«Τ’ άστρα στο κεφάλι μας» — Μία προσέγγιση

Γρά­φει η Περ­σε­φό­νη Σπα­νού //
Ψυχο­λό­γος — Ψυχοθεραπεύτρια

Δια­βά­ζο­ντας το βιβλίο «Τ’ άστρα στο κεφά­λι μας» έκα­να αρκε­τές συν­δέ­σεις με τον χώρο των κοι­νω­νι­κών επι­στη­μών, προ­βλη­μα­τί­στη­κα για την κοι­νω­νία μας και ταξί­δε­ψα­τό­σο στον εσω­τε­ρι­κό μου κόσμο όσο και στα αστέ­ρια. Στο πρώ­το μέρος του βιβλί­ου παρου­σιά­ζε­ται συνο­πτι­κά η ιστο­ρία της αστρο­νο­μί­ας από τους Σου­μέ­ριους ως και το Δια­φω­τι­σμό. Στο δεύ­τε­ρο μέρος, ο συγ­γρα­φέ­ας μας προ­σκα­λεί σε ένα ταξί­δι ανά­με­σα στα αστέ­ρια, για να γνω­ρί­σου­με τι συμ­βαί­νει στον ουρα­νό, τι είναι όλα αυτά που βλέ­που­με, πώς κινού­νται, με ποιους τρό­πους αλλη­λε­πι­δρούν και ποια είναι η δική μας θέση ανά­με­σα σε αυτά. Οι ανα­λο­γί­ες που χρη­σι­μο­ποιεί ο συγ­γρα­φέ­ας βοη­θούν πολύ τον ανα­γνώ­στη να συλ­λά­βει τα μεγέ­θη του κόσμου μας και τις δυνά­μεις που αλλη­λε­πι­δρούν στη φύση, όπως αυτές έχουν ταυ­το­ποι­η­θεί από τη φυσι­κή. Στο σημείο που ο συγ­γρα­φέ­ας ανα­φέ­ρει ότι ο «διπλα­νός μας» μας ασκεί βαρυ­τι­κά 10.000 φορές περισ­σό­τε­ρη επιρ­ροή από ότι τα άστρα, συν­δέ­θη­κα με τις έρευ­νες της επι­στή­μης των κοι­νω­νι­κών δικτύων.

Συγκε­κρι­μέ­να, ο Νικό­λας Χρη­στά­κης[1], καθη­γη­τής ιατρι­κής κοι­νω­νιο­λο­γί­ας στο Harvard, στο βιβλίο του «Συν­δε­δε­μέ­νοι» ανα­φέ­ρει ότι συγκρο­τού­με τον εαυ­τό μας μέσα σε ένα είδος απέ­ρα­ντου ανθρώ­πι­νου ιστού και ότι τα κοι­νω­νι­κά μας δίκτυα – οι φίλοι μας, οι φίλοι των φίλων μας, ακό­μη και οι φίλοι των φίλων των φίλων μας (άνθρω­ποι που μας είναι εντε­λώς άγνω­στοι) – μπο­ρούν να επη­ρε­ά­σουν τα συναι­σθή­μα­τα, την υγεία, την ευμά­ρεια, τις πολι­τι­κές μας από­ψεις και πολ­λά ακό­μη. Ενδια­φέ­ρον είναι και το ότι έχει πει­ρα­μα­τι­κά δια­πι­στω­θεί (βλ. μελέ­τες του ψυχο­λό­γου John Cacioppo[2] και των συνερ­γα­τών του) ότι τα κοι­νω­νι­κώς απο­μο­νω­μέ­να άτο­μα, οι απο­συν­δε­δε­μέ­νοι άνθρω­ποι έχουν την τάση να απο­δί­δουν ανθρω­πο­μορ­φι­κές ιδιό­τη­τες στον κόσμο που τους περι­βάλ­λει και ανα­φέ­ρουν σε πει­ρά­μα­τα μεγα­λύ­τε­ρη πίστη σε υπερ­φυ­σι­κά όντα.

