Aλεξάνδρεια: Πριν 2.200 χρόνια το πρώτο “Strip Mall” εμπορικό κέντρο στον κόσμο

Τα ερείπια ενός εμπορικού κέντρου της ελληνορωμαϊκής εποχής έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη:
Ο οικισμός του 6ου πΧ. αιώνα που χτίστηκε από χριστιανούς προσκυνητές πάνω από τα ερείπια ενός ρωμαϊκού αμπελώνα στην Αίγυπτο, περιείχε καταστήματα, δημόσια μπάνια και νοσοκομείο.

Η «πόλη σε πόλη» (city within a city) βρι­σκό­ταν στη Μαρέα (νότιες όχθες της λίμνης Μαρε­ώ­τι­δα), νυν χωριό Χαβου­ρί­για κοντά στην Αλεξάνδρεια
Οι αρχαιο­λό­γοι εντό­πι­σαν μαγνη­τι­κές ανω­μα­λί­ες που υπο­δει­κνύ­ουν μια πυκνή αστι­κή περιο­χή χωρίς αμυ­ντι­κά τείχη
Οι «ενό­τη­τες» ομοιό­μορ­φου μεγέ­θους, ~45Χ33 πόδια χρη­σι­μο­ποι­ή­θη­καν για δημό­σια λου­τρά, κατα­στή­μα­τα, κατοι­κί­ες, νοσο­κο­μείο και άλλες χρήσεις

Πιστεύ­ε­ται ότι χτί­στη­κε από χρι­στια­νούς προ­σκυ­νη­τές καθ ‘οδόν προς το Αμπού Μένα (σσ. Άγιος Μηνάς, πόλη χρι­στια­νι­κού λατρευ­τι­κού κέντρου των Κοπτών, η οποία φιλο­ξε­νού­σε σύνο­λο μονα­στη­ριών, στην Αίγυ­πτο της ύστε­ρης αρχαιό­τη­τας, 45km ΝΔ από την Αλεξάνδρεια).
Το συγκρό­τη­μα είναι ένα σπά­νιο δείγ­μα πρω­τό­τυ­που πολε­ο­δο­μι­κού σχε­δια­σμού στη βυζα­ντι­νή επο­χή, όπου οι ρωμαϊ­κές και ελλη­νι­κές δομές συνή­θως επα­να­χρη­σι­μο­ποι­ή­θη­καν — «εξαι­ρε­τι­κά σπά­νιο» στην ύστε­ρη αρχαιό­τη­τα, σύμ­φω­να με μια έκθε­ση στο περιο­δι­κό Antiquity, επει­δή οι κατα­σκευ­ές που κατα­σκευά­στη­καν από Έλλη­νες και Ρωμαί­ους ήταν ακό­μα άμε­σα διαθέσιμες.
Τα απο­χω­ρη­τή­ρια στο συγκρό­τη­μα «τοπο­θε­τή­θη­καν μακριά από σπί­τια, γεγο­νός που απο­δει­κνύ­ει ότι η πόλη ανα­πτύ­χθη­κε για την επο­χή της», λένε οι ειδικοί.

Ο γενι­κός γραμ­μα­τέ­ας του Ανώ­τα­του Συμ­βου­λί­ου Αρχαιο­τή­των, Μου­στά­φα Ουα­ζί­ρι επε­σή­μα­νε ότι η σημα­σία της ανα­κά­λυ­ψης αυτής έγκει­ται στο γεγο­νός ότι παρου­σιά­ζει τις πολ­λές και σημα­ντι­κές δρα­στη­ριό­τη­τες που κατα­γρά­φο­νται στα εξω­τε­ρι­κά τεί­χη της αιγυ­πτια­κής πόλης κατά την ελλη­νο­ρω­μαϊ­κή επο­χή, και όπου περιε­λάμ­βα­ναν χώρους ανά­παυ­σης για ταξι­διώ­τες και επι­σκέ­πτες στην περιο­χή μέχρι και την από­κτη­ση των απα­ραί­τη­των αδειών εισό­δου, αλλά και χώρους για την εξέ­τα­ση και τον καθο­ρι­σμό των φόρων στα εμπο­ρεύ­μα­τα που εισά­γο­νταν στην πόλη.
Με άλλα λόγια, ο χώρος αυτός απο­τε­λού­σε ένα δια­με­τα­κο­μι­στι­κό κέντρο, για ταξι­διώ­τες, επι­σκέ­πτες και εμπό­ρους στο οποίο υπήρ­χαν και χώροι όπου μπο­ρού­σαν να ξεκου­ρα­στούν οι ταξι­διώ­τες πριν τους δοθεί ένα είδος άδειας εισό­δου και παρα­μο­νής στην πόλη της Αλε­ξάν­δρειας. Υπήρ­χαν μέχρι και αρμό­διοι που εκτι­μού­σαν τα προς είσο­δο εμπο­ρεύ­μα­τα και όρι­ζαν τους απαι­τού­με­νους φόρους.

