«Τα ποτάμια στερεύουν στην Ευρώπη» (…και η δραματική επικαιρότητα του Μαρξισμού)

Γρά­φει ο Αλέ­κος Χατζη­κώ­στας //

Τις τελευ­ταί­ες μέρες και τα ΜΜΕ της χώρας μας προ­βά­λουν τη ξηρα­σία και τη μεί­ω­ση της στάθ­μης πολ­λών ποτα­μών της Ευρώ­πης, όπως του Ρήνου, του Δού­να­βη, του Πάδου, του Τάμε­ση. Η κατά­στα­ση εφιαλ­τι­κή και οι πολύ­μορ­φες συνέ­πιες (που βρί­σκο­νται σε εξέ­λι­ξη) ανυπολόγιστες.

Το θέμα όμως δεν είναι οι δια­πι­στώ­σεις αλλά η ανά­γκη να ψάξου­με βαθύ­τε­ρα για τις κοι­νω­νι­κές αιτί­ες της κατα­στρο­φής και να πρά­ξου­με ανάλογα…

Το περι­βάλ­λον δεν είναι μόνο φυσι­κό φαι­νό­με­νο, αλλά και κοι­νω­νι­κό, από τη στιγ­μή που ένα από τα βασι­κά υπο­συ­στή­μα­τά του είναι και ο άνθρω­πος. Ετσι, στο πλαί­σιό του, υπει­σέρ­χε­ται και ο κοι­νω­νι­κός παρά­γο­ντας με ό,τι αυτό συνε­πά­γε­ται. O Μαρξ και ο Ένγκελς έβλε­παν τους ανθρώ­πους όχι ως κάτι ξεχω­ρι­στό από την φύση, όπως προ­σπα­θεί να μας πεί­σει η αστι­κή ιδε­ο­λο­γία, αλλά δια­λε­κτι­κά συν­δε­δε­μέ­νους μ’ αυτήν.

Στα Οικο­νο­μι­κα-Φιλο­σο­φι­κά χει­ρό­γρα­φα ο Μαρξ έγρα­φε: «Η φύση είναι το ανόρ­γα­νο σώμα του ανθρώ­που, στον βαθ­μό που η φύση δεν είναι το ανθρώ­πι­νο σώμα. Ο άνθρω­πος ζει από την φύση, δηλα­δή η φύση είναι το σώμα του, και ο ίδιος πρέ­πει να δια­τη­ρεί έναν συνε­χή διά­λο­γο με αυτήν αν πρό­κει­ται να μην πεθά­νει. Το να λέμε ότι η φυσι­κή και πνευ­μα­τι­κή ζωή του ανθρώ­που συν­δέ­ε­ται με την φύση, απλά σημαί­νει ότι η φύση συν­δέ­ε­ται με τον εαυ­τό της, αφού ο άνθρω­πος είναι μέρος της φύσης.»

Η κατα­στρο­φι­κή μανία του καπι­τα­λι­στι­κού κέρ­δους εισβάλ­λει στο περι­βάλ­λον και προ­κα­λεί αλλα­γές, που τεί­νουν σε περι­βαλ­λο­ντι­κή υπο­βάθ­μι­ση και, μάλι­στα, σε όρια που σιγά σιγά φθά­νουν σε σημεία που δεν είναι πλέ­ον ανα­στρέ­ψι­μα. Ερη­μο­ποι­ή­σεις, λει­ψυ­δρία, ρύπαν­ση της ατμό­σφαι­ρας, στη θέση απλών και αργών κλι­μα­τι­κών αλλα­γών. Μετα­βο­λών των οικο­συ­στη­μά­των, από τα δάση στην μπε­το­νο­ποι­η­μέ­νη πόλη στη θέση της μετα­βο­λής του δάσους σε χορ­το­λι­βα­δι­κή και μετά ξανά σε δασι­κή έκτα­ση. Στη θέση της δια­δι­κα­σί­ας της ανα­νέ­ω­σης της φύσης, η κατα­στρο­φή της.