Στη συνέ­χεια στο βιβλίο παρου­σιά­ζο­νται κάποιοι αρκε­τά ανε­δα­φι­κοί ισχυ­ρι­σμοί της αστρο­λο­γί­ας και τα εργα­λεία της. Ο μήνας στον οποίο γεν­νιέ­ται κανεί­ςι­σχύ­ει ότι έχει επί­δρα­ση στην προ­σω­πι­κό­τη­τά του[3]. Συγκε­κρι­μέ­να, έχει παρα­τη­ρη­θεί ότι οι άνθρω­ποι με διά­γνω­ση σχι­ζο­φρέ­νειας είναι πιθα­νό­τε­ρο να έχουν γεν­νη­θεί τον Ιανουά­ριο, τον Φεβρουά­ριο και τον Μάρ­τιο και ότι η δια­φο­ρά σε σχέ­ση με την εμφά­νι­ση της δια­τα­ρα­χής σε άτο­μα γεν­νη­μέ­να άλλη επο­χή του χρό­νου είναι στα­τι­στι­κά σημα­ντι­κή. Παρό­μοια συσχέ­τι­ση ανά­με­σα στον μήνα γέν­νη­σης και την εμφά­νι­ση κάποιας ψυχι­κής δια­τα­ρα­χής ή δυσλει­τουρ­γί­ας, που σαφώς επη­ρε­ά­ζει την προ­σω­πι­κό­τη­τα, δια­πι­στώ­θη­κε και για τη διπο­λι­κή δια­τα­ρα­χή, την αυτο­κτο­νι­κό­τη­τα, τη δυσλε­ξία κ.ά. Ευτυ­χώς, οι επι­στή­μο­νες, ως έλλο­γα όντα, εξέ­τα­σαν αντί­στοι­χα δεδο­μέ­να από το Νότιο Ημι­σφαί­ριο και γρή­γο­ρα εντό­πι­σαν ότι ίσχυαν τα αντί­στρο­φα από ότι στο Βόρειο Ημι­σφαί­ριο. Όπως γνω­ρί­ζου­με, όταν είναι καλο­καί­ρι στο βόρειο ημι­σφαί­ριο στο νότιο ημι­σφαί­ριο επι­κρα­τεί χει­μώ­νας, και αντί­στρο­φα και όταν είναι άνοι­ξη στο Βόρειο Ημι­σφαί­ριο είναι φθι­νό­πω­ρο στο Νότιο Ημι­σφαί­ριο, και αντί­στρο­φα. Επο­μέ­νως, υπέ­θε­σαν ότι κάτι έχει να κάνει η επο­χή με αυτά που έχουν παρα­τη­ρή­σει και ότι η επί­δρα­ση του μήνα γέν­νη­σης στην προ­σω­πι­κό­τη­τα δεν οφεί­λε­ται στη θέση των άστρων στον ουρα­νό, αλλά σε επί­γειους παράγοντες.

