Τα τραγούδια του Β. Τσιτσάνη «θα μας δίνουν το μέτρο, το φως, την ευγένεια και το ήθος της μεγάλης ψυχής του λαού μας»

Στις 18 Ιανουα­ρί­ου 1984 πεθαί­νει σε ηλι­κία 66 χρό­νων στο Λον­δί­νο όπου νοση­λευό­ταν, ο Βασί­λης Τσι­τσά­νης. Μια χαρι­σμα­τι­κή προ­σω­πι­κό­τη­τα με μεγά­λο ταλέ­ντο και αυθορ­μη­τι­σμό. Τα τρα­γού­δια του, όπως δήλω­σε ο Μίκης Θεο­δω­ρά­κης με την είδη­ση του θανά­του του, «θα μας δίνουν το μέτρο, το φως, την ευγέ­νεια και το ήθος της μεγά­λης ψυχής του λαού μας. Τα τρα­γού­δια του Τσι­τσά­νη είναι η Ελλάδα».

Γεν­νή­θη­κε στις 18 Ιανουα­ρί­ου το 1918 στα Τρί­κα­λα. Από 13 χρο­νών αρχί­ζει να ασχο­λεί­ται με τη μου­σι­κή. Περ­νά­ει δύσκο­λα χρό­νια με φτώ­χεια και στε­ρή­σεις. Το 1936 εγκα­θί­στα­ται στην Αθή­να. Η «Αρχό­ντισ­σα», η πρώ­τη του μεγά­λη επι­τυ­χία αλλά­ζει την πορεία του ελλη­νι­κού τρα­γου­διού, αλλά και τη ζωή του συν­θέ­τη. Κατα­ξιώ­νε­ται γρή­γο­ρα, ενώ με τα τρα­γού­δια του επι­διώ­κει να επι­κοι­νω­νή­σει με ένα ευρύ­τε­ρο κοι­νό, δημιουρ­γεί ένα «σύγ­χρο­νο ελλη­νι­κό τρα­γού­δι» με δωρι­κό­τη­τα, αυθε­ντι­κό­τη­τα και αμε­σό­τη­τα. Οι ρίζες του βρί­σκο­νται στην Ανα­το­λή, στο Βυζά­ντιο, στη δημο­τι­κή παρά­δο­ση. Μετά τον πόλε­μο εξα­πλώ­νε­ται και κυριαρ­χεί το νέο μου­σι­κό είδος. Και ο Τσι­τσά­νης μαζί με τον Βαμ­βα­κά­ρη και τον Παπαϊ­ω­άν­νου είναι οι τρεις πιο δημο­φι­λείς εκφρα­στές του.

Το ακό­λου­θο από­σπα­σμα είναι από άρθρο της Αρι­στού­λας Ελλη­νού­δη στο Ριζοσπάστη

Το ξεκίνημα

Ο Τσι­τσά­νης στη σχο­λι­κή περί­ο­δο 1932–33 φοι­τά στην τελευ­ταία τάξη του Γυμνα­σί­ου Τρι­κά­λων. Καθώς, όμως, όπως αφη­γεί­ται ο συμ­μα­θη­τής και φίλος του Γ. Μπα­κο­βα­σί­λης, «ήταν αγα­πη­τός και περι­ζή­τη­τος στις γλεν­τζέ­δι­κες παρέ­ες» της γενέ­τει­ράς του για το μπου­ζού­κι που έπαι­ζε, μένει μετα­ξε­τα­στέ­ος στα μαθη­μα­τι­κά». Ξανα­δί­νει το μάθη­μα και το Φλε­βά­ρη του 1934, παίρ­νει το απο­λυ­τή­ριο. Το Γενά­ρη του 1935 περ­νά περιο­δεύ­ων κι ύστε­ρα κατε­βαί­νει στην Αθή­να, με το μπου­ζού­κι του κρυμ­μέ­νο στο σακά­κι, να σπου­δά­σει Νομι­κά. Για να επι­βιώ­σει, το «βλα­χά­κι», όπως τον έλε­γαν «οι μάγκες» της Αθή­νας, παί­ζει σε μικρο­μά­γα­ζα μπου­ζού­κι και τρα­γου­δά «κάτι αλλιώ­τι­κα τρα­γού­δια». Αυτή τη χρο­νιά μπαί­νει και στη δισκο­γρα­φία με το τρα­γού­δι «Σ’ έναν τεκέ σκα­ρώ­σα­νε» και συμ­με­το­χή στην «Αμα­ξα» του Περ­δι­κό­που­λου. Το 1938 ο στρα­τευ­μέ­νος πια Τσι­τσά­νης, υπη­ρε­τεί στο Τάγ­μα Τηλε­γρα­φη­τών στη Θεσ­σα­λο­νί­κη, όπου στάλ­θη­κε και ο Χαρί­λα­ος Φλω­ρά­κης. Τότε πρω­το­γνω­ρί­ζο­νται και ξανα­συ­να­ντώ­νται το 1940 στο Τάγ­μα Μηχα­νι­κών στα Γιαν­νι­τσά, πριν ανα­χω­ρή­σουν για το μέτωπο.

