις ξεκι­νούν από ένα (α)ταξικό υπο­κεί­με­νο, τον αστό. Αυτό όμως που εδώ επι­δει­κτι­κά αγνο­εί­ται (και αυτό είναι ιδε­ο­λο­γία) είναι πως τα άτο­μα ανά­λο­γα με την ταξι­κή κατα­γω­γή, το πολι­τι­σμι­κό κεφά­λαιο κ.λπ. είναι άνι­σα εξο­πλι­σμέ­να με πόρους (κοι­νω­νι­κούς, γνω­στι­κούς, πολι­τι­σμι­κούς). Με αυτή την έννοια αν ήθε­λε κανείς την κοι­νω­νι­κή ισό­τη­τα θα έπρε­πε να αντι­με­τω­πί­ζει τα άτο­μα άνι­σα, ώστε σε ένα επό­με­νο στά­διο αυτά να εξι­σω­θούν μετα­ξύ τους.

Ούτε όμως και το ιδε­ο­λό­γη­μα των «ίσων ευκαι­ριών» που προ­βλή­θη­κε προη­γού­με­νες δεκα­ε­τί­ες κατάρ­γη­σε τις άνι­σες ταξι­κές θέσεις, καθώς η ανέ­λι­ξη κάποιων (ας πού­με γόνων από τα εργα­τι­κά και τα λαϊ­κά στρώ­μα­τα) δεν συν­δυά­στη­κε με την κοι­νω­νι­κή έκπτω­ση γόνων από τα αστι­κά στρώ­μα­τα. Αλλά ακό­μη και αν αυτό συνέ­βαι­νε, αν δηλα­δή γόνοι από εργα­τι­κά και λαϊ­κά στρώ­μα­τα «ανε­λίσ­σο­νταν» δεν θα άλλα­ζε σε τίπο­τε, καθώς οι θέσεις κυρί­αρ­χων και κυριαρ­χού­με­νων, εκμε­ταλ­λευ­τών και εκμε­ταλ­λευο­μέ­νων θα δια­τη­ρού­νταν. Το γεγο­νός αυτός σχε­τι­κο­ποιεί αν δεν αναι­ρεί τη συμ­βο­λή του εκπαι­δευ­τι­κού συστή­μα­τος στην κοι­νω­νι­κή κινη­τι­κό­τη­τα. Η εμμο­νή στις πολι­τι­κές των «ίσων ευκαι­ριών» της σοσιαλ­δη­μο­κρα­τί­ας που ανα­μα­σά σήμε­ρα ο ΣΥΡΙΖΑ ευθύ­νε­ται επί­σης για τις συγ­χύ­σεις και τις αυτα­πά­τες και δεν είναι καθό­λου τυχαίο πως ξεκι­νά­με σήμε­ρα αυτή τη συζή­τη­ση πάλι από την αρχή.

Από την άλλη, είναι ενδια­φέ­ρον πως η συζή­τη­ση για τις «ίσες ευκαι­ρί­ες» που οφεί­λει να προ­σφέ­ρει το σχο­λείο ανα­πα­ρά­γε­ται πρω­τί­στως από μεσαία στρώ­μα­τα (εκπαι­δευ­τι­κοί, πανε­πι­στη­μια­κοί κ.ά.) που φαί­νε­ται να είναι και τα μόνα που ανε­λί­χθη­καν μέσω του εκπαι­δευ­τι­κού συστή­μα­τος. Ωστό­σο όπως ανα­φέ­ρουν βεμπε­ρια­νοί στο­χα­στές (P. Bourdieu κ.ά.), ‑δεν πρό­κει­ται δηλα­δή για μαρ­ξι­στι­κές προσεγγίσεις‑, δεν ήταν οι ατο­μι­κές σχο­λι­κές επι­δό­σεις που συνέ­βαλ­λαν σε αυτή την ανέ­λι­ξη αλλά εξω­εκ­παι­δευ­τι­κοί παρά­γο­ντες (κοι­νω­νι­κή κατα­γω­γή, πολι­τι­σμι­κό κεφά­λαιο, κοι­νω­νι­κή δικτύ­ω­ση κ.λπ.). Η όποια κοι­νω­νι­κή ανέ­λι­ξη, πάλι, που αφο­ρά στους γόνους από τα εργα­τι­κά και στα λαϊ­κά στρώ­μα­τα, δεν οφεί­λε­ται τόσο στο εκπαι­δευ­τι­κό σύστη­μα, αλλά στην ανά­γκη της «κοι­νω­νί­ας των υπη­ρε­σιών» για στε­λέ­χη μεσαί­ου και κατώ­τε­ρου μορ­φω­τι­κού κεφαλαίου.

