ΦΙΛΑΛΗΘΗΣ ΕΞΙΣΤΟΡΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗΣ ΤΟΥ ΠΕΡΟΥ

Γρά­φει η Άννε­κε Ιωαν­νά­του //

ΦΙΛΑΛΗΘΗΣ ΕΞΙΣΤΟΡΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗΣ ΤΟΥ ΠΕΡΟΥ
Φραν­θί­σκο Λόπεθ ντε Χερέθ
ΕΞΙΣΤΟΡΗΣΗ ΤΩΝ ΜΥΘΩΝ ΚΑΙ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΩΝ ΤΩΝ ΙΝΚΑΣ
Κρι­στό­μπαλ ντε Μολίνα

Εισα­γω­γή-Μετά­φρα­ση-Σχό­λια: Ντί­νας Σώτηρα
Εκδό­σεις «Στο­χα­στής»

«Με στό­χο την δόξαν του Θεού και κυρί­αρ­χου Κυρί­ου ημών, και την τιμήν και υπη­ρε­σία προς την καθο­λι­κή και και­σα­ρι­κή μεγα­λειό­τη­τα, ευφρο­σύ­νη διά τους πιστούς και τρό­μος διά τους απί­στους, τέλος δε, θαυ­μα­σμόν όλων των ανθρώ­πων και χάρη στη θεία Πρό­νοια και την καλο­τυ­χία του Καί­σα­ρος καθώς και τη σωφρο­σύ­νη, τις προ­σπά­θειες και τη στρα­τιω­τι­κή πει­θαρ­χία και τα επί­πο­να και επι­κίν­δυ­να θαλάσ­σια ταξί­δια και τις μάχες των Ισπα­νών, υπη­κό­ων του αήτητ­του Καρό­λου, Αυτο­κρά­το­ρα της ρωμαϊ­κής Αυτο­κρα­το­ρί­ας και φυσι­κού μας Βασι­λέα και κυρί­ου, την εξι­στό­ρη­ση ετού­τη σκέ­φτη­κα να γρά­ψω και να απο­στεί­λω στην μεγα­λειό­τη­τά σας διά να ενη­με­ρω­θούν όλοι διά τα προ­α­να­φερ­θέ­ντα, προς δόξαν του Θεού. Διό­τι, βοη­θού­με­νοι υπό της θεί­ας χει­ρός του ανε­δεί­χθη­σαν νικη­τές και οδή­γη­σαν πλή­θος λαών στην αγία και καθο­λι­κή μας πίστη. Και προς τιμήν του Καί­σα­ρος ημών, λόγω της μεγά­λης του δύνα­μης και της καλο­τυ­χί­ας του, στην επο­χή του δια­δρα­μα­τί­ζο­νται τοιαύ­τα καθέ­κα­στα. Και προς ευφρο­σύ­νην των πιστών, διό­τι προς χάριν τους τόσες και τέτοιες μάχες κερ­δή­θη­καν και τόσες επαρ­χί­ες ανα­κα­λύ­φθη­καν και κατα­κτή­θη­καν. Και τόσα πλού­τη προ­σκο­μί­στη­καν διά τον βασι­λέα τους, τα βασί­λειά του και δι’ αυτούς τους ίδιους. Και θα ‘χουν να λένε πως οι χρι­στια­νοί έσπει­ραν τον τρό­μο στους απί­στους και εκέρ­δι­σαν τον θαυ­μα­σμό όλων των ανθρώ­πων. Διό­τι, πότε πραγ­μα­το­ποι­ή­θη­καν στους αρχαί­ους ή στους σύγ­χρο­νους χρό­νους κατορ­θώ­μα­τα τόσο τρα­νά τόσων λιγο­στών ανθρώ­πων ενά­ντια σε τόσους πολ­λούς, σε τέτοια κλί­μα­τα, κάτω από τέτοιους ουρα­νούς και σε τέτοιους θαλάσ­σιους κόλ­πους και απο­στά­σεις της γης πηγαί­νο­ντας να κατα­κτή­σουν όσα δεν είχα­νε ποτέ τους δει ούτε και γνω­ρί­σει; Και ποιος μπο­ρεί να συγκρι­θεί με τους Ισπα­νούς; Όχι βέβαια οι Εβραί­οι, οι Έλλη­νες μήτε και οι Ρωμαί­οι, για τους οποί­ους συνη­θί­ζε­ται να γρά­φε­ται περισ­σό­τε­ρο απ’ όλους» (σελ. 51, υπο­γράμ­μι­ση δική μου, Α.Ι.)

