Γράφει η Άννεκε Ιωαννάτου //
ΣΤΗ ΜΝΗΜΗ ΔΗΜΗΤΡΗ Α. ΓΛΗΝΟΥ
Εκδόσεις «Παπαζήση».
Επιμέλεια: Κωνσταντίνος Μαυρέας και Γιώργος Δ. Μπουμπούς.
Κόντρα στη λήθη και στον αποπολιτισμό
Μέσα στη γενικευμένη παρακμή και αποπολιτισμό η μνήμη στοχαστών ολκής βρίσκεται, ουσιαστικά, αν και όχι επίσημα, υπό «διωγμό». Η αυτολογοκρισία ανθρώπων του πνεύματος και της διανόησης για να γίνουν αποδεκτοί στο εμπορικό κύκλωμα των εκδόσεων και στα πανεπιστήμια εξαργυρώνοντας τη θέση τους, έχει εξελιχθεί σε γενικευμένο φαινόμενο. Η λογοκρισία στην κριτική σκέψη είναι αόρατη, αλλά διαβρωτική σ’ ένα σύστημα το οποίο, παρ’ όλο που διατυμπανίζει, ότι «μπορείς να τα λες όλα ελεύθερα», προωθεί την ασάφεια τιμωρώντας τη σαφήνεια που καίει. Επιτρέπεται η ανώδυνη, ξώφαλτση κριτική, φτάνει να μην παει σε ανατρεπτικό βάθος. Κάθε άλλο παρά δημιουργική, η ασάφεια καλλιεργεί τη στασιμότητα –και γι’ αυτό στην ουσία την οπισθοδρόμηση- του στοχασμού, που μένει στην ανιαρή επαναληπτικότητα ψηγμάτων «μεγάλων αφηγημάτων» ή ούτε καν σ’ αυτό. Ακόμα και κάποιες επιστροφές σε στοχαστές/διανοητές που στην εποχή τους ήταν ανατρεπτικοί, τους καθιστούν ανώδυνους για σήμερα και αν δεν μπορεί να γίνει αυτό, αποσιωπούνται και στέλνονται στη λήθη. Καλά, μπορεί να πει κανείς, στην εποχή τους ήταν οι καταστάσεις άγριες και έπρεπε να καταπολεμηθούν, αλλά σήμερα, που έχουμε περισσότερη «δημοκρατία»; Αφήνοντας απ’ έξω τα μέρη του κόσμου, όπου οι καταστάσεις είναι και παραείναι άγριες και απάνθρωπες – και μόνο κοιτάζοντας τη μαζική ροή προσφύγων και μεταναστών θα μπορούσε να το καταλάβει κανείς και να ανοίξει τα μάτια για τις αιτίες – ακόμα και στην ήπειρο της «δημοκρατίας», την Ευρώπη και δη την Ελλάδα, το άγρυπνο μυαλό μπορεί να διαπιστώσει τη μουλωχτή διάβρωση σε κάθε πτυχή της ζωής και το μαζικό σκύψιμο μπροστά της. Σε διαμετρική αντίθεση με το αρκετά πρόσφατο παρελθόν, είναι σαν να μην υπάρχει διανόηση (σχεδόν) που να γεννάει ή που τολμάει να εκφράσει ιδέες ισχυρές, δημιουργικές, να τις επεξεργάζεται και να κρίνει την ωφελιμότητά τους στη σύγχρόνη εποχή, αντί να μασουλάει επιλεκτικά κάποια κομμάτια από τις «μεγάλες αφηγήσεις» του άλλοτε. Οι καταστάσεις είναι κακές, ημι-κακές ή πολύ κακές, αλλά η αντιμετώπιση κρύα ή το πολύ χλιαρή, ανήμπορη. Δεν θα υιοθετήσουμε εδώ τυφλά τη μελοδραματική κραυγή του Ούγγρου κοινωνιολόγου Frank Furedi στο βιβλίο του Where have all the intellectuals gone? (2004, «Πού πήγαν όλοι οι διανοούμενοι;»), αλλά απλώς να στείλουμε ένα μήνυμα ανησυχίας και να δημιουργήσουμε ένα κίνητρο να κοιτάξουμε ξανά σε βάθος τις «μεγάλες (προοδευτικές!) αφηγήσεις» και κατά πόσο ισχύουν για σήμερα. Αυτό που θα μπορέσουμε να αντλήσουμε σαν ωφέλιμο και για σήμερα, είναι η στάση ζωής των ριζοσπαστών διανοητών στην εποχή τους — την πολύ δυσκολώτερη από τη σημερινή — με βαριές συνέπειες για τη ζωή τους. Πού βρήκαν το σθένος; Από πού άντλησαν τις προμηθεϊκές δυνάμεις τους για να τα βάλουν με τα πραγματικά συστημικά τέρατα;
Η διδασκαλία του να είσαι ασυμβίβαστος
Χωρίς καμία αμφιβολία στην κατηγορία των ασυμβίβαστων ανήκει ο Δημήτρης Γληνός (1882–1943), ο οποίος, όπως πολλοί άλλοι «του συναφιού» του, έχει εξαφανιστεί από το εκπαιδευτικό σύστημα και όχι μόνο απ’ αυτό. Η τιμή της ορατής για τους περισσότερους διανοητικής παρουσίας πέφτει σε όσους δεν επιθυμούσαν την ανατροπή του υπάρχοντος κοινωνικού συστήματος, αλλά το πολύ επέκριναν κάποιες εκφάνσεις του. Έτσι «ξεχάστηκε» και ο Γληνός. Γι’ αυτό είναι καλό να επιστήσουμε την προσοχή στην ως άνω έκδοση του 2003. Υπάρχουν και πολλά άλλα βιβλία, άρθρα και δοκίμια για το Γληνό και από το Γληνό, στα οποία κάποια στιγμή θα επανέρθουμε.
