Γράφει ο Αλέκος Χατζηκώστας //
Με αφορμή τη συζήτηση που άνοιξε (στη Τουρκία κύρια) για τη αναθεώρηση της Σύμβασης του Μοντρέ, παρουσιάζουμε (αξιοποιώντας διάφορες πηγές-δημοσιεύματα) πλευρές της.
Η Σύμβαση του Μοντρέ ή Συμβαση για το καθεστώς των Στενών (Montreux Convention Regarding the Regime of the Straits),(τουρκικά: Montrö Boğazlar Sözleşmesi) είναι σύμβαση η οποία αφορά στο καθεστώς των Στενών του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων.
Υπογράφηκε στις 20 Ιουλίου 1936 στην ελβετική πόλη Μοντρέ. Τέθηκε σε ισχύ στις 9 Νοεμβρίου, 1936 και καταχωρήθηκε στην Κοινωνία των Εθνών στις 11 Δεκεμβρίου 1936. Eξακολουθεί να ισχύει μέχρι σήμερα, με ορισμένες τροποποιήσεις. Τα συμβαλλόμενα μέρη ήταν: Κράτη Μαύρης Θάλασσας : Βουλγαρία, Ρουμανία, Σοβιετική Ένωση, Τουρκία, άλλα Κράτη : Αυστραλία, Γαλλία, Ελλάδα, Ιταλία, Αγγλία, Γιουγκοσλαβία.
Ιστορικό
Το διεθνές νομικό καθεστώς που διέπει τη ναυσιπλοΐα στα Στενά, έχει αλλάξει πολλές φορές τα τελευταία διακόσια χρόνια. Μετά τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο, μια πρώτη απόπειρα να τακτοποιηθεί το θέμα έγινε με τη συνθήκη των Σεβρών, που ποτέ δεν εφαρμόστηκε. Το ζήτημα ξαναμπήκε στη συνθήκη της Λοζάννης (Ιούλιος 1923).
Να θυμίσουμε εδώ ότι με βάση την Συνθήκη της Λωζάννης η οποία υπογράφτηκε την 24η Ιουλίου 1923 από τα Συμβαλλόμενα Κράτη: Hνωμένο Βασίλειο, Γαλλία, Ιταλία, Ιαπωνία, Ελλάδα, Σερβο-σλοβενικό — κροατικό κράτος, Ρουμανία αφενός και Τουρκία αφετέρου, η οποία καθιέρωσε το καθεστώς ελευθεροπλοΐας για όλα τα πλοία (εμπορικά και πολεμικά) που διέρχονταν τα Στενά των Δαρδανελίων-Βοσπόρου, καθώς και ελευθερία υπέρπτησης των αεροσκαφών σε περίοδο ειρήνης ή πολέμου, εφόσον η Τουρκία δεν ήταν εμπόλεμη. Σε περίπτωση που η Τουρκία ήταν εμπόλεμη, παρέχονταν το δικαίωμα στις Τουρκικές Αρχές να επισκέπτονται και να ελέγχουν (visit and search) τα ουδέτερα πλοία και αεροσκάφη, ενώ για τα εχθρικά επιτρεπόταν η λήψη μέτρων που προβλέπονται από το Διεθνές Δίκαιο. Επίσης, με βάση το άρθρο 4 της Συνθήκης της Λωζάννης, συμφωνήθηκε η αποστρατικοποίηση των ίδιων των Στενών και των νήσων Ίμβρου, Τενέδου, Λαγουσών, Σαμοθράκης και Λήμνου».
Η Τουρκία 13 χρόνια μετά την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης επικαλούμενη τις πολιτικές κρίσεις της εποχής και την αλλαγή των περιστάσεων που οδήγησαν στην υπογραφή της ζήτησε μια καινούργια ρύθμιση του καθεστώτος των Στενών βασισμένη στις τότε σύγχρονες απαιτήσεις. Μια τέτοια μεταβολή την επιδίωκε από το 1932 όταν έγινε μέλος της Κοινωνίας των Εθνών. Έτσι επιδίωξε και πέτυχε τη σύγκληση διεθνούς συνδιάσκεψης τον Ιούνιο του 1936 με συμμετοχή όλων των κρατών που είχαν συμμετάσχει στη Λωζάννη το 1923. Η Τουρκία απορρίπτοντας τη διεθνή εγγύηση που της είχε επιβληθεί και αναγνωρίζοντας την ανεπάρκεια της εγγύησης των Μεγάλων Δυνάμεων ζήτησε να ανατεθεί η ασφάλειά της στις δικές της δυνάμεις, αξίωση στην οποία υπέκυψαν οι Μεγάλες Δυνάμεις.