Ο Χαρί­λα­ος Φλω­ρά­κης διη­γεί­ται για τη ζωή τους στο Τάγ­μα Τηλε­γρα­φη­τών: «Οταν πήγα εγώ στο Τάγ­μα, ο Τσι­τσά­νης ήταν ήδη γνω­στός και αγα­πη­τός στους φαντά­ρους. Συχνά τα βρά­δια μετά το προ­σκλη­τή­ριο πηδού­σε τα συρ­μα­το­πλέγ­μα­τα με κάποιον άλλο και πήγαι­ναν στις ταβέρ­νες που ήταν γύρω από το στρα­τό­πε­δο και δού­λευαν μέχρι αργά το βρά­δυ. Με τον ίδιο τρό­πο ξανα­γύ­ρι­ζαν και ούτε γάτος ούτε ζημιά. Κάποια φορά όμως ο επι­λο­χί­ας τού έστη­σε καρ­τέ­ρι και τον έπια­σε στα πρά­σα, που πηδού­σε το φρά­χτη. Την άλλη μέρα το πρωί στην ανα­φο­ρά τον ρωτά­ει ο λοχα­γός: “Τι γύρευ­ες στα σύρ­μα­τα τέτοια ώρα, Τσι­τσά­νη;”. Κι αυτός με χιού­μορ και ετοι­μό­λο­γος του απα­ντά: “Ασυρ­μα­τι­στής δεν είμαι κυρ λοχα­γέ; Πήγα να τα επι­θε­ω­ρή­σω, να δω αν είναι εντάξει”».

Το 1938, με επτα­ή­με­ρη άδεια από το στρα­τό, κατε­βαί­νει στην Αθή­να και ηχο­γρα­φεί την «Αρχό­ντισ­σα» και άλλα τρα­γού­δια. Αυτή τη χρο­νιά δισκο­γρά­φη­σε 25 τρα­γού­δια στην Odeon, 7 στην Columbia και 9 στη HMV. Το 1939, με άδειες του στρα­τού κατε­βαί­νει συχνά στην Αθή­να και ηχο­γρα­φεί τρα­γού­δια του. Στη Θεσ­σα­λο­νί­κη, νοι­κιά­ζει ένα δωμα­τιά­κι στην οδό Στρω­μνί­τσης 20, στο Ντε­πό. Γεί­το­νάς του, είναι ο έφη­βος τότε, Γιώρ­γος Φαρ­σα­κί­δης, ο οποί­ος θυμά­ται ότι κοντά στη γει­το­νιά ήταν το Τάγ­μα Τηλε­γρα­φη­τών. Οτι τις Κυρια­κές «τα φαντά­ρια τρώ­γα­νε πατά­τες με κρέ­ας» κι ότι μέχρι να γίνει το φαγη­τό, «παί­ζα­νε ποδό­σφαι­ρο στο γήπε­δο. Πολ­λές φορές είδα τον Τσι­τσά­νη πάνω στις κερ­κί­δες, ανά­με­σα στους αξιω­μα­τι­κούς, να παί­ζει το μπου­ζού­κι και να τρα­γου­δά μαζί τους. Εμείς, τα μαγκά­κια της γει­το­νιάς, όταν βλέ­πα­με τον Τσι­τσά­νη με το μπου­ζού­κι, δίνα­με σύρ­μα και στους άλλους και τρέ­χα­με ν’ ακού­σου­με τον φαντά­ρο που, όπως λέγα­με, τρα­γου­δού­σε στα γραμμόφωνα».