Η πτώ­ση των υδά­των στον ποτα­μό Έλβα απο­κά­λυ­ψε τις λεγό­με­νες «πέτρες της πεί­νας». «Wenn du mich siehst, dann weine» («Αν με δεις, τότε κλά­ψε»), γρά­φει η ζοφε­ρή επι­γρα­φή σε μια από αυτές στη τσε­χι­κή πόλη Decín, κοντά στα γερ­μα­νι­κά σύνορα

Ο Μαρξ έγρα­φε στον πρώ­το τόμο του Κεφα­λαί­ου: «H καπι­τα­λι­στι­κή παρα­γω­γή δια­τα­ράσ­σει την μετα­βο­λι­κή αλλη­λε­πί­δρα­ση μετα­ξύ του ανθρώ­που και της γης, δηλα­δή απο­τρέ­πει την επι­στρο­φή στο έδα­φος των συστα­τι­κών του στοι­χεί­ων που κατα­να­λώ­θη­καν από τον άνθρω­πο με την μορ­φή φαγη­τού και ρου­χι­σμού. Κατά συνέ­πεια παρα­βιά­ζει τους ανα­γκαί­ους όρους για την διαρ­κή γονι­μό­τη­τα του εδά­φους. Όλη η πρό­ο­δος στην καπι­τα­λι­στι­κή αγρο­τι­κή οικο­νο­μία είναι μια πρό­ο­δος στην τέχνη όχι μόνο της κλο­πής του εργά­τη, αλλά και της κλο­πής του εδά­φους. Όλη η πρό­ο­δος στην αύξη­ση της γονι­μό­τη­τας του εδά­φους για έναν ορι­σμέ­νο χρό­νο είναι μια πρό­ο­δος στην κατα­στρο­φή των πιο μακρο­πρό­θε­σμων πηγών αυτής της γονι­μό­τη­τας. Όσο περισ­σό­τε­ρο μια χώρα ανα­πτύσ­σει τις βάσεις της σύγ­χρο­νης βιο­μη­χα­νί­ας, όπως οι Ηνω­μέ­νες Πολι­τεί­ες της Αμε­ρι­κής για παρά­δειγ­μα, τόσο πιο γρή­γο­ρη είναι αυτή η δια­δι­κα­σία της κατα­στρο­φής. Η καπι­τα­λι­στι­κή παρα­γω­γή επο­μέ­νως ανα­πτύσ­σει την τεχνο­λο­γία μόνο εξα­ντλώ­ντας τις πραγ­μα­τι­κές πηγές όλου του πλού­του, την γη και τον εργάτη.»