Στον χώρο της αστρο­λο­γί­ας όλα φαί­νε­ται να συμ­βαί­νουν κάπως «μαγι­κά». Από τη δική μου σκο­πιά, σε μια τέτοια θέση δια­κρί­νω αυτό που στην ψυχο­δυ­να­μι­κή προ­σέγ­γι­ση ανα­φέ­ρε­ται ως πρω­το­γε­νής διερ­γα­σία της σκέ­ψης[4]. Η πρω­το­γε­νής διερ­γα­σία της σκέ­ψης δεν σέβε­ται τη λογι­κή, δεν έχει αίσθη­ση του χρό­νου, είναι γεμά­τη αντι­φά­σεις και στο­χεύ­ει στην άμε­ση ικα­νο­ποί­η­ση. Βασι­κοί μηχα­νι­σμοί της πρω­το­γε­νούς διερ­γα­σί­ας σκέ­ψης είναι ο συμ­βο­λι­σμός (π.χ. μια ιδέα ή ένα αντι­κεί­με­νο παίρ­νει τη θέση ενός άλλου με βάση κάποια ομοιό­τη­τα), η συμπύ­κνω­ση (π.χ. δύο ή περισ­σό­τε­ρα αντι­κεί­με­να ή έννοιες συγ­χω­νεύ­ο­νται ούτως ώστε ένα σύμ­βο­λο ανα­πα­ρι­στά πολ­λές συνι­στώ­σες), η μετά­θε­ση (π.χ. συναι­σθή­μα­τα, ιδέ­ες ή επι­θυ­μί­ες μετα­φέ­ρο­νται από το αρχι­κό τους αντι­κεί­με­νο σε ένα πιο απο­δε­κτό υπο­κα­τά­στα­το) και η μαγι­κή σκέ­ψη. Τα παρα­πά­νω τα συνα­ντά­με στην αστρο­λο­γία, όπου σύμ­φω­να με τον συγ­γρα­φέα: «εφευ­ρί­σκου­με ένα άσχε­το συμ­βάν, ένα αντι­κεί­με­νο ή σύμ­βο­λο και του προσ­δί­δου­με εμείς κάποιες ιδιό­τη­τες ή σχέ­σεις με τα επί­γεια αυθαί­ρε­τα, και οι ιδιό­τη­τες αυτές μας επι­στρέ­φο­νται». Αφή­νο­ντας βρε­φο­νη­πια­κή ηλι­κία υπό κανο­νι­κές συν­θή­κες η μαγι­κή σκέ­ψη υπο­χω­ρεί μπρο­στά στην εγκα­τά­στα­ση της πραγ­μα­τι­κό­τη­τας και εμφα­νί­ζε­ται ένας άλλος τύπος σκέ­ψης (δευ­τε­ρο­γε­νής διερ­γα­σία σκέ­ψης) που είναι λογι­κός, οργα­νω­μέ­νος, επη­ρε­ά­ζε­ται και δέχε­ται τους περιο­ρι­σμούς της πραγματικότητας.

Όλοι μας μπρο­στά στην αβε­βαιό­τη­τα και την αγω­νία για έλεγ­χο της ζωής μας χρη­σι­μο­ποιού­με κάποιους μηχα­νι­σμούς άμυ­νας. Στους χαρα­κτή­ρες που έχει επι­λέ­ξει ο συγ­γρα­φέ­ας, όπως η Πίτσα που έχει αγω­νία για το αισθη­μα­τι­κό μέλ­λον της και επι­ζη­τά την άμε­ση ανα­κού­φι­ση στα άστρα και στις συνα­στρί­ες δια­κρί­νω κάποιους μηχα­νι­σμούς άμυ­νας που δια­τη­ρούν τους ανθρώ­πους σε μια παι­δι­κή και παθη­τι­κή θέση. Ο συγ­γρα­φέ­ας λέει για την Πίτσα ότι το μέλ­λον της έτσι κι αλλιώς «είναι υπο­θη­κευ­μέ­νο στην πελα­γο­δρο­μού­σα ανοη­σία της», θα προ­σέ­θε­τα και παλιν­δρο­μού­σα, με την έννοια ότι η Πίτσα δια­τη­ρεί την άγνοια ενός πεντά­χρο­νου και τη μαγι­κή σκέ­ψη αυτού. Όταν ένα άτο­μο χρη­σι­μο­ποιεί την παλιν­δρό­μη­ση ως την κύρια στρα­τη­γι­κή για την αντι­με­τώ­πι­ση των προ­κλή­σε­ων της ζωής του, τότε μπο­ρού­με να δια­κρί­νου­με μια­νη­πια­κή προσωπικότητα.

