Ο αντικομουνισμός, ο ρόλος της Τέχνης, ο Βάρναλης, συνέντευξη του Ηρακλή Κακαβάνη στη «Χαραυγή»

Ανα­δη­μο­σιεύ­ου­με τη συνέ­ντευ­ξη του Ηρα­κλή Κακα­βά­νη στην εφη­με­ρί­δα της Κύπρου «Χαραυ­γή» και στον Δημή­τρη Στρα­τή. Τη συνέ­ντευ­ξη συνο­δεύ­ει και μία σπά­νια φωτο­γρα­φία. Δημο­σιεύ­τη­κε για πρώ­τη φορά, φωτο­γρα­φία από την απερ­γία πεί­νας στον Αϊ-Στρά­τη, όπου εικο­νί­ζο­νται Βάρ­να­λης και Γληνός.

Από το ψηφια­κό αρχείο του ΑΣΚΙ

* * *

ΗΡΑΚΛΗΣ ΚΑΚΑΒΑΝΗΣ: Ο Βάρναλης στον Αϊ-Στράτη, θυμήματα εξορίας

Ο αντικομμουνισμός στην Ευρώπη και ο ρόλος της Τέχνης σήμερα

Συνέ­ντευ­ξη στον Δημή­τρη Στρατή

Ενα ευρύ φάσμα των συγ­γραμ­μά­των σας κατα­πιά­νε­ται με το έργο και τη ζωή του ποι­η­τή της εργα­τι­κής τάξης Κώστα Βάρ­να­λη. Τι σας μαγνήτισε;

«Φωνή του λαού και παπ­πού των λαϊ­κών αγώ­νων», τον χαρα­κτή­ρι­σε ο Γιάν­νης Ρίτσος. Και ο λόγος του επί­και­ρος και σήμε­ρα αντη­χεί βαθιά μέσα μου όπως και σε όλους όσοι μοι­ρα­ζό­μα­στε την ίδια ιδε­ο­λο­γία. Είναι ο οδη­γη­τής για εμάς στον αγώ­να για κοι­νω­νι­κή αλλαγή.

Ποια είναι τα πιο συντα­ρα­κτι­κά βιώ­μα­τα, τα οποία περι­γρά­φει ο Βάρ­να­λης από τη ζωή στον Αϊ-Στράτη;

Δεν θα έλε­γα ότι το βιβλίο, η αφή­γη­ση του Κώστα Βάρ­να­λη και οι επι­στο­λές έχουν κάτι το συναρ­πα­στι­κό, το συντα­ρα­κτι­κό. Οπως και ο ίδιος λέει: «Ομο­λο­γώ πως σε αυτή την περί­στα­ση, κανέ­νας μας δεν είχε την ιδέα πως έκα­νε τίπο­τα το ηρω­ι­κό». Παρό­τι στα μάτια του λαού φάντα­ζε ηρω­ι­κό και ήταν πολ­λές οι σχε­τι­κές επι­στο­λές που λάμβαναν.

Η εξο­ρία εκεί­νη την περί­ο­δο δεν συγκρί­νε­ται με ό,τι ακο­λού­θη­σε. Επί­σης, στον Αϊ-Στρά­τη οι εξό­ρι­στοι είχαν λύσει πάρα πολ­λά πρα­κτι­κά ζητή­μα­τα σχε­τι­κά με την επι­βί­ω­σή τους, σε αντί­θε­ση με τα άλλα νησιά. Το σημα­ντι­κό­τε­ρο είναι ότι ο Βάρ­να­λης, ο Γλη­νός και άλλοι δια­νο­ού­με­νοι αντί να λιγο­ψυ­χή­σουν, βγή­καν πιο δυνα­τοί και γίναν συνει­δη­τό­τε­ροι αγω­νι­στές της τάξης τους. Αυτό ανα­δει­κνύ­ε­ται μέσα από την αφή­γη­ση και το βλέ­που­με και στη μετέ­πει­τα δρά­ση τους.