Αντι­κεί­με­να που βρέθηκαν

Όλη η περιο­χή χωρι­ζό­ταν από έναν κεντρι­κό δρό­μο κάθε­το και παράλ­λη­λες οδούς, όλοι συν­δε­δε­μέ­νοι με δίκτυο λυμάτων.
Υπήρ­χαν επί­σης πηγά­δια, αγω­γοί νερού χώροι απο­θή­κευ­σης, όπου βρέ­θη­καν αγγεία, αγάλ­μα­τα και άλλα εκθέ­μα­τα, ενώ ανα­κα­λύ­φθη­καν εργα­στή­ρια και κατα­στή­μα­τα για την κατα­σκευή και πώλη­ση αγαλ­μά­των θεο­τή­των, αυτο­κρα­τό­ρων και προ­σω­πι­κο­τή­των, μετα­ξύ των οποί­ων και του Μεγά­λου Αλε­ξάν­δρου, με τους αρχαιο­λό­γους να βρί­σκουν καλού­πια για την κατα­σκευή αυτών των αγαλ­μά­των και μια προ­το­μή από αλά­βα­στρο, μερι­κά από τα οποία αντι­κεί­με­να χρη­σί­μευαν για την παρα­γω­γή φυλα­κτών για τους πολεμιστές.
Όλος αυτός ο χώρος λει­τούρ­γη­σε από τον ΙΙ (κατ’ αλλους VI) αιώ­να π.Χ. μέχρι τον IV αιώ­να μ.Χ.

Προς Νοσο­κο­μείο — γρα­φή σε όστρακο

Η Αλε­ξάν­δρεια ιδρύ­θη­κε στο δυτι­κό άκρο του Δέλ­τα του Νεί­λου το 331 π.Χ. από τον Μέγα Αλέ­ξαν­δρο και αντι­κα­τέ­στη­σε σύντο­μα το Μέμ­φις ως πρω­τεύ­ου­σα της Αιγύ­πτου και την αυτο­κρα­το­ρία των Πτο­λε­μαί­ων, εστιά­ζο­ντας έτσι την Αίγυ­πτο πιο απο­φα­σι­στι­κά από ποτέ στην ανα­το­λι­κή Μεσόγειο.
Έγι­νε κέντρο του ελλη­νι­στι­κού πολι­τι­σμού καθώς η αυλή των Πτο­λε­μαί­ων προ­σέλ­κυ­σε σημα­ντι­κούς ποι­η­τές και μελε­τη­τές, έπαι­ξε επί­σης πρω­τα­γω­νι­στι­κό ρόλο στην οικο­νο­μία και το εμπό­ριο, απο­στράγ­γι­ζο­ντας την αιγυ­πτια­κή ενδο­χώ­ρα, την Ερυ­θρά Θάλασ­σα τον Ινδι­κό Ωκε­α­νό κλπ.