Τα χρό­νια στη Θεσσαλονίκη

Το 1939 ο Τσι­τσά­νης αρρα­βω­νιά­ζε­ται την αγα­πη­μέ­νη του Ζωή, και στις αρχές του 1940 απο­λύ­ε­ται από το στρα­τό. Στην Αθή­να ηχο­γρα­φεί κάθε τόσο και­νού­ρια τρα­γού­δια. Κηρύσ­σε­ται ο Πόλε­μος και ο Τσι­τσά­νης επι­στρα­τεύ­ε­ται. Δίνει στη μάνα του φίλου του Γκα­νά­τσου, την κυρ Αγγέ­λα, να του φυλά­ξει το μπου­ζού­κι, «θά ‘ρθω να το πάρω μετά τον πόλε­μο» της λέει και στις 30 Οκτώ­βρη φεύ­γει με το 20 Τάγ­μα Μηχα­νι­κών για την πρώ­τη γραμ­μή του μετώ­που. Επι­στρέ­φο­ντας από το μέτω­πο, προ­βλη­μα­τί­ζε­ται πού να κυνη­γή­σει το μερο­κά­μα­το. Επι­λέ­γει να δου­λέ­ψει στη Θεσ­σα­λο­νί­κη, όπου ελπί­ζο­ντας σε ένα κομ­μά­τι ψωμί περιο­δεύ­ουν και αθη­ναϊ­κοί θία­σοι, και γενι­κό­τε­ρα σε μακε­δο­νι­κές πόλεις.

Καθώς κλεί­σα­νε «Τα κού­τσου­ρα του Δαλα­μά­γκα», μετά το θάνα­το του Δαλα­μά­γκα, ο συν­θέ­της με τη Ζωή ανοί­γουν ένα δικό τους μικρο­μά­γα­ζο, το «Ουζε­ρί Τσι­τσά­νης», όπου εμφα­νί­στη­καν πολ­λοί ομό­τε­χνοι του Τσι­τσά­νη στα χρό­νια της κατο­χής. Στη διάρ­κεια της κατο­χής έγρα­ψε δεκά­δες τρα­γού­δια, δού­λε­ψε και σε άλλα μαγα­ζιά, περιό­δευ­σε σε μακε­δο­νι­κές πόλεις, παντρεύ­τη­κε τη Ζωή, και έγι­νε πατέ­ρας (1943).

Δυο τραγούδια για το ΕΑΜ

«Ο Τσι­τσά­νης δεν είχε στό­φα ήρωα. Τις ηρω­ι­κές πρά­ξεις τις θαύ­μα­ζε στους άλλους. Λίγο πριν φύγουν οι Γερ­μα­νοί από τη Θεσ­σα­λο­νί­κη έγρα­ψε δυο τρα­γού­δια — ύμνους για την αντί­στα­ση, που όπως είπε ο ίδιος, κάπου κάπου τα παί­ζα­νε στο μαγα­ζί. Αλλοι λένε πως ήταν παραγ­γε­λία από το ΕΑΜ και άλλοι πως τον πίε­σαν αντάρ­τες του ΕΛΑΣ όταν ήταν στην Πύλη Τρι­κά­λων, τον Ιού­νιο του 1943», σημειώ­νει ο συγ­γρα­φέ­ας του βιβλί­ου και παρα­θέ­τει γρα­πτή μαρ­τυ­ρία του Τσι­τσά­νη: «Τρα­γού­δια, όπως λένε “αντι­στα­σια­κά ” έγι­ναν στα βου­νά. Εγώ έχω γρά­ψει δύο τέτοια, ένα για τους αντάρ­τες και ένα επα­να­στα­τι­κό, όταν πλη­σιά­ζα­με στην απε­λευ­θέ­ρω­ση. Αυτό για τους αντάρ­τες σε ρυθ­μό χασά­πι­κο 2/4, το δε επα­να­στα­τι­κό είναι μαρς. Αυτά τα έγρα­ψα την τελευ­ταία χρο­νιά, πριν την απε­λευ­θέ­ρω­ση και τα τρα­γου­δού­σα­με εν κλει­στώ κύκλω».