Αλλά και ο Ένγκελς στην Δια­λε­κτι­κή της Φύσης έγρα­φε προ­φη­τι­κά: «Ας μην ικα­νο­ποιού­μα­στε ωστό­σο και πολύ με τις νίκες μας πάνω στην φύση. Για κάθε τέτοια νίκη η φύση μας εκδι­κεί­ται. Κάθε μία από αυτές έχει σε πρώ­τη φάση πραγ­μα­τι­κά τα απο­τε­λέ­σμα­τα που περι­μέ­να­με, αλλά στην δεύ­τε­ρη και τρί­τη φάση έχει πολύ δια­φο­ρε­τι­κές και απρό­βλε­πτες συνέ­πειες οι οποί­ες πολύ συχνά ακυ­ρώ­νουν τις πρώ­τες. Οι άνθρω­ποι που στην Μεσο­πο­τα­μία, στην Ελλά­δα, στην Μικρά Ασία και αλλού κατέ­στρε­ψαν τα δάση για ν’ απο­κτή­σουν καλ­λιερ­γή­σι­μη γη, ποτέ δεν φαντά­στη­καν πως έτσι έθε­ταν τις βάσεις για την πραγ­μα­τι­κή ερή­μω­ση αυτών των χωρών, κατα­στρέ­φο­ντας μαζί με τα δάση και τα κέντρα συγκέ­ντρω­σης και δια­τή­ρη­σης της υγρα­σί­ας. Όταν οι ορει­νοί Ιτα­λοί κατέ­στρε­ψαν στις νότιες πλα­γιές των Άλπε­ων τα δάση των ελά­των που με τόση φρο­ντί­δα δια­τη­ρή­θη­καν στις βόρειες πλα­γιές, δεν είχαν ιδέα πως μ’ αυτό τον τρό­πο υπέ­σκα­πταν την γαλα­κτο­κο­μία στην περιο­χή τους. Ακό­μα λιγό­τε­ρο υπο­ψιά­ζο­νταν ότι έτσι στε­ρού­σαν από νερό τις βου­νή­σιες πηγές τους στο μεγα­λύ­τε­ρο μέρος του χρό­νου και πως την επο­χή των βρο­χών θα χύνο­νταν στην πεδιά­δα πιο ορμη­τι­κοί οι χεί­μαρ­ροι. Έτσι, σε κάθε βήμα, τα πράγ­μα­τα μας υπεν­θυ­μί­ζουν ότι σε καμιά περί­πτω­ση δεν κυριαρ­χού­με πάνω στη φύση όπως ένας κατα­κτη­τής κυριαρ­χεί πάνω σε έναν ξένο λαό, σαν να στε­κό­μα­σταν έξω από την φύση, αλλά ότι εμείς, με την σάρ­κα μας, το αίμα και τον εγκέ­φα­λό μας ανή­κου­με σε αυτήν και είμα­στε μέσα σ’ αυτήν και ότι όλη μας η κυριαρ­χία πάνω της συνί­στα­ται στο ότι έχου­με σε σύγκρι­ση με όλα τα άλλα δημιουρ­γή­μα­τα της φύσης το πλε­ο­νέ­κτη­μα ότι μπο­ρού­με να δια­κρί­νου­με και να εφαρ­μό­σου­με σωστά τους νόμους της.»

 Και συνέ­χι­ζε στο ίδιο βιβλίο του: «Η αστι­κή κοι­νω­νι­κή επι­στή­μη, η κλα­σι­κή πολι­τι­κή οικο­νο­μία, κατα­πιά­νε­ται προ­πα­ντός μόνο με τα άμε­σα επι­διω­κό­με­να απο­τε­λέ­σμα­τα των ανθρώ­πι­νων πρά­ξε­ων που προ­σα­να­το­λί­ζο­νται στην παρα­γω­γή και την ανταλ­λα­γή. Αυτό αντα­πο­κρί­νε­ται εντε­λώς στην κοι­νω­νι­κή οργά­νω­ση της οποί­ας απο­τε­λεί την θεω­ρη­τι­κή έκφρα­ση. Από την στιγ­μή που οι καπι­τα­λι­στές μπαί­νουν στην παρα­γω­γή και την ανταλ­λα­γή ανα­ζη­τώ­ντας άμε­σο κέρ­δος, δεν μπο­ρούν να ληφθούν υπό­ψη κατ’ αρχήν, παρά μόνο τα πιο κοντι­νά, τα πιο άμε­σα απο­τε­λέ­σμα­τα. Όταν ένας μεμο­νω­μέ­νος εργο­στα­σιάρ­χης ή έμπο­ρος που­λά το εμπό­ρευ­μα που παρά­γει ή που αγο­ρά­ζει με το συνη­θι­σμέ­νο κέρ­δος, μένει ικα­νο­ποι­η­μέ­νος και δεν ασχο­λεί­ται με το τι συμ­βαί­νει ύστε­ρα με το εμπό­ρευ­μα ή με τον αγο­ρα­στή του. Το ίδιο συμ­βαί­νει και με τις φυσι­κές συνέ­πειες των πρά­ξε­ών του. Τι τους ένοια­ζε τους Ισπα­νούς κατό­χους φυτειών στην Κού­βα που έκαι­γαν τα δάση στις πλα­γιές και έβρι­σκαν στην στά­χτη αρκε­τό λίπα­σμα για μια γενιά εξαι­ρε­τι­κά απο­δο­τι­κών δέντρων του καφέ, τι τους ένοια­ζε ότι οι ραγδαί­ες βρο­χές θα έπαιρ­ναν ύστε­ρα το απρο­στά­τευ­το πια επι­φα­νεια­κό στρώ­μα του εδά­φους, αφή­νο­ντας πίσω τους μονά­χα γυμνούς βρά­χους; Τόσο σε σχέ­ση με την φύση, όσο και σε σχέ­ση με την κοι­νω­νία, ο σημε­ρι­νός τρό­πος παρα­γω­γής ενδια­φέ­ρε­ται προ­πα­ντός μόνο για το πρώ­το, το πιο κοντι­νό, το πιο άμε­σο απο­τέ­λε­σμα. Και ύστε­ρα εκπλήσ­σο­νται για το ότι οι μακρι­νές συνέ­πειες των πρά­ξε­ων που απο­βλέ­πουν σ’ αυτό τον σκο­πό είναι εντε­λώς δια­φο­ρε­τι­κές, τις περισ­σό­τε­ρες φορές εντε­λώς αντίθετες.»

