Πρώτες σκέψεις για τη ταινία «Dear Comrades» του Αντρέι Κοντσαλόφσκι

Γρά­φει ο Αλέ­κος Χατζη­κώ­στας // 

Είδα πρό­σφα­τα-μετά από προ­τρο­πή των παι­διών μου- την ται­νία που απέ­σπα­σε στο 77ο Φεστι­βάλ Κινη­μα­το­γρά­φου Βενε­τί­ας (2–12/9/2020) το Ειδι­κό Βρα­βείο της Επι­τρο­πής , το «Dear Comrades» του Αντρέι Κοντσαλόφσκι.

Και μόνο το όνο­μα του Αντρέι Κον­τσα­λόφ­σκι απο­τε­λεί την εγγύ­η­ση για τη δημιουρ­γία μιας τεχνι­κά άψο­γης ται­νί­ας. Με κατα­πλη­κτι­κή ασπρό­μαυ­ρη φωτο­γρα­φία (όχι τυχαία κατά τη γνώ­μη μου, ίσως για να δεί­ξει την κατ’ αυτόν «γκρί­ζα» σοβιε­τι­κή πραγ­μα­τι­κό­τη­τα), μου­σι­κή, ερμη­νεί­ες, πλά­να και ενδια­φέ­ρου­σα πλο­κή που σίγου­ρα προ­κα­λεί έντο­να συναισθήματα.

Τελειώ­νο­ντας η ται­νία είχα κατά νου, αυτό που είχε πει κάπο­τε στην Αθή­να αρχές του ‘80 ο γνω­στός τότε Σοβιε­τι­κός Κοι­νω­νιο­λό­γος Εντουαρντ Ρόζε­νταλ σε σχέ­ση με την προ­πα­γάν­δα. «Να μην φοβά­σαι αυτόν που στα 100 πράγ­μα­τα λέει 99 ψέμα­τα και μία αλή­θεια. Αλλά αυτόν που κάνει το αντίθετο».

Η ται­νία στη­ρί­ζε­ται σε ένα γεγο­νός, τον Ιού­νη του 1962 στην πόλη του Νοβο­τσερ­κάσκ (περιο­χή Ντον) και που έγι­νε γνω­στό στην έκτα­ση του την περί­ο­δο του Γιέλ­τσιν. Εδώ είναι και η πρώ­τη ένστα­σή μου. Είναι γνω­στό ότι την περί­ο­δο εκεί­νη πολ­λά «ντο­κου­μέ­ντα» ήλθαν στο φως με μονα­δι­κό στό­χο τη συκο­φά­ντη­ση της προη­γού­με­νης περιό­δου. Και επει­δή ψάχνο­ντας δεν βρή­κα στοι­χεία- εκτός από τα όσα έγρα­ψε για την όλη υπό­θε­ση ο αστι­κός Τύπος (και της χώρας μας)- δεν μπο­ρώ να κρί­νω το πόσο κοντά στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα είναι τα όσα ανα­φέ­ρο­νται ως στοι­χεία αυτά της ταινίας.

Όμως υπάρ­χουν πλευ­ρές που μπο­ρούν κάλ­λι­στα να σχολιαστούν:

-Η περιο­χή- ιστο­ρι­κά-είχε πολ­λές ιδιο­μορ­φί­ες στη πορεία της σοσια­λι­στι­κής οικο­δό­μη­σης. Ήταν γνω­στή ως πολι­τι­στι­κή πρω­τεύ­ου­σα των Κοζά­κων, υπήρ­ξε κέντρο της αντε­πα­νά­στα­σης κατά τη διάρ­κεια του εμφυ­λί­ου, μια πόλη που λόγω της θέσης της στην κοι­λά­δα του Ντον, κοντά στα σύνο­ρα Ρωσί­ας-Ουκρα­νί­ας στη Μαύ­ρη Θάλασ­σα, έγι­νε αργό­τε­ρα βιο­μη­χα­νι­κό κέντρο για τους σοβιε­τι­κούς σιδη­ρο­δρό­μους, τομέ­ας κρί­σι­μο για την σοσια­λι­στι­κή οικοδόμηση