Στους αβέ­βαιους και­ρούς μας, πολ­λοί ανα­ζη­τούν τη σιγου­ριά μιας καθο­δή­γη­σης, για να πάρουν τις απο­φά­σεις τους. Όσοι απευ­θύ­νο­νται σε αστρο­λό­γους έχουν ανά­γκη καθο­δή­γη­σης, οποιασ­δή­πο­τε καθο­δή­γη­σης… και είναι όπως ανα­φέ­ρει ο συγ­γρα­φέ­ας, «επι­κί­δυ­νη η ελα­φρό­τη­τα της άγνοιας», καθώς η έλλει­ψη γνώ­σε­ων στε­ρεί από τους ανθρώ­πους την ικα­νό­τη­τα να αντι­λαμ­βά­νο­νται τον κόσμο. Μέσα στην ανα­σφά­λεια και το μπέρ­δε­μά τους οι άνθρω­ποι ενδί­δουν στο μαγι­κό. Με αίσθη­ση αδυ­να­μί­ας, αβο­ή­θη­του, αδιε­ξό­δου, απελ­πι­σί­ας απευ­θύ­νο­νται αρκε­τοί άνθρω­ποι και σε κάποιον ψυχο­θε­ρα­πευ­τή. Μερι­κοί έχουν ήδη επι­σκε­φτεί τον παπά, τη χαρ­το­ρί­χτρα, την καφε­τζού, τον αστρο­λό­γο και άλλους.Έχει ήδη καλ­λιερ­γη­θεί η προσ­δο­κία ότι συνα­ντώ­ντας τον ειδι­κό θα ανα­κου­φι­στούν άμε­σα από προ­βλή­μα­τα που τους ταλαι­πω­ρούν χρό­νια, θα τους δώσει η αυθε­ντία τις λύσεις και έναν χάρ­τη για το πώς πρέ­πει να πορευ­τούν στη ζωή τους. Η πρώ­τη συνά­ντη­ση ειδι­κά με ανθρώ­πους που είναι έτοι­μοι να ενδώ­σουν στη μαγεία, μπο­ρεί να είναι απο­γοη­τευ­τι­κή. Ως ψυχο­θε­ρα­πευ­τές[5] δεν είμα­στε εξο­πλι­σμέ­νοι με μαγι­κά ραβδιά ή φίλ­τρα ούτε δια­θέ­του­με κάποιο χάρι­σμα. Δεν έχου­με κάποια ειδι­κή γνώ­ση ή σοφία για το πώς οι άνθρω­ποι θα έπρε­πε να ζουν τις ζωές τους. Αυτό που φέρ­νου­με στη θερα­πευ­τι­κή συνά­ντη­ση είναι η ενσυ­ναί­σθη­ση και κάποιες δεξιό­τη­τες, για να βοη­θή­σου­με τους ανθρώ­πους να εξε­ρευ­νή­σουν τα συναι­σθή­μα­τά τους και τις αξί­ες τους, να κατα­νο­ή­σουν τα προ­βλή­μα­τά τους, να κάνουν επι­λο­γές και να αλλά­ξουν σκέ­ψεις, συναι­σθή­μα­τα και συμπε­ρι­φο­ρές. Προ­ο­ρι­σμός κάθε ψυχο­θε­ρα­πευ­τι­κής δια­δρο­μής δεν είναι η δια­τή­ρη­ση του ανθρώ­που σε μια θέση εξάρ­τη­σης από τον ψυχο­θε­ρα­πευ­τή, αλλά το να ενδυ­να­μω­θεί, να μετα­κι­νη­θεί από θέσεις παθη­τι­κές και παι­δι­κές και να γίνει ο ίδιος θερα­πευ­τής του εαυ­τού του. Το μέλ­λον άλλω­στε, όπως τονί­ζει και ο συγ­γρα­φέ­ας, βασί­ζε­ται στον εαυ­τό μας και όχι στα άστρα ή σε οποια­δή­πο­τε αυθεντία.