Το σχο­λείο απλά εμφά­νι­σε, ‑χωρίς να λαμ­βά­νει υπό­ψη τις ταξι­κές βιο­γρα­φί­ες και τους άνι­σους χρό­νους εκκίνησης‑, τις δια­φο­ρε­τι­κές επι­δό­σεις ως ατο­μι­κές επι­δό­σεις, νομι­μο­ποιώ­ντας έτσι τις κοι­νω­νι­κές δια­φο­ρές. Μάλι­στα ασκώ­ντας κρι­τι­κή στο τυπι­κό σύστη­μα αξιο­λό­γη­ση τους σχο­λεί­ου που αντι­με­τω­πί­ζει όλους τους μαθη­τές ως να είναι «ίσοι» ο P. Bourdieu κάνει λόγο για ένα άλλο σύστη­μα που θα αξιο­λο­γεί τους μαθη­τές ανά­λο­γα με τα εμπό­δια που ξεπέ­ρα­σαν. Καθό­λου συμ­πτω­μα­τι­κό λοι­πόν πως οι κοι­νω­νι­κές ομά­δες που σηκώ­νουν το βάρος της «ιδε­ο­λο­γι­κής» αντι­πα­ρά­θε­σης στις «μπα­λο­θιές» της Νέας δημο­κρα­τί­ας είναι κοντά στην πολι­τι­σμι­κή Αρι­στε­ρά και στο ΣΥΡΙΖΑ. Βλέ­πουν δηλα­δή την κοι­νω­νία με πολι­τι­σμι­κούς όρους και με όρους ιδε­ο­λο­γι­κής ανα­πα­ρα­γω­γής, όπου εξάλ­λου αυτά συγκρο­τού­νται κοι­νω­νι­κά. Κατά κάποιο τρό­πο μέσα από αυτή την αντι­πα­ρά­θε­ση οι επαγ­γελ­μα­τί­ες της εκπαί­δευ­σης και του πολι­τι­σμού καθί­στα­νται περισ­σό­τε­ρο ανα­γκαί­οι, κατο­χυ­ρώ­νο­ντας και διευ­ρύ­νο­ντας επί­σης το επαγ­γελ­μα­τι­κό τους πεδίο (δηλα­δή το εκπαι­δευ­τι­κό σύστημα).

Αυτο­νό­η­τη είναι επί­σης η «εκλε­κτι­κή συγ­γέ­νεια» αυτών των στρω­μά­των με τον ΣΥΡΙΖΑ, καθώς αυτός θεμα­το­ποιεί εργα­λεια­κά και κατά το δοκούν, ζητή­μα­τα ιδε­ο­λο­γι­κής ανα­πα­ρα­γω­γής (Αρι­στεία, ισό­τη­τα κ.λπ.). Ουσια­στι­κά η ενα­σχό­λη­ση απο­κλει­στι­κά και μόνο με ζητή­μα­τα «ηγε­μο­νί­ας» (εποι­κο­δο­μή­μα­τος), απο­προ­σα­να­το­λί­ζει, καθώς εγκα­τα­λεί­πε­ται το πεδίο της ταξι­κής αντι­πα­ρά­θε­σης γύρω από την παρα­γω­γή και τη (ανα)κατανομή του κοι­νω­νι­κού πλού­του, δίνο­ντας την εντύ­πω­ση (αντί­θε­τα από τη θέση του Μαρξ), πως οι κοι­νω­νί­ες αλλά­ζουν, αν αλλά­ξει η κοι­νω­νι­κή συνεί­δη­ση. Αν αλλά­ξει δηλα­δή το εποι­κο­δό­μη­μα. Βεβαί­ως αυτό έχει να κάνει με την κοι­νω­νι­κή βάση του ΣΥΡΙΖΑ. Έχει να κάνει επί­σης και με τον άκρα­το ατο­μι­κι­σμό και βολο­ντα­ρι­σμό αυτών των στρω­μά­των που δομού­νται στη σφαί­ρα της ιδε­ο­λο­γι­κής αναπαραγωγής.