Επί­σης εξαι­ρε­τι­κό ενδια­φέ­ρον έχουν οι επι­στο­λές που αντάλ­λα­ξε με τη σύζυ­γό του. Απο­κτού­με μια εικό­να του Βάρ­να­λη που δεν την είχα­με πριν. Για κάτι που ξεχω­ρί­ζει επί­σης το βιβλίο είναι και για τη φιλο­σο­φι­κή του σκέψη.

Μέσα από το βιβλίο θα μπο­ρού­σε κανείς να ισχυ­ρι­στεί πως ο Βάρ­να­λης, παρά την εξο­ρία, δεν έχα­σε ούτε το χιού­μορ του, αλλά ούτε και την έμπνευ­σή του, έτσι δεν είναι;

Οχι μόνο δεν έχα­σε την έμπνευ­σή του, αλλά εκεί έγρα­ψε και ένα ποί­η­μα («Η ώρα φτά­νει») αφιε­ρω­μέ­νο στην Οκτω­βρια­νή Επα­νά­στα­ση και αργό­τε­ρα έγρα­ψε το γνω­στό σε όλους μας ποί­η­μα «Στην εξορία».

Λέει κάπου: «Κατορ­θώ­νου­με (χωρίς εννο­εί­ται προ­σπά­θεια) κι είμα­στε εύθυ­μοι και αισιό­δο­ξοι. Αλλω­στε οι περισ­σό­τε­ροι είναι νέοι, σχε­δόν παι­διά. Κοντά τους παίρ­νου­με κι εμείς κου­ρά­γιο. [εκεί ανά­με­σα στους εξό­ρι­στους] η καθη­με­ρι­νή ψυχο­λο­γι­κή και πνευ­μα­τι­κή επα­φή με την πρω­το­πο­ρία της εργα­τι­κής τάξης [… είναι] ένα ανα­στά­σι­μο λου­τρό αισιο­δο­ξί­ας». Και αυτό νομί­ζω ανα­δει­κνύ­ε­ται μέσα από όλη την αφή­γη­σή του. Και μην ξεχνά­με πως όταν στέλ­νε­ται στην εξο­ρία είναι περί­που 50 χρό­νων. Οπως επί­σης μέσα από την αφή­γη­ση ανα­δει­κνύ­ο­νται η οξύ­νοια, το χιού­μορ, η σάτι­ρα και η λαγα­ρή του γλώσσα.


Στο βιβλίο υπάρ­χουν και μαρ­τυ­ρί­ες άλλων πολι­τι­κών κρατουμένων;

Υπάρ­χουν κάποιες μαρ­τυ­ρί­ες εξό­ρι­στων όπως του Γερά­σι­μου Αντω­νά­του που εξο­ρί­στη­κε το 1931 (μονα­δι­κή μαρ­τυ­ρία) και δίνει την εικό­να της εξο­ρί­ας στα τέλη της δεκα­ε­τί­ας του 1920. Υπάρ­χουν και μαρ­τυ­ρί­ες συνε­ξό­ρι­στων του Βάρ­να­λη που συμπλη­ρώ­νουν με μικρές ψηφί­δες το πορ­τρέ­το του εξό­ρι­στου Βάρναλη.

Ξεχω­ρι­στή «μαρ­τυ­ρία» είναι και η εικα­στι­κή τεκ­μη­ρί­ω­ση του βιβλί­ου με τα 16 έργα του Γιώρ­γου Φαρ­σα­κί­δη, τα περισ­σό­τε­ρα φτιαγ­μέ­να στους τόπους εξο­ρί­ας. Εργα εμπνευ­σμέ­να από το μαρ­τύ­ριο και τη ζωή των εξόριστων.