Στο κεφά­λαιο «Για­τί οι άνθρω­ποι πιστεύ­ουν σε παρά­ξε­να πράγ­μα­τα;», ο συγ­γρα­φέ­ας ανα­φέ­ρε­ται στη θεά Αθη­νά, το σύμ­βο­λο της σοφί­ας, που κρα­τά­ει ένα δόρυ και μια ασπί­δα, για να μάχε­ται δυνα­μι­κά και να αμύ­νε­ται. Θα ήθε­λα να συμπλη­ρώ­σω εδώ ότι πάνω στην ασπί­δα της θεάς Αθη­νάς υπάρ­χει το «Γορ­γό­νειο», το κεφά­λι της Μέδου­σας, που ακό­μη και νεκρό, πέτρω­νε όποιον το κοί­τα­ζε. Αυτή η απο­λί­θω­ση σύμ­φω­να με την Αλτά­νη[6] συμ­βο­λί­ζει τη στα­σι­μό­τη­τα και την ακι­νη­σία της ψυχής που δεν προ­ο­δεύ­ει, για­τί δεν επι­θυ­μεί να αλλά­ξει τη στά­ση της νοη­τι­κής ακαμ­ψί­ας, αδρά­νειας, υπε­ρο­ψί­ας και δογ­μα­τι­σμού. Στη μάχη και την άμυ­να, χρειά­ζε­ται να προ­σθέ­σου­με λοι­πόν και την αυτε­πί­γνω­ση. Την εξέ­λι­ξή μας την επη­ρε­ά­ζου­με μέσω της αυτε­πί­γνω­σής μας. Ο υπαρ­ξια­κός ψυχο­λό­γος Rollo May[7] στο βιβλίο του «Το θάρ­ρος της δημιουρ­γί­ας» ανα­φέ­ρει ότι η ικα­νό­τη­τα να δημιουρ­γού­με τους εαυ­τούς μας είναι αδια­χώ­ρι­στη από τη συνει­δη­τό­τη­τα ή την αυτεπίγνωση.

Η γνώ­ση του εαυ­τού και του κόσμου συμ­βά­λει στην πραγ­μά­τω­ση της ζωής. Ίσως για αυτό με ενδια­φέ­ρει στο βαθ­μό που μπο­ρώ να την κατα­νο­ή­σω η αστρο­φυ­σι­κή. Με φέρ­νει πιο κοντά στην ουσία της ανθρώ­πι­νης ύπαρ­ξης. Νιώ­θω απει­ρο­ε­λά­χι­στη μπρο­στά στο σύμπαν, αλλά ταυ­τό­χρο­να κρα­τάω μέσα μου τη θέση του Γερ­μα­νού φιλο­σό­φου του εικο­στού αιώ­να, Martin Heidegger ότι η δια­φο­ρά και κατ’ επέ­κτα­ση και η αξία του ανθρώ­που έγκει­ται στο γεγο­νός ότι είναι ένα ον που το απα­σχο­λεί η ύπαρ­ξή του. Είμα­στε κάποια ελά­χι­στα τμή­μα­τα του σύμπα­ντος που είμα­στε σε θέση να ψάχνου­με εξη­γή­σεις για τον εαυ­τό μας, για άλλα τμή­μα­τα του σύμπα­ντος, ακό­μη και για το σύμπαν το ίδιο συνο­λι­κά. Είμα­στε παι­διά των άστρων ή αστρό­σκο­νη, όπως ανα­φέ­ρει ο Σιμό­που­λος[8], πλά­σμα­τα μιας μέρας κατά τον Yalom[9], όντα με συνεί­δη­ση, αυτο­γνω­σία, ύλη που μελε­τά­ει την ύλη. Έχου­με την ευκαι­ρία να βιώ­σου­με το σύμπαν με τις αισθή­σεις μας και να το κατα­νο­ή­σου­με με το μυα­λό μας. Aυτή είναι η μονα­δι­κή στιγ­μή ύπαρ­ξης που θα γνω­ρί­σου­με! Όπως ανα­φέ­ρει στην αυτο­βιο­γρα­φία του ο μεγά­λος Ρώσος μυθι­στο­ριο­γρά­φος, Βλα­ντι­μίρ Ναμπό­κοφ[10]: «Το λίκνο αιω­ρεί­ται πάνω από μια άβυσ­σο, κι η κοι­νή λογι­κή μας λέει ότι η ύπαρ­ξή μας δεν είναι παρά μια σύντο­μη ανα­λα­μπή φωτός ανά­με­σα σε δύο αιω­νιό­τη­τες σκό­τους.»