Έτσι αρχί­ζει τη «φιλα­λή­θη εξι­στό­ρη­σή» του ο Φραν­θί­σκο Λόπεθ ντε Χερέθ στο ως άνω βιβλίο.

Περού, η χίμαιρα που έγινε πραγματικότητα

Του Περού αρχι­κά οι Ισπα­νοί υπο­ψιά­ζο­νταν μονά­χα την ύπαρ­ξή του που απο­τε­λού­σε στον νεοϊ­δρυ­θέ­ντα (το 1519) Πανα­μά θέμα συζή­τη­σης των Ισπα­νών που είχαν εγκα­τα­στα­θεί εκεί στον ισθμό, όπως δια­βά­ζου­με στην εξαι­ρε­τι­κά λεπτο­με­ρή κατα­το­πι­στι­κή εισα­γω­γή, και που είχαν δώσει όνο­μα σ’ αυτή την άγνω­στη χώρα προ­τού τη γνω­ρί­σουν. Λεγό­ταν ότι υπάρ­χει μια χώρα «εύφο­ρη και πεδι­νή» προς Νότο και κάποιοι κον­κι­στα­δό­ρες έλπι­ζαν να επα­να­λά­βουν αυτό που είχε κάνει ο Ερνάν Κορ­τές στο Μεξι­κό. Τελι­κά η κατά­κτη­ση του Περού επε­κτεί­νει τα σύνο­ρα του «Νέου Κόσμου», τα παρά­λια του Ειρη­νι­κού εξε­ρευ­νώ­νται περαι­τέ­ρω δίνο­ντας νέα ώθη­ση στον εξι­σπα­νι­σμό της Νότιας Αμε­ρι­κής. Σε τριά­ντα χρό­νια από την κατά­κτη­ση του Περού κατα­κτή­θη­κε περί­που όλη η Νότια Αμερική.