Η Αλε­ξάν­δρεια πρέ­πει να ήταν η πιο πυκνο­κα­τοι­κη­μέ­νη πόλη της περιο­χής (του­λά­χι­στον 1.000.000 κάτοι­κοι τον Ι πΧ. αιώνα).
Ο γεω­γρά­φος Στρά­βων (φιλό­σο­φος και ιστο­ρι­κός επί­σης), επι­σκέ­φθη­κε την Αίγυ­πτο το 25–24 π.Χ παρέα Aelius Gallus και έδω­σε μια πρώ­τη καλή περι­γρα­φή της πόλης.
Πολ­λά από τα χαρα­κτη­ρι­στι­κά της εξα­φα­νί­στη­καν την επο­χή του Διο­κλη­τια­νού (284–305) ως συνέ­πεια κοι­νω­νι­κών ανα­κα­τα­τά­ξε­ων με πρω­τό­γνω­ρη οικο­δο­μι­κής δρα­στη­ριό­τη­τας, αλλά και κατα­στρο­φών (φυσι­κές και πόλε­μοι ιδί­ως τον ΙΙΙ αιώ­να) δημιουρ­γώ­ντας ένα είδος ασυ­νέ­χειας μετα­ξύ της ελλη­νι­στι­κής και της πρώ­ι­μης ρωμαϊ­κής Αλε­ξάν­δρειας, αφε­νός, και της Βυζα­ντι­νής πόλης, αφε­τέ­ρου. πολ­λά σημα­ντι­κά χαρα­κτη­ρι­στι­κά παρα­μέ­νουν, ωστό­σο, σε μεγά­λο βαθ­μό αμετάβλητα.
Όπως και πριν, τα δύο θαλάσ­σια λιμά­νια, το Μεγά­λο Λιμά­νι και το Λιμά­νι του Eunostus (ευ-νόστος), υπήρ­χαν, χωρι­σμέ­να από το Επτα­στά­διο, το οποίο συνέ­δεε την ηπει­ρω­τι­κή χώρα και το λεγό­με­νο νησί του Φάρου, με τον περί­φη­μο φάρο του ΙΙΙ αιώ­να πΧ., ενώ αυτά τα λιμά­νια εξα­σφά­λι­σαν την ανταλ­λα­γή αγα­θών μετα­ξύ της Μεσο­γεί­ου και της Αιγύ­πτου, οι λιμε­νι­κές εγκα­τα­στά­σεις στη νότια πλευ­ρά της Αλε­ξάν­δρειας και η βόρεια όχθη της λίμνης Μαρε­ώ­της έφε­ραν την πρω­τεύ­ου­σα σε επα­φή, μέσω κανα­λιών, με τον Κανό­να του Νεί­λου, το Δέλ­τα του και με την Άνω Αίγυπτο.
Πιο πρό­σφα­τα, οι Πολω­νοί αρχαιο­λό­γοι που σκά­βουν στην Kom al-Dikka, στο κέντρο της Αλε­ξάν­δρειας, ανα­κά­λυ­ψαν σημα­ντι­κά τμή­μα­τα της ρωμαϊ­κής και βυζα­ντι­νής πόλης: μια μικρή, πολύ πυκνή συνοι­κία της ύστε­ρης ρωμαϊ­κής περιό­δου, λου­τρά (πιθα­νώς χρο­νο­λο­γού­νται από το XNUMXος αιώ­νας μΧ.), ένα δημό­σιο κτί­ριο (ερμη­νευ­μέ­νο ως ωδείο), και ένα άλλο κτί­ριο με σει­ρές μαρ­μά­ρι­νων καθι­σμά­των που οι ανα­σκα­φείς θεω­ρού­νταν θέα­τρο, αλλά το οποίο ο Balty έχει ανα­γνω­ρί­σει ως βου­λευ­τή­ριο, αίθου­σα του δημο­τι­κού συμ­βου­λί­ου της Ρωμαϊ­κής Αλεξάνδρειας.
Το ίδιο μέρος απέ­δω­σε δεκά­δες σκί­τσα και σχέ­δια που σχε­τί­ζο­νται με τον ιππό­δρομ­μο και με άλλα μοτίβα.
Ως πρω­τεύ­ου­σα της Provincia Aegyptus των Ρωμαί­ων ήταν η έδρα του praefectus Aegypti (εκπρό­σω­πος του αυτο­κρά­το­ρα στην επαρ­χια­κή διοίκηση).