Ο στε­νός φίλος και συνερ­γά­της του συν­θέ­τη, Αντρέ­ας Σαμα­ράς, διη­γεί­ται: «Πολ­λές φορές διά­φο­ροι φίλοι του Βασί­λη του κάνα­νε πρό­τα­ση να γίνει μέλος του ΕΑΜ. Ηταν όμως διστα­κτι­κός, δεν το απο­φά­σι­ζε. Κάποια φορά, άνοι­ξη του ’44, ήρθε απε­σταλ­μέ­νος από την επι­τρο­πή του ΕΑΜ Επα­νω­μής και τον κάλε­σε να τους επι­σκε­φθεί για να μιλή­σου­νε. Ο Βασί­λης αφού το σκέ­φθη­κε πολύ του λέει: “Να τους πεις πως θά ‘ρθω σε λίγες μέρες”. Πράγ­μα­τι σε κάνα δυο μέρες πήγα­με. Εγώ, ο Βασί­λης και η Ζωή. Μας υπο­δέ­χτη­καν τα μέλη της επι­τρο­πής του ΕΑΜ. Είχα­νε πανη­γύ­ρι, γιορ­τές, θέα­τρο, Καρα­γκιό­ζη, σε ένα πάλ­κο στην πλα­τεία έπαι­ζαν τα κλα­ρί­να και χόρευαν. Εκεί ζού­σαν ελεύ­θε­ροι. Ολοι ήταν αρμα­τω­μέ­νοι. Μας συμπε­ρι­φέρ­θη­καν με μεγά­λο σεβα­σμό. Πολ­λοί ήξε­ραν τον Βασί­λη και τον παρα­κά­λε­σαν να τους παί­ξει τρα­γού­δια του. Εκεί έγρα­ψε και τα δυο τρα­γού­δια για το ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ. Τα έπαι­ζε συνέ­χεια και τα μάθα­νε και οι κλα­ρι­νι­τζή­δες και τα παί­ζα­νε μαζί. Ολοι ήταν ξετρε­λα­μέ­νοι με τον Τσι­τσά­νη. Εγώ ύστε­ρα από τρεις τέσ­σε­ρις μέρες έφυ­γα, για­τί έπρε­πε να κοι­τά­ξω και το μαγα­ζί, για. Ο Βασί­λης και η Ζωή ήρθαν ύστε­ρα από μερι­κές μέρες. Απο­φα­σί­στη­κε να μεί­νει έξω από το ΕΑΜ και να το βοη­θά­ει όπο­τε υπήρ­χε ανά­γκη. Ετσι κι έγι­νε. Πολ­λοί βρή­καν κατα­φύ­γιο στο “Ουζε­ρί” για μια δυο μέρες».

Παρα­θέ­του­με τον ύμνο του ΕΑΜ, που έγρα­ψε ο Τσιτσάνης:

«Ζήτω το ΕΑΜ, ο ΕΛΑΣ.

Χρό­νια τώρα πάνω στα βουνά

της Ελλά­δος τα γερά τα παιδιά

το ντου­φέ­κι πάντα συντροφιά

πολε­μούν για την ελευθεριά.

Ζήτω το ΕΑΜ, ο ΕΛΑΣ

της ΕΠΟΝ ο κάθε ήρωας.

Δόξα και τιμή στους τρεις εσάς».

Αθάνατα, αλληγορικά τραγούδια

Με την απε­λευ­θέ­ρω­ση «ανά­σα­νε» όχι μόνο ο λαός αλλά και οι δημιουρ­γοί της λαϊ­κής μου­σι­κής. Στην εφη­με­ρί­δα «Λαϊ­κή Φωνή», οργά­νου του Γρα­φεί­ου της ΚΟ Περιο­χής Μακε­δο­νί­ας του ΚΚΕ, στις 12 Μάη του 1945 αναγ­γέλ­λε­ται: «Από σήμε­ρα Σάβ­βα­το στην ταβέρ­να “Τ’ Αμπέ­λι” παί­ζει ο Τσι­τσά­νης». Η χαρά της λευ­τε­ριάς δεν κρά­τη­σε, δυστυ­χώς, πολύ. Οι ταγ­μα­τα­λή­τες ξανα­κά­να­νε την τρο­μο­κρα­τι­κή εμφά­νι­σή τους και στα λαϊ­κά μου­σι­κο­μά­γα­ζα της Θεσ­σα­λο­νί­κης. Το 1946 ο Τσι­τσά­νης απο­φα­σί­ζει να κατε­βεί, ορι­στι­κά, στην Αθή­να. Είναι, άλλω­στε, ξακου­στός. Αλλά και της Αθή­νας τα μαγα­ζιά δεν τα αφή­νουν σε ησυ­χία τα — πλη­ρω­μέ­να τώρα από την αγγλο­κρα­τία και «εθνι­κό­φρο­να» — αποβράσματα.