H σε ιστο­ρι­κό υλι­κό πλού­σια εισα­γω­γή της μετα­φρά­στριας δίνει μια σύντο­μη και μεστή παρου­σί­α­ση της ανά­πτυ­ξης του προϊ­σπα­νι­κού πολι­τι­σμού στο Περού εστιά­ζο­ντας στη δομή του κοι­νω­νι­κού και πολι­τι­κού συστή­μα­τος, τη διοι­κη­τι­κή και οικο­νο­μι­κή οργά­νω­ση, τη στρα­τιω­τι­κή οργά­νω­ση, καθώς και στις θεό­τη­τες και την κοσμο­λο­γία των Ίνκας. Στο τρί­το κεφά­λαιο της εισα­γω­γής μαθαί­νει ο ανα­γνώ­στης για τη ζωή του συγ­γρα­φέα Φραν­θί­σκο Λόπεθ ντε Χερέθ (γεν­νη­μέ­νος το 1497 στη Σεβίλ­λη) και το έργο του. Λίγα πράγ­μα­τα είναι γνω­στά για το συγ­γρα­φέα ο οποί­ος, σύμ­φω­να με την εισα­γω­γή, μοιά­ζει να κάνει τα πάντα για να παρου­σιά­ζε­ται απλώς και μόνο ως γρα­φέ­ας του κον­κι­στα­δό­ρα Δον Φραν­θί­σκο Πιθά­ρο. Στη σύντο­μη εξι­στό­ρη­ση της κατά­κτη­σης του Περού συμ­με­τεί­χε ο Χερέθ με αυτή την ιδιό­τη­τα χωρίς να κερ­δί­σει, ωστό­σο, με το έργο του μια περί­ο­πτη θέση ανά­με­σα στους μεγά­λους συγ­γρα­φείς που έγρα­ψαν για τις «Δυτι­κές Ινδί­ες» το λεγό­με­νο ισπα­νι­κό Χρυ­σό Αιώ­να. Η Φιλα­λή­θης Εξι­στό­ρη­ση έχει θεω­ρη­θεί από αξιό­πι­στους ιστο­ρι­κούς ως ένα από τα σημα­ντι­κό­τε­ρα κεί­με­να για την ανα­κά­λυ­ψη και κατά­κτη­ση του Περού από τον Φραν­θί­σκο Πιθά­ρο, παρ’ όλο που δεν ήταν το πρώ­το κεί­με­νο. Απο­τέ­λε­σε, όμως, πλού­σια πηγή πλη­ρο­φο­ριών και στοι­χεί­ων για όλες τις ιστο­ρί­ες των Δυτι­κών Ινδιών του 16^ου και του 17^ου αιώ­να και έζη­σε πολ­λές ανα­τυ­πώ­σεις και επα­νεκ­δό­σεις με ανα­νε­ω­μέ­νο ενδια­φέ­ρον το 19^ο αιώ­να, όταν ο Ενρί­κε ντε Βέδια συμπε­ριέ­λα­βε την εξι­στό­ρη­ση στη σει­ρά «Πρώ­τοι Ιστο­ριο­γρά­φοι των Ινδιών», μια σει­ρά με μεγά­λη επι­τυ­χία. Η φιλα­λή­θεια του Ντε Χερέθ περιο­ρί­ζε­ται, όμως, στην πεντα­κά­θα­ρη τοπο­θέ­τη­σή του υπέρ της εκστρα­τεί­ας του Πιθά­ρο του οποί­ου, στο κάτω κάτω της γρα­φής ήταν γρα­φέ­ας. Απο­λο­γη­τής των πρά­ξε­ων του Πιθά­ρο με έντο­νους τόνους χρι­στια­νι­κής θρη­σκο­λη­ψί­ας δικαιο­λο­γεί τους Ισπα­νούς, καλούς χρι­στια­νούς που βάζουν σε κίν­δυ­νο τη ζωή τους για το καλό των ντό­πιων πρω­τό­γο­νων βαρ­βά­ρων.  Ανα­γκά­ζο­νται να χρη­σι­μο­ποι­ή­σουν τα όπλα ενά­ντια στους «άγριους», όταν αυτοί εξε­γεί­ρο­νται. Γνω­στή και παμπά­λαια συντα­γή. Πάντα οι κατα­κτη­τές δικαιο­λο­γού­σαν έτσι τις πρά­ξεις τους. Δεν λέει τίπο­τα για τις σφα­γές, για τον αφα­νι­σμό των ιθα­γε­νών και την κατα­λή­στευ­σή τους. Όμως, ο Ντε Χερέθ έχει ενσω­μα­τώ­σει κάποια στοι­χεία για τον πολι­τι­σμό των Ίνκας –ανα­πτύ­χθη­κε από τα νότια της σημε­ρι­νής Κολομ­βί­ας μέχρι την Κεντρι­κή Χιλή και από την ακτή του Ειρη­νι­κού μέχρι τη ζώνη των τρο­πι­κών δασών του Αμα­ζο­νί­ου — που, προ­φα­νώς δεν έμει­ναν απα­ρα­τή­ρη­τα, όπως η τελειό­τη­τα των δρό­μων και των κτι­ρί­ων, ο τρό­πος που δού­λευαν το χρυ­σό και το ασή­μι, το οργα­νω­τι­κό και πολι­τι­κό επί­πε­δο κλπ. Στοι­χεία που αντι­κρού­ουν το μύθο της κατω­τε­ρό­τη­τας και που γι’ αυτό το λόγο έπρε­πε να μεί­νουν κρυμ­μέ­να για το ανα­γνω­στι­κό κοι­νό στην μητρό­πο­λη. Η «φιλα­λή­θεια» έκρυ­βε πολ­λά ψέματα.