Ως πρω­τεύ­ου­σα της Πτο­λε­μαϊ­κής, Ρωμαϊ­κής και Βυζα­ντι­νής Αιγύ­πτου, και ως σταυ­ρο­δρό­μι πλη­θυ­σμών και προ­ϊ­ό­ντων, η Αλε­ξάν­δρεια είχε γίνει πολυ­πλη­θυ­σμι­κή: εκτός από μετα­νά­στες και εμπό­ρους από τις περιο­χές της Ελλά­δας και της Εγγύς Ανα­το­λής, μετα­ξύ των οποί­ων πολ­λοί Εβραί­οι, υπήρ­χε κι ένας πυρή­νας γηγε­νών Αιγυ­πτί­ων που είχε ως επί­κε­ντρο το παλιό χωριό Rakoti (το ΒΔ του Δέλ­τα του Νεί­λου), που είχε γίνει μια σημα­ντι­κή συνοι­κία της πόλης γύρω το Serapeum. Η κίνη­ση αυτό­χθο­νων εξε­λί­χτη­κε σε άγριο κυνη­γη­τό ‑με εντο­λή της ρωμαϊ­κής κυβέρ­νη­σης για­τί θεω­ρή­θη­κε απει­λή του «ελλη­νι­στι­κού χαρα­κτή­ρα» της.
Η Αλε­ξάν­δρεια υπέ­στη τρο­με­ρές απώ­λειες σε ανθρώ­πι­νες ζωές, καθώς και σε δημό­σια και ιδιω­τι­κά κτί­ρια, κατά τη διάρ­κεια των ταρα­χών και των πολέ­μων του δεύ­τε­ρου και τρί­του αιώ­να ‑το Brucheion, για παρά­δειγ­μα, είχε κατα­στρα­φεί ολο­κλη­ρω­τι­κά κατά τη διάρ­κεια της εβραϊ­κής εξέ­γερ­σης του 115–117.
Ανέ­καμ­ψε από την επο­χή του Αδρια­νού (117–138), τα τεί­χη της πόλης ξανα­χτί­στη­καν από τους βυζα­ντι­νούς αυτο­κρά­το­ρες, αλλά περι­λάμ­βα­ναν μικρό­τε­ρη επι­φά­νεια (εγκα­τά­λει­ψη των ανα­το­λι­κών συνοι­κιών) και ο πλη­θυ­σμός της περιο­ρί­στη­κε στις~ 500.000.
Καθώς η Αλε­ξάν­δρεια έπρε­πε να υπη­ρε­τή­σει τη Ρώμη συνει­σφέ­ρο­ντας σε μεγά­λο βαθ­μό στην τρο­φο­δο­σία της αυτο­κρα­το­ρι­κής πρω­τεύ­ου­σας κατά τους τρεις πρώ­τους αιώ­νες της χρι­στια­νι­κής επο­χής, έτσι έπρε­πε να υπο­κύ­ψει στην Κων­στα­ντι­νού­πο­λη όταν αυτή έγι­νε έδρα των αυτο­κρα­τό­ρων της Ανα­το­λι­κής Ρωμαϊ­κής Αυτο­κρα­το­ρί­ας –με προ­ϊ­ό­ντα και φόρους τώρα προς τη νέα πρω­τεύ­ου­σα, πάντως ‑ακό­μη και τότε παρέ­μει­νε πιθα­νώς το σημα­ντι­κό­τε­ρο οικο­νο­μι­κό κέντρο του μεσο­γεια­κού κόσμου.
Από αυτή την άπο­ψη, η πρω­τεύ­ου­σα της Αιγύ­πτου εξυ­πη­ρε­τή­θη­κε καλά από άφθο­νο και άκρως εξει­δι­κευ­μέ­νο επαγ­γελ­μα­τι­κό εργα­τι­κό δυνα­μι­κό (ύφαν­ση λινού, επε­ξερ­γα­σία πάπυ­ρου, εμφύ­ση­ση γυα­λιού, κατα­σκευή αρω­μά­των, κοσμη­μά­των και ποτών), ενώ οι υπη­ρε­σί­ες μετα­φο­ράς, ύψι­στης σημα­σί­ας σε μια εμπο­ρι­κή πόλη, λει­τουρ­γού­σαν μέσω ενώσεων.