Ο άνθρω­πος όμως είναι ένα ζώο που κατα­σκευά­ζει ιστο­ρί­ες και το πρό­βλη­μα σε αυτό είναι ότι τις πιστεύ­ει κιό­λας και πεί­θει κι άλλους. Οι άνθρω­ποι είναι εύπι­στα ζώα, όπως ανα­φέ­ρει ο φιλό­σο­φος Mark Rowlands[11]. Χρειά­ζε­ται να είμα­στε προ­σε­κτι­κοί τόσο στις ιστο­ρί­ες που κατα­σκευά­ζου­με όσο και σε αυτές που πιστεύ­ου­με. Η αφή­γη­ση στο βιβλίο «Τ’ άστρα στο κεφά­λι μας» έχει μια αφυ­πνι­στι­κή λει­τουρ­γία. Μας προ­σκα­λεί αυτή η ιστο­ρία να έρθου­με αντι­μέ­τω­ποι με αντι­κει­με­νι­κά δεδο­μέ­να και να εγκα­τα­λεί­ψου­με παθη­τι­κές θέσεις και σκο­τα­δι­στι­κές πεποι­θή­σεις. Χρεια­ζό­μα­στε αυτές τις φωνές, ιδαί­τε­ρα αν λάβου­με υπό­ψη ότι στην κοι­νω­νία μας κυριαρ­χούν φωνές που συμ­βά­λουν στο σκο­τα­δι­σμό, στην άμβλυν­ση της ικα­νό­τη­τας για κρι­τι­κή σκέ­ψη και στην παθη­τι­κο­ποί­η­ση. Οτι­δή­πο­τε δια­τη­ρεί­ται όμως ζωντα­νό και κυρί­αρ­χο, εξυ­πη­ρε­τεί κάποια λει­τουρ­γία. Αξί­ζει να προ­βλη­μα­τι­στού­με ως προς το ποια λει­τουρ­γία εξυ­πη­ρε­τεί στην κοι­νω­νία μας η επι­κρά­τη­ση φωνών που υπο­δου­λώ­νουν τους ανθρώ­πους στα άστρα και στη μαγεία και για­τί παρα­τη­ρεί­ται περι­θω­ριο­ποί­η­ση της φωνής των επι­στη­μών. Στο τέλος του βιβλί­ου παρα­τί­θε­ται ολό­κλη­ρη η κοι­νή δήλω­ση 300 νομπε­λι­στών και καθη­γη­τών Πανε­πι­στη­μί­ων, που γνω­στο­ποιούν στο κοι­νό ότι οι δοξα­σί­ες της αστρο­λο­γί­ας δεν έχουν καμία επι­στη­μο­νι­κή βάση και εκφρά­ζουν την ανη­συ­χία τους για την απο­δο­χή της αστρο­λο­γί­ας που δια­περ­νά τη σύγ­χρο­νη κοι­νω­νία. Το παρά­δειγ­μά τους πιστεύω ότι πρέ­πει να το ακο­λου­θή­σουν και άλλοι επι­στή­μο­νες και φορείς αυτών.