-Το παρελ­θόν αυτό θίγε­ται ακρο­θι­γώς μέσα από τον τσα­ρι­κό-θρή­σκο πατέ­ρα της κομ­μου­νί­στριας πρω­τα­γω­νί­στριας του έργου. Όμως το παρελ­θόν αυτό ρίχνει «βαριά» τη σκιά του στη τότε περί­ο­δο, που απο­δε­δειγ­μέ­να και σε άλλες περιό­δους πρό­σθε­τε νέα «βάρη» στις προ­σπά­θειες της σοσια­λι­στι­κής οικο­δό­μη­σης π.χ κολε­κτι­βο­ποί­η­ση (με όλα τα αδυ­να­μί­ες ή λάθη που αυτή «κου­βα­λού­σε»), ενώ οι παρα­δο­σια­κές αντι­κο­μου­νι­στι­κές δυνά­μεις είχαν όπως απο­δεί­χθη­κε τα χρό­νια εκεί­να δρά­ση αστα­μά­τη­τη αξιο­ποιώ­ντας το κάθε «ρήγ­μα»…

-Δεν ερμη­νεύ­ε­ται σε βάθος το γεγο­νός ότι στις 17 Μαΐ­ου του 1962 το Συμ­βού­λιο Υπουρ­γών εκδί­δει το διά­ταγ­μα Νο.456 που κηρύτ­τει πανε­θνι­κή αύξη­ση των τιμών δια­φό­ρων προ­ϊ­ό­ντων που θα ισχύ­ει από την 1η Ιού­νη. Η αύξη­ση αφο­ρά βασι­κά προ­ϊ­ό­ντα όπως τα γαλα­κτο­κο­μι­κά και το κρέ­ας. Ήταν απο­τέ­λε­σμα της στρο­φής στην αντι­με­τώ­πι­ση των υπαρ­κτών προ­βλη­μά­των όχι με βάθε­μα του σοσια­λι­σμού αλλά τη στρο­φή προς την «οικο­νο­μία της αγο­ράς». Δηλα­δή τα προ­βλή­μα­τα που προ­κά­λε­σαν τη δίκαιη οργή του κόσμου δεν ήταν η οικο­δό­μη­ση του σοσια­λι­σμού (στη ται­νία ακό­μη και τα ζητή­μα­τα των κατα­κτή­σε­ων στη εκπαί­δευ­ση εμφα­νί­ζο­νται με αρνη­τι­κό πρό­ση­μο μέσω του πατέ­ρα της πρω­τα­γω­νί­στριας), αλλά η άρνη­ση του. Και το γεγο­νός ότι οι εργα­ζό­με­νοι κινη­το­ποιού­νται έχο­ντας όπως δεί­χνει η ται­νία σημαί­ες με τον ΛΕΝΙΝ δίνει έστω και ανε­παρ­κώς την πραγ­μα­τι­κό­τη­τα και την πραγ­μα­τι­κή πίστη των πολ­λών στο σοσια­λι­σμό (όχι όλων φυσικά).

-Η κομ­μα­τι­κή και συν­δι­κα­λι­στι­κή ηγε­σία εμφα­νί­ζε­ται ως μία ομά­δα ανθρώ­πων φοβι­σμέ­νων, και­ρο­σκό­πων, που παρου­σιά­ζουν ψεύ­τι­κη εικό­να «στους από πάνω», ξεκομ­μέ­νων από το λαό, γρα­φειο­κρα­τών. Υπήρ­χαν και τέτοια φαι­νό­με­να. Όμως δεν ήταν ο κανό­νας όπως πάει να παρου­σιά­σει η ταινία.

-Η κομ­μα­τι­κή και κρα­τι­κή ηγε­σία που έρχε­ται να αντι­με­τω­πί­σει τη κατά­στα­ση κατα­φεύ­γει αμέ­σως (έτσι την παρου­σιά­ζει στη ται­νία) στον αυταρ­χι­σμό μέσω της χρή­σης του στρα­τού και την KGB . Φυσι­κά γίνε­ται ανα­φο­ρά από μέρους της σε «μεθύ­στα­κες και χού­λι­γκαν» (δεν μπο­ρεί να αρνη­θεί κανείς το γεγο­νός ότι σε τέτοιες περιό­δους δρού­σαν και τέτοιες δυνά­μεις) ενώ και οι ανα­φο­ρές από μέρους της σε αχτιφ, στην αντε­πα­νά­στα­ση το 1956 στην Ουγ­γα­ρία, έρχε­ται να δώσει περισ­σό­τε­ρη «αλη­θο­φά­νεια» στα αντα­να­κλα­στι­κά της μέσω της κατα­στο­λής. Και εδώ φυσι­κά υπάρ­χει ο δια­χω­ρι­σμός- όχι τυχαία- μετα­ξύ του στρα­τού (αλλά και του ρόλου που έπαι­ξε στρα­τη­γός που απαλ­λά­χτη­κε και μετά το ΄90 απο­κα­τα­στά­θη­κε για­τί αρνή­θη­κε να πυρο­βο­λή­σει πολί­τες) και της KGB με τη δεύ­τε­ρη στα­θε­ρά στο ρόλο του καχύ­πο­πτου και του «κακού».