Καλά εξο­πλι­σμέ­νο με λιμά­νια τόσο στη θάλασ­σα όσο και στη βόρεια όχθη της λίμνης Μαρε­ώ­τη, η Αλε­ξάν­δρεια εκμε­ταλ­λεύ­τη­κε τις ευκαι­ρί­ες της τοπο­θε­σί­ας της στο μεταίχ­μιο Μεσο­γεί­ου και Νεί­λου, με το εμπό­ριο να εξα­κο­λου­θεί να ευδο­κι­μεί όχι μόνο με τους γεί­το­νες στη Δυτι­κή και την Εγγύς Ανα­το­λή αλλά και με τη Μέση και την Άπω Ανατολή.
Ο σημα­ντι­κός ρόλος της Αιγύ­πτου στη δια­τή­ρη­ση της Κων­στα­ντι­νού­πο­λης και των βυζα­ντι­νών στρα­τών όχι μόνο αντι­κα­το­πτρί­ζει τη βοη­θη­τι­κή λει­τουρ­γία της Αλε­ξάν­δρειας σε σχέ­ση με τη βυζα­ντι­νή πρω­τεύ­ου­σα, αλλά δεί­χνει επί­σης πόσο ουσια­στι­κό ήταν για τον αυτο­κρά­το­ρα και την κεντρι­κή διοί­κη­ση να δια­σφα­λί­σουν την υπο­τα­γή της Αιγύ­πτου την περί­ο­δο δυνη­τι­κής κοι­νω­νι­κής σύγκρου­σης στα τέλη της Ρωμαϊ­κής περιόδου.
Πολ­λοί Αιγύ­πτιοι της ενδο­χώ­ρας, επει­δή δεν ήταν σε θέση να πλη­ρώ­σουν τους φόρους τους, κατέ­φυ­γαν στην Αλε­ξάν­δρεια, κάνο­ντας μάστι­γα την ανερ­γία, παρά τις οικο­νο­μι­κές ευκαι­ρί­ες, ιδιαί­τε­ρα κατά τους χει­με­ρι­νούς μήνες, όταν η πλο­ή­γη­ση στη Μεσό­γειο έπρε­πε να δια­κο­πεί και πολ­λοί ναυ­τι­κοί και λιμε­νερ­γά­τες ήταν αδρανείς.
Υπήρ­χε αντα­γω­νι­σμός μετα­ξύ αυτών των φτω­χό­τε­ρων στρω­μά­των και των πλου­σιό­τε­ρων και όταν αυτές οι οικο­νο­μι­κές και κοι­νω­νι­κές εντά­σεις τρο­φο­δο­τή­θη­καν από θρη­σκευ­τι­κές συγκρού­σεις, όπως συνέ­βη τον τέταρ­το αιώ­να, (όταν οι ειδω­λο­λά­τρες ήταν ακό­μη πολυά­ριθ­μοι), αυτό οδή­γη­σε σε αιμα­τη­ρές εκρή­ξεις και στους επό­με­νους αιώ­νες της βυζα­ντι­νής κυριαρ­χί­ας, η αστι­κή ανα­τα­ρα­χή είναι ένα επα­να­λαμ­βα­νό­με­νο  φαι­νό­με­νο, εν μέσω άρτου και θεα­μά­των (έντο­νο ενδια­φέ­ρον για ελεγ­χό­με­νη μαζι­κή δια­σκέ­δα­ση με τον ιππό­δρο­μο και τις άμα­ξες του να απο­λάμ­βα­ναν ιδιαί­τε­ρη δημο­τι­κό­τη­τα, μαζί με τις δημό­σιες δια­ση­μό­τη­τες της εποχής).
Σε αυτό το πλαί­σιο, υπάρ­χει σει­ρά από σκί­τσα και σχέ­δια, που ανα­κα­λύ­φθη­καν από πολω­νούς αρχαιο­λό­γους στην κεντρι­κή συνοι­κία της Kom al-Dikkah, σε ένα κτί­ριο που μπο­ρεί να ήταν το βου­λευ­τή­ριο της ύστε­ρης Ρωμαϊ­κής Αλεξάνδρειας