Κλεί­νο­ντας, θα ήθε­λα να μοι­ρα­στώ και το πώς βίω­σα ως ανα­γνώ­στρια αυτό το βιβλίο. Για εμέ­να είναι αξιο­θαύ­μα­στο το πώς ο συγ­γρα­φέ­ας πετυ­χαί­νει να προ­κα­λεί γέλιο ανα­φε­ρό­με­νος σε δεδο­μέ­να των λεγό­με­νων «σκλη­ρών» επι­στη­μών και να κάνει τα άγνω­στα οικεία. Δεν είχα δυστυ­χώς ποτέ κάποιον καθη­γη­τή ή κάποια εμπει­ρία στην εκπαί­δευ­ση, που να με εμπνεύ­σει, για να αφε­θώ και να μπω νωρί­τε­ρα κι εγώ στο παι­χνί­δι των άστρων. Στις περισ­σό­τε­ρες περι­πτώ­σεις αυτές οι πλη­ρο­φο­ρί­ες παρου­σιά­ζο­νταν «σκλη­ρά», «άκαμ­πτα» και σαν κάτι έξω από τον άνθρω­πο, άσχε­το με αυτόν, κάτι εξω­γή­ι­νο. Όσο διά­βα­ζα ένιω­θα ότι ο συγ­γρα­φέ­ας ήταν μαζί μου, είχα καλή παρέα. Άκου­γε τις σκέ­ψεις μου, απα­ντού­σε στα ερω­τή­μα­τά μου, ακο­λου­θού­σε το συναί­σθη­μά μου… έπαι­ζε μαζί μου, με κάθε τρό­πο με συντρόφευε.…

Στο τέλος είχα ένα γλυ­κό­πι­κρο συναί­σθη­μα. Πικρό για­τί στην επο­χή μας είναι λυπη­ρό να κυριαρ­χούν φωνές σκο­τα­δι­σμού, από όπου κι αν αυτές προ­έρ­χο­νται, φωνές που κρα­τούν τους ανθρώ­πους σε θέση εξαρ­τη­μέ­νη, φοβι­κή και παθη­τι­κή. Γλυ­κό για το ταξί­δι στα άστρα, για­τί για άλλη μια φορά βλέ­πο­ντας τη θέση μου σε αυτόν τον κόσμο ένιω­σα ταπει­νή και ευγνώ­μων που υπάρ­χω και είμαι μέρος του.

_________________________________________________________________

[1]Christakis, N.A. & Fowler, J.H. (2010). Συν­δε­δε­μέ­νοι – Η εκπλη­κτι­κή δύνα­μη των κοι­νω­νι­κών δικτύ­ων και πώς αυτά δια­μορ­φώ­νουν τη ζωή μας. Αθή­να: Κάτοπτρο.
[2]Για έρευ­νες από JohnCacioppo  
[3]Hayden, B.Y. (2011). Science confirms astrology! Not really. But those Pisces have something fishy going on. 
[4]Brenner, Ch. (2012). Στοι­χειώ­δες εγχει­ρί­διο ψυχα­νά­λυ­σης (Μετά­φρα­ση: Ι.Ε.Σταθάκης). Αθή­να: Πατάκης.
[5]Hill, C.E. & O’Brien, K.M.(1999). Helping Skills. Facilitating exploration, insight and action. American Psychological Association.
[6]Αλτά­νη (2005). Άρρη­τοι λόγοι, Κένταυ­ροι, Αμα­ζό­νες, Μέδου­σα, Τα της ψυχής τα πάθη. Αθή­να: Γεωργιάδη.
[7]May, R. (2017). Το θάρ­ρος της δημιουρ­γί­ας. Αθή­να: Αρμός.
[8]Σιμό­που­λος, Δ.Π. (2017). Είμα­στε αστρό­σκο­νη – Σύμπαν, μια ιστο­ρία χωρίς τέλος. Αθή­να: Μεταίχμιο.
[9]Yalom, I.D. (2015). Πλά­σμα­τα μιας μέρας και άλλες ιστο­ρί­ες ψυχο­θε­ρα­πεί­ας. Αθή­να: Άγρα.
[10]Ναμπό­κοφ, Β. (2013). Μίλη­σε, Μνή­μη. Ανα­σκό­πη­ση αυτο­βιο­γρα­φί­ας. Αθή­να: Πατάκης.
[11]Rowlands, M. (2010). Ο φιλό­σο­φος και ο λύκος, τι μας διδά­σκει η άγρια φύση για την αγά­πη, τον θάνα­το και την ευτυ­χία. Αθή­να: Εκδό­σεις του εικο­στού πρώτου.