Μύθοι και τελετουργικά των Ίνκας

Η δεύ­τε­ρη εξι­στό­ρη­ση που περι­λαμ­βά­νει η έκδο­ση είναι αυτή του Κρι­στό­μπαλ ντε Μολί­να για τους μύθους και τελε­τουρ­γί­ες των Ίνκας. Ο Ντε Μολί­να ήταν ιερέ­ας, εφη­μέ­ριος στο Κού­σκο (πρω­τεύ­ου­σα των Ίνκας) για τρεις δεκα­ε­τί­ες (1555–1585) και μιλού­σε πολύ καλά τη γλώσ­σα κέτσουα. Η μερο­λη­ψία και αυτού του συγ­γρα­φέα φαί­νε­ται από την εισα­γω­γή: «Επει­δή στην εξι­στό­ρη­ση που απέ­δω­σα στην Εκλα­μπρό­τα­τη Μεγα­λειό­τη­τά σας σχε­τι­κά με τη συμπε­ρι­φο­ρά, την προ­έ­λευ­ση, τη ζωή και τα έθι­μα των Ίνκας, οι οποί­οι διε­τέ­λε­σαν ηγε­μό­νες τού­της εδώ της χώρας, καθώς και για το πόσοι ήσα­νε και ποιες ήσα­νε οι γυναί­κες τους και οι νόμοι που εθέ­σπι­σαν και οι πόλε­μοι που έκα­ναν και τα έθνη που εδού­λω­σαν, σε ορι­σμέ­να μέρη της εξι­στό­ρη­σης ανα­φέ­ρο­μαι, αν και όχι και πολύ εκτε­τα­μέ­να, στις τελε­τές και τις λατρεί­ες που επι­νό­η­σαν, πρέ­πον μου φαί­νε­ται την ώρα ετού­τη και μετά από δια­τα­γή της Αξιο­σέ­βα­στης Μεγα­λειό­τη­τάς σας, να μπω στον κόπο να μερι­μνή­σω περί αυτού για να γνω­ρί­σει η Αξιο­σέ­βα­στη Μεγα­λειό­τη­τά σας τις τελε­τές, τις λατρεί­ες και τις ειδω­λο­λα­τρί­ες που είχαν οι ινδιά­νοι αυτοί» (σελ. 159). Η ίδια η δια­τύ­πω­ση, η επι­λο­γή των όρων, όπως «ειδω­λο­λα­τρία» εμπε­ριέ­χει τη θέση του συγ­γρα­φέα ότι ο χρι­στια­νι­σμός είναι ανώ­τε­ρος και οι ειδω­λο­λά­τρες πρέ­πει να «διορ­θω­θούν». Ο χρι­στια­νι­σμός με τους ιερείς του από­στο­λους στα κατα­κτη­μέ­να ή υπό κατά­κτη­ση μέρη του κόσμου προς κατα­λή­στευ­ση και υπό­τα­ξη των ιθα­γε­νών πλη­θυ­σμών, ήταν πάντα το ισχυ­ρό και απα­ραί­τη­το δεξί χέρι των κατα­κτη­τών-αποι­κιο­κρα­τών, διό­τι αν θέλεις να υπο­τά­ξεις έναν λαό πρέ­πει να αλλο­τριώ­σεις τον πολι­τι­σμό, την ταυ­τό­τη­τα, τη συνεί­δη­ση, την ψυχή του.