Ακο­λου­θεί –όπως και για όλη την ευρύ­τε­ρη περιο­χή (τόσο στην Περ­σία και Μέση Ανα­το­λή όσο και στις ανα­το­λι­κές επαρ­χί­ες του Βυζα­ντί­ου) η κυριαρ­χία των Αρά­βων: μετά την πτώ­ση του ανα­το­λι­κού προ­πύρ­γιου της Αιγύ­πτου, το Pelusium (639), τα αρα­βι­κά στρα­τεύ­μα­τα του ‘Amr κυριαρ­χούν στο Δέλ­τα, η Βαβυ­λώ­να έπε­σε 6‑Α­πρ-641 και η Αλε­ξάν­δρεια ακο­λού­θη­σε στις 12-Σεπ-642.
Δεί­τε (και)…

Η πόλη είχε όμως χάσει πολύ νωρί­τε­ρα την αίγλη της λόγω δρα­μα­τι­κής μεί­ω­σης του θαλάσ­σιου εμπο­ρί­ου (ο πλη­θυ­σμός της είχε συρ­ρι­κνω­θεί σε 4.000 μόνο). Η παρακ­μή της συνε­χί­στη­κε με τη μετα­φο­ρά της πρω­τεύ­ου­σας στο Κάι­ρο το 969 και επι­τα­χύν­θη­κε IV αιώ­να όταν το κανά­λι που τη συνέ­δεε με τον Νεί­λο αχρη­στεύ­τη­κε από φερ­τά, ενώ δέχτη­κε πλήγ­μα από τον ισχυ­ρό σει­σμό του 1309 (κατα­στρά­φη­κε κι ο εμβλη­μα­τι­κός της Φάρος)
Το 1517 η Αίγυ­πτος κατα­κτή­θη­κε από τους Οθω­μα­νούς και εντά­χθη­κε στην Οθω­μα­νι­κή αυτο­κρα­το­ρία, περί­ο­δο κατά την οποία το «ελλη­νι­κό δαι­μό­νια» ανέ­λα­βε σημα­ντι­κά πόστα αξιώ­μα­τα. Μετα­ξύ αυτών σημα­ντι­κό­τε­ρος ήταν ο Ραγίβ Πασάς (μου­σουλ­μά­νος Έλλη­νας γενί­τσα­ρος) που ανε­λί­χθη­κε στη θέση του πρω­θυ­πουρ­γού το 1882.
Ο Ναπο­λέ­ο­ντας την κατέ­λα­βε το 1798, αλλά η πόλη παρέ­μει­νε υπό γαλ­λι­κή διοί­κη­ση μόλις μέχρι το 1801 οπό­τε έπε­σε στα χέρια των Άγγλων ως «ανε­ξάρ­τη­το προτεκτοράτο».
Κατά τον 19^ο αιώ­να –με τη δημιουρ­γία του αστι­κού ελλη­νι­κού κρά­τους και τον κοσμο­πο­λι­τι­σμό του στα σπάρ­γα­να εμφα­νί­ζο­νται εκεί οι πρώ­τες οργα­νω­μέ­νες ομά­δες κεφα­λαιο­κρα­τών (με συν­δέ­σμους τύπου ΣΕΒ  και συλ­λό­γους) κυριαρ­χώ­ντας στην πολι­τι­κή οικο­νο­μι­κή και πολι­τι­στι­κή ζωή (οι πρώ­τες τρά­πε­ζες της Αιγύ­πτου δημιουρ­γή­θη­καν από Έλλη­νες — οικο­γέ­νεια Συνα­δι­νού κλπ).
Το 1907 η επί­ση­μη απο­γρα­φή κατέ­γρα­ψε 62.973 έλλη­νες στην Αίγυ­πτο, που ως το 1940 έγι­ναν 250.000 (πάνω από 90% στην Αλεξάνδρεια).
Και μετά ήρθε ο (Γκα­μάλ Αμπ­ντέλ) Νάσερ (1952) που ξεκί­νη­σε γεωρ­γι­κή μεταρ­ρύθ­μι­ση και εθνι­κο­ποί­η­ση των βιο­μη­χα­νιών (με έμφα­ση 1957 και αργότερα).
Λογι­κή συνέ­πεια  χιλιά­δες έλλη­νες και ξένοι να εγκα­τα­λεί­ψουν τη χώρα (αυτό που το επί­ση­μο κρά­τος μας ονό­μα­σε «εκτο­πι­σμό των Ελλή­νων από την Αίγυπτο»).
Παρέ­μει­ναν λίγοι (4–5.000), που μπή­καν στο παι­χνί­δι με τα νέα δεδομένα.