Η Συνθήκη του Montreux έχει ως σκοπό την αντικατάσταση της Σύμβασης των Στενών που υπογράφτηκε στις 24 Ιουλίου 1923 ενσωματωμένη το 1923 στη Συνθήκη της Λωζάννης και αποτελεί ένα αυτόνομο κομμάτι της Συνθήκης. Αυτό σημαίνει ότι δεν ερμηνεύεται ως μέρος της, με την έννοια ότι η τροποποίησή του δεν έχει επιπτώσεις στη Συνθήκη της Λωζάννης. Αυτό το πλαίσιο είναι κλασικό σε τέτοιου τύπου έγγραφα. Αυτή η αντικατάσταση είναι ολική. Η ολική αντικατάσταση σημαίνει ότι η Σύμβαση των Στενών του 1923 δεν έχει πια καμία ισχύ.
Με τη Συνθήκη του Montreux η κυριαρχία των Στενών περνά πλέον στην Τουρκία και η ελευθερία τους επαφίεται στην πραγματικότητα στην εναλλαγή των συμφερόντων της.
Η διάσκεψη στήθηκε στην ελβετική πόλη Μοντρέ με διαπραγματευτές από τη Βρετανία, τη Γαλλία, την Ελλάδα, τη Γιουγκοσλαβία και τις τότε χώρες που βρέχονται από τη Μαύρη Θάλασσα. Στις 20 Ιουλίου 1936, υπογράφτηκε η συνθήκη. Η Τουρκία αποκτούσε πάλι το δικαίωμα να οχυρώσει τα στενά του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων. Την ίδια μέρα, 30.000 Τούρκοι στρατιώτες αναπτύχθηκαν στις επίμαχες περιοχές.
Για την Τουρκία θα άρχιζε να ισχύει προσωρινά από τις 15 Αυγούστου 1936, το δε δικαίωμα επανεξοπλισμού των Στενών της παρεχόταν αμέσως μετά την υπογραφή της Συνθήκης, σε αντίθεση με την Ελλάδα για την οποία θα ίσχυε μετά την υποχρεωτική της εφαρμογή. Και αυτό χάρη στην υπογραφή από όλα τα συμβαλλόμενα μέρη ενός πρόσθετου πρωτόκολλου της ίδια ημερομηνίας.
Η κυριότερη διαφορά μεταξύ της νέας σύμβασης και αυτής της Λωζάννης είναι ότι η σύμβαση του Montreux αφορά σε δικαιώματα διέλευσης μέσω φυσικών στενών ενός και μόνο παράκτιου κράτους το οποίο δε βαρύνεται με στρατιωτικές δουλείες ή άλλους περιορισμούς κυριαρχίας που θα συνεπάγονταν μείωση των κυριαρχικών δικαιωμάτων του. Αντίθετα η προγενέστερη σύμβαση κατοχύρωνε δικαιώματα διέλευσης μέσω των στενών ενός παράκτιου κράτους, του οποίου η κυριαρχία ελέγχου και επέμβασης ήταν επιβαρυμένη κατά το μέτρο που ο διεθνής έλεγχος επεδίωκε να αποφύγει δυσάρεστες κρατικές παρεμβάσεις στην ελευθεροπλοΐα.
Νέοι κανονισμοί καθόρισαν το συνολικό εκτόπισμα των πολεμικών πλοίων που τα περνούν σε καιρό ειρήνης, ενώ ειδικά η Σοβιετική Ένωση δεν χρειαζόταν άδεια για τα δικά της πλοία, εκτός από τα αεροπλανοφόρα και τα υποβρύχια. Σε περίπτωση πολέμου, η Τουρκία μπορεί να απαγορεύει τη διέλευση πολεμικών πλοίων. Αν, όμως, δε μετέχει στον πόλεμο, δεν μπορεί να απαγορεύσει τη διέλευση ναυτικών δυνάμεων που εκτελούν απόφαση της Κοινωνίας των Εθνών (του ΟΗΕ πλέον) ή δυνάμεων που ανήκουν σε κράτος με το οποίο έχει υπογράψει συνθήκη αμοιβαίας βοήθειας (π.χ. χώρας μέλους του κατοπινού ΝΑΤΟ).
Το περιεχόμενο
Τα κράτη που συμμετέχουν στη συνθήκη του Montreux είναι τα εξής: η Αυστραλία, Ην. Βασίλειο, Κύπρος, Τουρκία, Γαλλία, Ελλάδα, Βουλγαρία, Ιαπωνία (με επιφυλάξεις), Ρουμανία, πρώην ΕΣΣΔ (και τώρα τα διάδοχα κράτη), και πρώην Γιουγκοσλαβία (και τώρα τα διάδοχα κράτη).