Τα νησιά εξο­ρί­ας απο­τέ­λε­σαν, για μισό αιώ­να, μικρά «Ντα­χά­ου» για τους πολι­τι­κούς εξό­ρι­στους, σύμ­φω­να με αρκε­τούς ιστο­ρι­κούς. Συμ­με­ρί­ζε­στε αυτή την άποψη;

Θα απα­ντή­σω με τα λόγια του Μενέ­λα­ου Λου­ντέ­μη που πέρα­σε από τη Μακρό­νη­σο και τον Αϊ-Στρά­τη. Στα 1958 μιλώ­ντας στα εγκαί­νια μνη­μεί­ου στο στρα­τό­πε­δο συγκέ­ντρω­σης του Μπού­χεν­βαλντ, εκ μέρους των Ελλή­νων εξό­ρι­στων είχε πει: «Η καλύ­τε­ρη τιμή για την ανθρω­πό­τη­τα θα ήταν να μην εγκαι­νιά­ζει τέτοια μνη­μεία. Βρι­σκό­μα­στε τού­τη τη στιγ­μή μπρος σε μία μητρό­πο­λη των στρα­το­πέ­δων. Μα υπάρ­χουν και οι αποι­κί­ες. Ερχο­μαι από μία από αυτές. Βρί­σκε­ται στο Αιγαίο και λέγε­ται Αϊ-Στράτης».

Και έτσι είναι. Μετά τα χιτλε­ρι­κά στρα­τό­πε­δα, ως «υπό­δειγ­μα» ομα­δι­κών σωμα­τι­κών και ψυχι­κών βασα­νι­στη­ρί­ων ήταν τα ελλη­νι­κά. Σε αυτά επι­διώ­χθη­κε η φυσι­κή, ηθι­κή και πνευ­μα­τι­κή εξό­ντω­ση χιλιά­δων αγωνιστών.


Σήμε­ρα που οι διώ­ξεις κατά των κομ­μου­νι­στών συνε­χί­ζο­νται σε μια σει­ρά από χώρες, ενώ ο αντι­κομ­μου­νι­σμός απο­τε­λεί επί­ση­μη πολι­τι­κή της ΕΕ, πώς πρέ­πει οι κομ­μου­νι­στές να αντιδράσουν;

Σιγά-σιγά με την ανα­τρο­πή στις σοσια­λι­στι­κές χώρες υπήρ­ξε μια έξαρ­ση του αντι­κομ­μου­νι­σμού από την Ευρω­παϊ­κή Ενω­ση μέχρι που έγι­νε επί­ση­μη πολι­τι­κή της. Στη­ρί­ζει πλέ­ον τον αντι­κομ­μου­νι­σμό, τις διώ­ξεις και την απα­γό­ρευ­ση της δρά­σης ΚΚ, πρω­το­στα­τεί στη δια­στρέ­βλω­ση της Ιστο­ρί­ας και προ­σπα­θεί να σβή­σει την ιστο­ρι­κή μνή­μη. Από την άλλη τιμά τους συνερ­γά­τες των ναζί.

Μπο­ρεί να φαί­νε­ται λίγο, αλλά το πρώ­το που έχουν να κάνουν οι κομ­μου­νι­στές είναι να καταγ­γέλ­λουν και να απο­κα­λύ­πτουν αυτή την προ­σπά­θεια, για­τί πολ­λές φορές χρη­σι­μο­ποιού­νται έμμε­σοι τρό­ποι, όπως για παρά­δειγ­μα μετα­τρέ­πο­ντας την 9η Μάη, Ημέ­ρα της Αντι­φα­σι­στι­κής Μνή­μης, σε Ημέ­ρα της Ευρώ­πης ή δρά­σεις που στο­χεύ­ουν διά­δο­ση του αντι­κομ­μου­νι­σμού και την πλύ­ση εγκε­φά­λου με ανι­στό­ρη­τα κηρύγ­μα­τα, ιδιαί­τε­ρα στη νεο­λαία. Ολα αυτά πρέ­πει να αποκαλύπτονται.