- Η πρω­τα­γω­νί­στρια είναι χήρα ήρωα της ΕΣΣΔ, μητέ­ρα μίας νεα­ρής κόρης (που δεν φαί­νε­ται να είναι πολι­τι­κο­ποι­η­μέ­νη), στέ­λε­χος του κόμ­μα­τος και «οπα­δός του ΣΤΑΛΙΝ». Συχνές οι ανα­φο­ρές σ’αυτόν όπως «όλα είχαν νόη­μα τότε», «αν ζού­σε θα είχα­με φτά­σει στον κομ­μου­νι­σμό», «τον διέ­συ­ραν-ανα­φε­ρό­με­νη στο 20ο συνέ­δριο- δεν είχαν πει τίπο­τε όσο ζού­σε». Γεγο­νός φυσι­κά αντι­κει­με­νι­κό για εκεί­νη την περί­ο­δο της σοσια­λι­στι­κής οικο­δό­μη­σης όμως στη­ριγ­μέ­νη η κρί­ση της όχι σε επι­στη­μο­νι­κή βάση αλλά περισ­σό­τε­ρο ως «προ­σω­πο­λα­τρία» (το παρά­δειγ­μα των εικό­νων του που δια­τη­ρεί στο σπί­τι) και όχι ως γνώ­ση των νομο­τε­λειών της σοσια­λι­στι­κής οικο­δό­μη­σης. Η πάλη με τη συνεί­δη­ση της για τα όσα συμ­βαί­νουν (αλλά και η επί­κλη­ση της βοή­θειας του θεού για τη σωτη­ρία της κόρης της) κατα­λή­γουν στην ελπί­δα (με την μορ­φή της ευχής ίσως)-στο τέλος της ται­νί­ας- ότι «θα φτιά­ξουν τα πράγ­μα­τα, θα είμα­στε καλύτερα».

Τελειώ­νο­ντας ο ίδιος ο σκη­νο­θέ­της-μέσω δηλώ­σε­ων του- δεί­χνει και την σκό­πευ­ση: «Δεν ξέρω κατά πόσο αυτή η ται­νία θα μπο­ρέ­σει να συγκι­νή­σει εκεί­νους τους ανθρώ­πους που δεν γνω­ρί­ζουν τι είναι Σοβιε­τι­κή Ένω­ση και Ρωσία. Ας ελπί­σου­με ότι θα τους συγκινήσει».

Υ.Γ Όσο δε για ανα­φο­ρές εγχώ­ριων τρο­τσκι­στών ότι πρό­κει­ται «μια κατα­πλη­κτι­κή ται­νία η οποία δεί­χνει όλη την παρά­νοια και τον τρό­μο του γρα­φειο­κρα­τι­κού μετα­στα­λι­νι­κού καθε­στώ­τος που έφτια­ξε «Βου­δα­πέ­στες», «Νοβο­τσερ­κάσκ» και αργό­τε­ρα «Πρά­γες», απλά να τονί­σου­με το γνω­στό έργο του Πιρα­ντέ­λο «Έτσι είναι, αν έτσι νομίζετε»

Αλέκος Χατζηκώστας

Δημο­σιο­γρά­φος και εκδό­της της εφη­με­ρί­δας «Η Άλλη Άπο­ψη της Ημα­θί­ας» και του alli-apopsi.gr. Άρθρα του έχουν δημο­σιευ­τεί σε εφη­με­ρί­δες, περιο­δι­κά και site εδώ και δεκα­ε­τί­ες, ενώ έχει συμ­με­τά­σχει με ειση­γή­σεις σε μια σει­ρά ιστο­ρι­κά συνέ­δρια και ημε­ρί­δες. Έχει εκδώ­σει 9 βιβλία και συμ­με­τέ­χει σε συλ­λο­γι­κούς τόμους.