Γενικευμένη σύγκρουση πολιτισμών 

Ωστό­σο, ο προ­ση­λυ­τι­σμός προς το χρι­στια­νι­σμό κάθε άλλο παρά απρό­σκο­πτος έγι­νε. Οι εξε­γέρ­σεις και οι συγκρού­σεις ήταν πολ­λές και αιμα­τη­ρές. Μετά από αιώ­νες επι­κρά­τη­σε ο καθο­λι­κι­σμός στη Νότια Αμε­ρι­κή, αλλά στον ιθα­γε­νή πλη­θυ­σμό, στο βαθ­μό που έγι­νε, με ισχυ­ρές επι­βιώ­σεις των παλαιών δικών τους θρη­σκειών, εθί­μων και ηθών. Οι περι­γρα­φές του Ντε Μολί­να είναι γλα­φυ­ρές. Στο κεφά­λαιο ΤΑΚΙ ΟΝΓΚΟΙ: ΛΟΙΜΟΣ ΚΑΙ ΣΤΑΣΗ δια­βά­ζου­με «Στην επαρ­χία του Παρι­να­κό­τσα, στην επι­σκο­πή του Κού­σκο, αυτός ο Λουίς ντε Ολι­βέ­ρα, εφη­μέ­ριος κεί­νης εκεί της επαρ­χί­ας, κατά­λα­βε πως όχι μόνο σε κεί­νη κει την επαρ­χία αλλά και σε όλες τις υπό­λοι­πες επαρ­χί­ες και πόλεις του Τσου­κι­κά­κα, του Λα Πας, του Κού­σκο, του Γουα­μάν­γκα και ακό­μα και στη Λίμα και την Αρι­κί­πα, οι πιο πολ­λοί απ’ αυτούς (τους Ινδιά­νους, Α.Ι.) είχα­νε οδη­γη­θεί σε πολύ μεγά­λες απο­στα­σί­ες, απο­μα­κρυ­νό­με­νοι από την καθο­λι­κή πίστη που είχα­νε δεχτεί και επι­στρέ­φο­ντας στην ειδω­λο­λα­τρία που μετέρ­χο­νταν τον και­ρό της απι­στί­ας τους. Δεν μπο­ρέ­σα­με να εξα­κρι­βώ­σου­με ποιος ιθύ­νων νους κρυ­βό­ταν πίσω απ’ αυτό το εγχεί­ρη­μα, υπο­ψί­ες μονά­χα και δια­δό­σεις υφί­στα­νται πώς το επι­νό­η­σαν οι μάγοι που στο Ουι­σκα­μπά­μπα είχα­νε οι Ίνκας, οι οποί­οι είχαν ξεση­κω­θεί εκεί πέρα, για­τί πίστευαν πως πιο αλη­θείς ήσαν οι δοξα­σί­ες που σ’ αυτό το βασί­λειο (…) το έτος εβδο­μή­ντα και όχι παλιό­τε­ρα, είχαν οι ινδιά­νοι, […] (σελ. 183/184). […] Σ’ αυτή την απο­στα­σία πίστευαν πως ο Θεός και Κύριός μας, είχε δημιουρ­γή­σει τους Ισπα­νούς και την Καστίλ­λη καθώς και τα ζώα και τα τρό­φι­μα της Καστίλ­λης. Αντί­θε­τα, οι γουά­κας είχαν δημιουρ­γή­σει τους ινδιά­νους καθώς και τού­τη τη γη και τις προ­μή­θειες που προη­γου­μέ­νως είχα­νε οι ινδιά­νοι, και έτσι αφαι­ρού­σαν από τον Κύριό μας την παντο­δυ­να­μία του. Εμφα­νί­στη­καν πολ­λοί κήρυ­κες ανά­με­σα στους ινδιά­νους, που αυτά εκή­ρυτ­ταν στα ορο­πέ­δια και στα χωριά. Κήρυτ­ταν την ανά­στα­ση αυτή των γουά­κας, λέγο­ντας πως οι γουά­κας περι­πλα­νιό­νταν στον αέρα διψα­σμέ­νες και θεο­νή­στι­κες για­τί οι ινδιά­νοι δεν τους πρό­σφε­ραν πια θυσί­ες, …, και πως είχαν σπεί­ρει φυτεί­ες ολό­κλη­ρες με σκου­λή­κια για να τα φυτέ­ψου­νε στις καρ­διές των Ισπα­νών και των κοπα­διών της Καστίλ­λης, καθώς και στ’ άλο­γα και τις καρ­διές των ινδιά­νων που παρα­μέ­νου­νε χρι­στια­νοί. Και πως ήταν οργι­σμέ­νες με όλους τους, για­τί είχα­νε βαφτι­στεί και πως θα ανα­γκά­ζο­νταν να τους σκο­τώ­σου­νε όλους τους αν δεν ξανα­γύ­ρι­ζαν σ’ αυτές, απο­κη­ρύσ­σο­ντας την καθο­λι­κή πίστη, […] (σελ. 184/185, υπο­γράμ­μι­ση δική μου, Α.Ι.) Παρα­κά­τω χαρα­κτη­ρί­ζο­νται οι στα­σια­στές «δαι­μο­νι­σμέ­νοι» και σύμ­φω­να με τον Ντε Μολί­να, έκα­ναν αυτή την «απο­στα­σία» για­τί πίστευαν ότι ο «Θεός και οι Ισπα­νοί  βρί­σκο­νταν στο χεί­λος της ήττας».