Επί­σης, η με κάθε τρό­πο ανά­δει­ξη της ιστο­ρι­κής αλή­θειας. Αυτό πρέ­πει να περά­σει στο σχο­λείο, στη γει­το­νιά, παντού. Με κλα­σι­κές ή ευρη­μα­τι­κές δρά­σεις. Τέλος, η υπε­ρά­σπι­ση του σοσια­λι­σμού όπως τον γνω­ρί­σα­με τον προη­γού­με­νο αιώ­να. Πέρα από τις όποιες αδυ­να­μί­ες μπο­ρεί κανείς να επι­ση­μά­νει, είχε στο κέντρο της προ­σο­χής του τον άνθρω­πο και τις ανά­γκες του. Κλη­ρο­δό­τη­σε στους κομ­μου­νι­στές, υπε­ρη­φά­νεια και υπε­ρο­χή ένα­ντι του καπι­τα­λι­στι­κού κόσμου. Πρέ­πει οι νέες γενιές να γνω­ρί­σουν τι πέτυ­χε και τι γεύ­τη­κε ο άνθρω­πος στις σοσια­λι­στι­κές χώρες. Μην ξεχνά­με ότι πλέ­ον ακό­μη και η υπε­ρά­σπι­ση του σοσια­λι­σμού σε κάποιες χώρες είναι έγκλημα.

Ως άνθρω­πος που ασχο­λεί­στε γενι­κό­τε­ρα με την Τέχνη, ποιος πιστεύ­ε­τε ότι πρέ­πει να είναι ο ρόλος της στις συν­θή­κες της κρίσης;

Η Τέχνη πρέ­πει να είναι πάντα παρού­σα στα βασι­κά προ­βλή­μα­τα της επο­χής της. Δεν μπο­ρεί να αδια­φο­ρή­σει. Οπως έλε­γε ο Βάρ­να­λης, «όλες οι Τέχνες πολι­τεύ­ο­νται, είτε το ξέρου­νε είτε όχι, είτε τους φαί­νε­ται είτε όχι».

Ετσι και στην επο­χή της κρί­σης, της φτώ­χειας και της εξα­θλί­ω­σης, οι δημιουρ­γοί επι­λέ­γουν με ποιους θα πάνε και ποιους θα αφή­σουν. Ετσι κάποιοι επι­δί­δο­νται απε­ρί­σπα­στα στην Τέχνη τους. Κάποιοι, μπλα­ζέ­δες δια­νο­ού­με­νοι, όπως τους χαρα­κτη­ρί­ζει ο Βάρ­να­λης, σπέρ­νουν απαι­σιο­δο­ξία, ηττο­πά­θεια και καλ­λιερ­γούν το συμ­βι­βα­σμό. Αρκε­τοί όμως χρη­σι­μο­ποιούν την Τέχνη τους ως όπλο.

Η Τέχνη δεν μπο­ρεί να αλλά­ξει από μόνη της τον κόσμο, μπο­ρεί όμως να αλλά­ξει αυτούς που θα αλλά­ξουν τον κόσμο. Η Τέχνη μιλά­ει στο συναί­σθη­μα, εγεί­ρει, συμ­βάλ­λει στην κατα­νό­η­ση της πραγ­μα­τι­κό­τη­τας. Σκου­ντά­ει, υπεν­θυ­μί­ζει όταν άλλοι μηχα­νι­σμοί επι­διώ­κουν την ύπνω­ση. Δίνει κου­ρά­γιο όταν η δυσκο­λία δημιουρ­γεί πρό­σφο­ρο έδα­φος για απο­γο­ή­τευ­ση. Βοη­θά να ενω­θού­με με τους άλλους. Να κατα­νο­ή­σου­με την κοι­νή μας μοί­ρα, την κοι­νή μας θέση. Μπο­ρεί έτσι να συμ­βά­λει τα μάλα στο να στρα­τευ­θούν οι εργα­ζό­με­νοι και να παλέ­ψουν είτε για να αμυν­θούν είτε για να αλλά­ξουν τον κόσμο.

Μπο­ρεί να μην έχου­με σήμε­ρα δημιουρ­γούς του ανα­στή­μα­τος του Βάρ­να­λη, έχου­με όμως πάρα πολ­λούς δημιουρ­γούς που θέτουν το ταλέ­ντο τους, το έργο τους στην υπη­ρε­σία του λαoύ