Από άποψη διεθνούς δικαίου της θάλασσας, τα Στενά των Δαρδανελίων και του Βοσπόρου αποτελούν διεθνή στενά αφού συνδέουν μια ανοικτή θάλασσα και εξυπηρετούν τη διεθνή ναυσιπλοΐα. Όμως το νομικό καθεστώς που τα διέπει σήμερα — αυτό της Συνθήκης του Μontreux του 1936, — είναι περιοριστικό σε σχέση με το transit passage της Σύμβασης Δικαίου Θαλάσσης και αποτελεί lex specialis, ειδική δηλαδή συμβατική ρύθμιση η οποία δε θίγεται από τις διατάξεις της Σύμβασης του Δικαίου της Θάλασσας (Δ.Θ) για τα Διεθνή Στενά
Κυριότερα Άρθρα :
Προοίμιο : “Επιθυμούντες να ρυθμίσουμε τη διέλευση και ναυσιπλοΐα στα Στενά σε τρόπο που αυτή να εξασφαλίζεται, χωρίς να παραγνωρίζεται η ασφάλεια της Τουρκίας και των άλλων κρατών της Μαύρης Θάλασσας αποφασίσαμε να αντικαταστήσουμε με την παρούσα Συνθήκη, τη συνθήκη που υπογράψαμε στη Λοζάννη στις 24 Ιουλίου 1923”.
Τμήμα 1 και 2 : Ρυθμίζει τα της διέλευσης των εμπορικών και πολεμικών
Άρθρο 10 : “Πολεμικά πλοία, εκτός αυτών που εμπίπτουν στην κατηγορία που περιγράφεται στην προηγούμενη παράγραφο (ελαφρά επιφανείας, μικρά πολεμικά ή βοηθητικά πλοία), θα έχουν το δικαίωμα της διέλευσης μόνο υπό τις συνθήκες που περιγράφονται στο άρθρο 11 και 12”.
(Το άρθρο 11 ρυθμίζει τη μεγάλων πλοίων κρατών της Μαύρης Θάλασσας).
Άρθρο 12: “Τα κράτη της Μαύρης Θάλασσας θα έχουν το δικαίωμα διέλευσης διαμέσου των Στενών με το σκοπό να αφιχθούν στις βάσεις τους υποβρύχια που κατασκευάσθηκαν ή αγοράσθηκαν εκτός περιοχής Μαύρης Θάλασσας, ή που ήσαν για επισκευή σε ναυπηγεία εκτός Μαύρης Θάλασσας”.
Άρθρο 13: Επιβάλλει προειδοποίηση στην Τουρκία για διέλευση πολεμικών πλοίων (κανονικά οκτώ (8) ημέρες για κράτη της Μαύρης Θάλασσας και δεκαπέντε (15) ημέρες για τα άλλα κράτη).
Άρθρο 24: “Η Τουρκία θα επιβλέπει την εκτέλεση όλων των προβλέψεων της παρούσας Συνθήκης σχετικά με τη διέλευση πολεμικών πλοίων διαμέσου των Στενών.”
Παρατήρηση : Με κοινή συναίνεση και πρακτική, η Συνθήκη εφαρμόζεται και για κράτη που δεν την έχουν υπογράψει, Για τη διέλευση των αεροπλανοφόρων αναφερόμαστε σε ιδιαίτερο κεφάλαιο — Συνθήκες Μεσογείου. Η Ιαπωνία αποκήρυξε τα εκ της Συνθήκης δικαιώματα της με τη Συνθήκη της Ειρήνης το 1951.
Όταν τέθηκε σε ισχύ η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS) το Νοέμβριο του 1994, ζητήθηκε στο πλαίσιο εφαρμογής της η επαναδιατύπωση της Συνθήκης του Μοντρέ, ώστε να είναι συμβατή με το καθεστώς που διέπει τη διεθνή ναυσιπλοΐα. Ωστόσο, η μακροχρόνια άρνηση της Τουρκίας να υπογράψει την UNCLOS σημαίνει ότι η Συνθήκη του Moντρέ, παραμένει σε ισχύ χωρίς περαιτέρω τροποποιήσεις.
Από το 1994,(1998 μικρή τροποποίηση) η Τουρκία εφαρμόζει τον «Ναυτιλιακό Κώδικα Κυκλοφορίας για τα Στενά» (Maritime Traffic Regulations for the Straits and the Marmara Region), που εισήγαγε ένα νέο ρυθμιστικό καθεστώς, «προκειμένου να διασφαλιστεί η ασφάλεια της ναυσιπλοΐας και η προστασία του περιβάλλοντος στην περιοχή», αλλά χωρίς να παραβιάζεται η αρχή του Μοντρέ της ελεύθερης διέλευσης. Οι νέοι κανονισμοί προκάλεσαν κάποια διαμάχη, όταν η Ρωσία, Ελλάδα, Κύπρος, Ρουμανία, Ουκρανία και Βουλγαρία προέβαλλαν αντιρρήσεις. Ωστόσο, οι αλλαγές αυτές εγκρίθηκαν από τον Διεθνή Ναυτιλιακό Οργανισμό με το αιτιολογικό ότι δεν είχαν σκοπό να θίξουν «τα δικαιώματα οποιωνδήποτε πλοίων χρησιμοποιούν τα Στενά βάσει του διεθνούς δικαίου”.