Χαρα­κτη­ρι­στι­κό είναι το επει­σό­διο που έγι­νε ένα βρά­δυ του 1949, στο μαγα­ζί του «Τζί­μη του Χοντρού», όπου έπαι­ζαν ο Τσι­τσά­νης με τη Σωτη­ρία Μπέλ­λου. Στο μαγα­ζί, βρί­σκο­νται οι δια­βό­η­τοι Χίτες αδελ­φοί, Κατε­λα­ναί­οι. Επι­δεί­χνο­ντας τα όπλα τους, θορυ­βούν και ειρω­νεύ­ο­νται τη Σωτη­ρία Μπέλ­λου, την ώρα που τρα­γου­δά. Εκεί­νη αντι­δρά. Της φωνά­ζουν «Πες, μωρή παλιο­κομ­μού­νι το τρα­γού­δι “Του αϊτού ο γιος”». Αντ’ αυτού η πρώ­ην αντάρ­τισ­σα του ΕΛΑΣ, απα­ντά δεν το ξέρω και αρχί­ζει να λέει το τρα­γού­δι του Τσι­τσά­νη, γραμ­μέ­νο το 1947, «Κάποια μάνα ανα­στε­νά­ζει» (και στη στρο­φή που το τρα­γού­δι λέει «ο λεβέ­ντης να γυρί­σει απ’ τη μαύ­ρη ξενι­τιά» το παρα­φρά­ζει «ο λεβέ­ντης να γυρί­σει απ’ τη μαύ­ρη Ικα­ριά»). Ακο­λού­θη­σε παν­δαι­μό­νιο. Εκεί­νη δεν το έβα­ζε κάτω. Οι Χίτες την έβρι­σαν ελε­ει­νά, τη χτύ­πη­σαν, της κου­ρέ­λια­σαν τα ρού­χα και αιμό­φυρ­τη την πέτα­ξαν στο πάτω­μα της τουα­λέ­τας. Η Μπέλ­λου έφυ­γε αιμό­φυρ­τη. Κι ο Τζί­μης είπε στην κομπα­νία «κοι­τάξ­τε να βρεί­τε γυναί­κα. Μου το είπαν καθα­ρά πως αν δε φύγει το κομ­μού­νι θα μου το κάψουν το μαγαζί».

Στη διάρ­κεια του εμφυ­λί­ου και στα μετεμ­φυ­λια­κά «πέτρι­να χρό­νια», ανά­με­σα στο ογκώ­δες συν­θε­τι­κό και στι­χουρ­γι­κό έργο του Τσι­τσά­νη, περι­λαμ­βά­νο­νται και τρα­γού­δια που εύγλωτ­τα αλλη­γο­ρούν, μιλώ­ντας για το νέο ηρω­ι­κό αγώ­να στα βου­νά, για τα δει­νά και το χαμό αμέ­τρη­των αγω­νι­στών. Τι άλλο από αλλη­γο­ρία είναι το τρα­γού­δι «Συν­νε­φια­σμέ­νη Κυρια­κή» (1948). Το τρα­γού­δι και «Για μια κόρη ξελο­γιά­στρα» (1947): «Χτί­ζουν και γκρε­μί­ζουν κάστρα/ σ’ ένα γλέ­ντι φοβερό/ για μια κόρη ξελογιάστρα,/ κι αν χαθεί πού θα τη βρω./ Δρό­μο παίρ­νω, δρό­μο αφήνω/ σε βου­νά και σε γκρεμό,/ κι όμως ζω να τυραννιέμαι/ στο δικό της τον καημό./ Μου την άρπα­ξε η μοίρα/ μια βρα­διά στο χαλασμό/ θα τη βρω και θα την πάρω/ τό ‘χω βάλει για σκοπό».

Αλλη­γο­ρία είναι και το «Το ρημαγ­μέ­νο σπί­τι» (1947): «Μπρος στο ρημαγ­μέ­νο σπίτι/ με τις πόρ­τες τις κλειστές/ τον καη­μό μου σιγοκλαίω/ και ματώ­νουν οι καρδιές./ Ούτε μάνα ούτε αδέρφια/ κι εγώ έρη­μο πουλί,/ βλέ­πω αρά­χνες στο κατώφλι/ και χορ­τά­ρια στην αυλή./ Τι να πω και τι ν’ αφήσω/ απ’ την τόση συμφορά;/Ο,τι αγά­πη­σα στον κόσμο/ δε θα δω άλλη φορά».

Αρι­στού­λα ΕΛΛΗΝΟΥΔΗ