Μετά από όλα αυτά, είναι κατα­νοη­τό ότι η ουσια­στι­κή περι­βαλ­λο­ντι­κή προ­στα­σία είναι τόσο σύμ­φυ­τη με το σοσια­λι­σμό, όσο η περι­βαλ­λο­ντι­κή κατα­στρο­φή με τον καπι­τα­λι­σμό, και αυτό δεν είναι σχή­μα λόγου αλλά γεγο­νός πολ­λα­πλά επι­βε­βαιω­μέ­νο, και βασί­ζε­ται στο DNA των κοι­νω­νι­κών συστημάτων.

Στον τρί­το τόμο του Κεφα­λαί­ου ο Μαρξ έγρα­φε σε σχέ­ση με την πρό­βλε­ψή του για την σοσια­λι­στι­κή κοι­νω­νία: «Από την άπο­ψη ενός ανώ­τε­ρου κοι­νω­νι­κο-οικο­νο­μι­κού σχη­μα­τι­σμού, η ιδιω­τι­κή ιδιο­κτη­σία της γης από μεμο­νω­μέ­να άτο­μα θα παρου­σια­στεί τόσο παρά­λο­γη όπως ακρι­βώς η ιδιω­τι­κή ιδιο­κτη­σία ανθρώ­πων από ένα μεμο­νω­μέ­νο άτο­μο. Ακό­μη και μια ολό­κλη­ρη κοι­νω­νία, ένα έθνος, ή όλες ταυ­τό­χρο­να οι υπάρ­χου­σες κοι­νω­νί­ες παρ­μέ­νες μαζί δεν είναι ιδιο­κτή­τες της γης, είναι απλά αυτές που τη νέμο­νται, που επω­φε­λού­νται από αυτήν, και οι οποί­ες οφεί­λουν να την παρα­δώ­σουν σε μια βελ­τιω­μέ­νη κατά­στα­ση στις επό­με­νες γενιές. Οι συνε­ται­ρι­σμέ­νοι παρα­γω­γοί θα ρυθ­μί­ζουν ορθο­λο­γι­κά την ανταλ­λα­γή της ύλης με την φύση, θα την υπο­τάσ­σουν στον κοι­νό τους έλεγ­χο, αντί να κυριαρ­χού­νται από αυτήν σαν από μια τυφλή δύνα­μη, όταν θα την πραγ­μα­το­ποιούν με την μικρό­τε­ρη δυνα­τή δαπά­νη δυνά­με­ων και κάτω από όρους αντά­ξιους και ται­ρια­στούς προς την ανθρώ­πι­νη φύση τους.».

Η εμπει­ρία της σοσια­λι­στι­κής οικο­δό­μη­σης με όλες τις αδυ­να­μί­ες ή τα λάθη- παρεκ­κλί­σεις που προ­έ­κυ­ψαν, παρα­μέ­νει πολύτιμη!

Αλή­θειες και ψέμα­τα για το λιμό στην Ουκρα­νία, Νίκος Μόττας