Το Στη μνήμη Δημήτρη Α. Γληνού κυκλοφόρησε στη σειρά «Παρακαταθήκες» και είναι μια παρακαταθήκη. Για την έκδοση οι επιμελητές Κωνσταντίνος Μαυρέας και Γιώργος Δ. Μπουμπούς, αξιοποίησαν το προσωπικό αρχείο του Δημήτρη Γληνού, που βρίσκεται στο Ίδρυμα Γληνού και εκτείνεται χρονικά στις τέσσερις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα με υλικό από ένα ευρύ πεδίο επιστημών, την κοινωνιοογία, φιλοσοφία, παιδεία, παιδαγωγική και διδακτική. Στα προλεγόμενα στην έκδοση, που είναι επανέκδοση, ο αναγνώστης μαθαίνει το περιπετειώδες ιστορικό της. Ο τόμος Στη μνήμη Δημήτρη Α. Γληνού: μελέτες για το έργο του και ανέκδοτα κείμενά του κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1946 για να τιμηθεί η μνήμη του μεγάλου αυτού διανοητή. Επανεκδόθηκε το 1963 με τη συμπλήρωση είκοσι χρόνων από το θάνατό του με τίτλο Δημήτρης Γληνός: μελέτες και ομιλίες για τη ζωή και το έργο του με πρωτοβουλία, διαβάζουμε, των Πολιτικών και Λογοτεχνικών Εκδόσεων, δηλαδή του εκδοτικού οίκου του τότε παράνομου ΚΚΕ στο Βουκουρέστι και με διαφοροποιήσεις, οι οποίες αναφέρονται. Η έκδοση του 2003 από τον «Παπαζήση» είναι πιστή αναπαραγωγή της αρχικής έκδοσης του 1946 εμπλουτισμένης με κείμενα εκείνης της εποχής. Μετά από τα προλεγόμενα του ενός εκ των επιμελητών, Κωνσταντίνου Μαυρέα, ακολουθεί άρθρο του άλλου επιμελητή, Γιώργου Δ. Μπουμπού, με τίτλο «Ο τέταρτος σταθμός γύρω από το θάνατο του Δημήτρη Γληνού και τη διαχείριση της μνήμης του» για τη ζωή του Γληνού, την ιδεολογική πορεία του, αλλά και για τη διάχειριση της μνήμης του από τους μεταγενέστερους στον πολιτικό χώρο, όπου είχε προσχωρήσει ο Γληνός. Δεν μας αφορά εδώ, αν η προσέγγιση του αρθρογράφου δεν είναι απαλλαγμένη από κάποιες αναπόδεικτες εικασίες σχετικά με τη μεταθανάτια διαχείριση της μνήμης του Γληνού από ομοιδεάτες του. Εκφράζει τη γνώμη του. Ας κρίνει ο αναγνώστης. Άλλωστε, αυτό δεν αφαιρεί τίποτα από τη σημασία της έκδοσης. Ακολουθεί το Α’ Μέρος με μελέτες για το έργο του Γληνού επικεντρωμένες σε ιδιαίτερες πτυχές της πνευματικής και πρακτικής δραστηριότητάς του: Ο πνευματικός άνθρωπος (Α. Σβώλου), Η έκδοση του «Σοφιστή» (Χ. Λόγαρη), Ο Γληνός Φιλόσοφος (Γ. Ιμβριώτη), Παιδαγωγός (Κ. Σωτηρίου), Δάσκαλος (Κ. Βάρναλη), Ο Γληνός σαν πέννα (Κ. Καραγιώργη), Κοντά στο Δάσκαλο (Θ. Λυκογιάννη), Ο Γληνός και το σταφιδικό ζήτημα (Κ. Σακαντάνη) και η Βιβλιογραφία του Δημήτρη Γληνού (Γ. Βαλέτα). Μελέτες γραμμένες από εξέχουσες προσωπικότητες των γραμμάτων και των τεχνών. Το Β’ Μέρος του βιβλίου περιλαμβάνει ανέκδοτα κείμενα του ίδιου του Γληνού, κυρίως για τη διαλεκτική της γνώσης και της φύσης και πώς αυτή διαμορφώθηκε ιστορικά. Ο «Οδηγός της μόρφωσης» διδάσκει πώς να διαβάζουμε, να μιλούμε και να γράφουμε. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το σημείωμα για μια διάλεξη που έκανε ο Γληνός στις 28 του Μάη 1937 στην Ακροναυπλία με θέμα το θέατρο, καθώς και τα σχεδιάσματα για διάφορες μελέτες που σκόπευε να γράψει και αφορούν φλέγοντα ζητήματα, όπως ο «Τρίτος ελληνικός πολιτισμός», «Η φασιστική δικτατορία του καπιταλισμού στην Ελλάδα (4 Αυγούστου 1936–1939), «Η περίοδος της απολυταρχίας και του φασιστικού ιμπεριαλισμού» (Ιούλιος 1940) και «Τα συνθήματα της σημερινής στιγμής» (η λαϊκή δημοκρατία και οι σκοποί της). Εξαιρετικά ενδιαφέροντα, αλλά και ιδιαίτερα συγκίνητικά είναι τα γράμματά του (αποσπάσματα από γράμματά του, για να είμαστε ακριβείς) προς μαθητές, αλλά και μερικά στον αδερφό του από νησιά της εξορίας και από φυλακές, που κατόρθωνε να στέλνει «με άλλους δρόμους και άλλους τρόπους» λόγω της απομόνωσής του και της αυστηρότατης λογοκρισίας. Τον καιρό της κράτησής του από τους Ιταλούς στο δημοτικό νοσοκομείο «Ελπίς», ο άρρωστος Γληνός υπαγόρευσε από το κρεββάτι ένα βιογραφικό σημείωμα που φτάνει μέχρι το 1917 και δημοσιεύεται στην έκδοση, που περιλαμβάνει και σημειώσεις για τη ζωή και τη δράση του από την οικογένειά του βασισμένες σε σημειώσεις του ίδιου του Γληνού. Και τέλος στο παράρτημα δημοσιεύεται μια απαντητική επιστολή του Γληνού σε μια έρευνα στο φοιτητικό περιοδικό «Μελέτη-Κριτική», που έγινε το 1932 σχετικά με τις πνευματικές κατευθύνσεις των νέων.
Μια αληθινή παρακαταθήκη
Η σειρά «Παρακαταθήκες» έχει στόχο να φέρει κοντά στον αναγνώστη μια σημαντική, κυρίως προοδευτική πνευματική «παραγωγή» που είναι πλέον δυσεύρετη ή ακόμα και εξαντλημένη. Στην ίδια σειρά κυκλοφόρησε το 2004 από τις εκδόσεις «Παπαζήσης» και «Η τριλογία του πολέμου» του Δημήτρη Γληνού. Η εφημερίδα «Ριζοσπάστης» αναδημοσίευσε σε πολλές συνέχειες την Τριλογία αυτή με βάση την έκδοση του 1956 που περιλάμβανε πρόλογο του Κ. Βάρναλη, ξεκινώντας στο φύλλο της 28ης Οκτωβρίου του 2001 μέχρι και τα Χριστούγεννα της ίδιας χρονιάς. Αφορμή αποτέλεσε τότε η αμερικανική επίθεση στο Αφγανιστάν μετά την καταστροφή των Δίδυμων Πύργων στη Νέα Υόρκη. Μέσα στα πλαίσια του σημερινού αποπολιτισμού μπορεί να θεωρείται πιο σημαντική από ποτέ η προσπάθεια επαναφοράς της ασυμβίβαστης σκέψης και πράξης μεγάλων πρωτοπόρων της διανόησης.