Η θρησκευτική επίφαση

Ο λόγος γίνε­ται για την εξέ­γερ­ση που είχε οργα­νώ­σει ενά­ντια στους Ισπα­νούς ο Ίνκα βασι­λιάς Μάν­κο Κάπακ ΙΙ –τον οποίο οι Ισπα­νοί είχαν στέ­ψει μόνο για να καθη­συ­χά­σουν τους Ίνκας —  στην Βιλ­κα­μπά­μπα το 1535 και την οποία οι Ισπα­νοί κλη­ρι­κοί ήθε­λαν να απο­δώ­σουν μόνο σε θρη­σκευ­τι­κά αίτια που τα παρου­σί­α­ζαν σαν γενι­κή απει­λή για το Στέμ­μα, ελπί­ζο­ντας μάλ­λον σε κοι­νω­νι­κά-πολι­τι­κά-εκκλη­σια­στι­κά οφέ­λη.  Ο Μάν­κο, όμως, δεν μπο­ρού­σε να ανε­χτεί την απάν­θρω­πη συμπε­ρι­φο­ρά των Ισπα­νών, απο­ποι­ή­θη­κε τον τίτλο του και εξε­γέρ­θη­κε. Οι Ισπα­νοί παρά τρί­χα γλί­τω­σαν την ήττα. Συμπε­ρα­σμα­τι­κά στο τέλος ο Ντε Μολί­να μιλά­ει για την απλοϊ­κό­τη­τα, το ευκο­λό­πι­στο αυτών των ινδιά­νων, που τόσο εύκο­λα παρα­σύ­ρο­νται στην απο­στα­σία και στο σφάλ­μα, αλλά και που μετά μετα­νο­ούν και εξο­μο­λο­γού­νται: «Μεγά­λος αριθ­μός ινδιά­νων, άντρες και γυναί­κες, υπάρ­χει που επει­δή έχου­νε κατα­νο­ή­σει πια την μεγά­λη προ­σβο­λή που γίνε­ται προς τον Κύριό μας μ’ αυτό, δεν το επι­τρέ­πουν με κανέ­ναν τρό­πο, αντί­θε­τα τους κατη­γο­ρούν ενώ­πιον των ιερέ­ων τους για να τιμω­ρη­θούν. Και αν υπήρ­χε κάποια παρα­δειγ­μα­τι­κή τιμω­ρία διά αυτούς τους μαγ­γα­νευ­τές, με τη φώτι­ση του Θεού, θα έπαυε το μεγά­λο αυτό κακό, παρ’ όλο που, όπως είπα, είναι πλέ­ον λιγο­στοί» (σελ. 188/189).

Ο Κρι­στό­μπαλ ντε Μολί­να συμ­με­τεί­χε στην επι­χεί­ρη­ση που οργά­νω­σε ο αντι­βα­σι­λέ­ας Τολέ­δο στο Περού μετα­ξύ 1569 και 1581. Ο Τολέ­δο επι­χεί­ρη­σε μια γενι­κή επι­θε­ώ­ρη­ση στην περιο­χή των Άνδε­ων, καθώς και μια έρευ­να στο ιστο­ρι­κό παρελ­θόν του Περού για να μάθει πως ζού­σαν οι λαοί του βασι­λεί­ου του Περού πριν από τους Ίνκας μιλώ­ντας, μάλι­στα, για την «ινκαϊ­κή τυραν­νία» (!). Ο Ντε Μολί­να, ωστό­σο, μοιά­ζει να κρα­τά­ει, όσο το δυνα­τόν, μια σχε­τι­κά ουδέ­τε­ρη από­στα­ση, για­τί το έργο του δεν απο­πνέ­ει το κλί­μα της συνε­χούς προ­σπά­θειας να απο­δει­χθεί η λεγό­με­νη «τυραν­νία των Ίνκας», όπως συνέ­βαι­νε σε πολ­λά άλλα έργα της επο­χής για ευνό­η­τους λόγους. Από τα παρα­πά­νω έργα πάντως η ιστο­ρι­κή αλή­θεια μαθαί­νε­ται και η εισα­γω­γή δίνει στον ανα­γνώ­στη ένα πολύ­τι­μο ιστο­ρι­κό υλι­κό, ενώ το παράρ­τη­μα με εικό­νες και σχέ­δια δίνει μια γλα­φυ­ρή ανα­πα­ρά­στα­ση εποχής.

Άννεκε Ιωανάτου

Doctoral κλασικής φιλολογίας, νεοελληνικής και συγκριτικής γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου της Ουτρέχτης. Κριτικός λογοτεχνίας, μεταφράστρια. Μετέφρασε το «Η εξέγερση του Σπάρτακου» του Ρίγκομπερτ Γκίντερ, καθώς και το «Αντι-Ντίρινγκ» του Φρίντριχ Ενγκελς. Από τον Απρίλη του 1996 ήταν παραγωγός ραδιοφωνικής εκπομπής για το βιβλίο στον «902 Αριστερά στα FM» και από τον Απρίλη του 2007 τηλεοπτικής εκπομπής για το βιβλίο στον ίδιο σταθμό.