Ενδε­χο­μέ­νως η εννοιο­λό­γη­ση των δια­φο­ρε­τι­κών εκδο­χών για την «ισό­τη­τα» με όρους «συστη­μι­κής και κοι­νω­νι­κής ενσω­μά­τω­σης» που προ­τεί­νει εδώ και δεκα­ε­τί­ες ο Βρετ­τα­νός κοι­νω­νιο­λό­γος D. Lockwood να μας έβγα­ζε από τα διλήμ­μα­τα για το τι είναι «αρι­στε­ρό» και τι «δεξιό». Στην πρώ­τη περί­πτω­ση («συστη­μι­κή ενσω­μά­τω­ση») έχου­με να κάνου­με με τη λει­τουρ­γι­κή έντα­ξη των ατό­μων (ως μερών του συστή­μα­τος) ενώ στη δεύ­τε­ρη («κοι­νω­νι­κή ενσω­μά­τω­ση») έχου­με να κάνου­με με την κοι­νω­νι­κή έντα­ξη ατό­μων και κοι­νω­νι­κών ομά­δων (ανα­μόρ­φω­ση του θυμι­κού, ρύθ­μι­ση των «εσω­τε­ρι­κών» σχέ­σε­ων μιας κοι­νω­νι­κής ομά­δας κ.λπ.). Στη δεύ­τε­ρη περί­πτω­ση δίνε­ται έμφα­ση στον έλεγ­χο των κοι­νω­νι­κών σχέ­σε­ων ή, όπως το λέει ο J. Habermas, έχου­με την αποι­κιο­ποί­η­ση των βιό­κο­σμων. Ακρι­βώς, όπως περί­που εμπε­δώ­νε­ται στις κοι­νω­νι­κές πολι­τι­κές που εισχω­ρούν στο «κόσμο της εργα­σί­ας» για να τον ελέγ­ξουν (κοι­νω­νι­κή πει­θάρ­χη­ση), ή στις εθνο­πο­λι­τι­σμι­κές μειο­νό­τη­τες (Ρομά κ.ά.) αλλά και στις «φιλαν­θρω­πι­κές» πρα­κτι­κές αστών, στις πρα­κτι­κές των ΜΚΟ κ.ά.

Είναι προ­φα­νές πως οι πρώ­τες πολι­τι­κές εγγρά­φο­νται σε φιλε­λεύ­θε­ρα κόμ­μα­τα (όπως στη ΝΔ του Μητσο­τά­κη) και η δεύ­τε­ρη στα σοσιαλ­δη­μο­κρα­τι­κά ή, στα χρι­στια­νο­δη­μο­κρα­τι­κά κόμ­μα­τα (όπως εν μέρει στη ΝΔ ως «λαϊ­κή δεξιά»). Ας γίνει αντι­λη­πτό επο­μέ­νως ότι ενώ η «κοι­νω­νι­κή ενσω­μά­τω­ση» περιο­ρί­ζει τις τρι­βές στην ολο­κλή­ρω­ση του συστή­μα­τος και του δίνει «νομι­μο­ποί­η­ση», η «λει­τουρ­γι­κή ενσω­μά­τω­ση», αντί­θε­τα, δημιουρ­γεί τρι­βές και προ­βλή­μα­τα. Θέτο­ντας κατά αυτόν τον τρό­πο το πρό­βλη­μα παρα­τη­ρού­με πως οι δια­φο­ρε­τι­κοί «λόγοι» για Αρι­στε­ρά και Δεξιά με ανα­φο­ρά την «ισό­τη­τα» δεν λένε κάτι, καθώς είναι οι εκδο­χές μιας και της ίδιας δια­δι­κα­σί­ας ολο­κλή­ρω­σης τους συστή­μα­τος και ανα­πα­ρα­γω­γής των κοι­νω­νι­κών σχέ­σε­ων. Σε τελι­κή ανά­λυ­ση, όπως το θέτει ο T. Marshall, η τυπι­κή ισό­τη­τα (στην αστι­κή κοι­νω­νία) που φέρε­ται από την ιδιό­τη­τα του πολί­τη είναι προ­ϋ­πό­θε­ση για να νομι­μο­ποι­η­θούν οι άνι­σες ταξι­κές θέσεις (αστοί, εργά­τες κ.ο.κ.) στο οικο­δό­μη­μα της καπι­τα­λι­στι­κής κοινωνίας.

* Καθη­γη­τής Κοινωνιολογίας/Πανεπιστήμιο Αιγαίου