(Ομιλία της Άννεκε Ιωαννάτου στη Ιακωβάτειο Βιβλιοθήκη στο Μουσείο Ληξουρίου στις 30 Σεπτεμβρίου 2023)
Ξεκινώντας να πω ότι κρατάω μια ζωντανή μνήμη από την προσωπικότητα που τιμούμε σήμερα, μια και ήταν αρκετές φορές καλεσμένος μου στη ραδιοφωνική μου εκπομπή για το βιβλίο, αλλά με τη σειρά μου ήμουν κάποιες φορές καλεσμένη στη δική του εκπομπή στον τηλεοπτικό σταθμό «Τηλεφώς» με τίτλο «Εκπαιδευτικά Κεντρίσματα.» Διαβάζοντας το έργο του Φανούρη Βώρου, δηλαδή τα βιβλία και την πολυάριθμη αρθρογραφία έστω σταχυολογώντας, θα διαπιστώσει ο αναγνώστης μια βασική μέθοδο και έναν σταθερό βασικό στοχασμό, πρωτότυπη σκέψη, ακριβολογημένη, αναλυτική σε βάθος, τόλμη να τα βάλει με τις κατεστημένες κυρίαρχες απόψεις σε θέματα παιδείας, αλλά και θρησκείας, τα οποία συνδέει με τα κελεύσματα της κοινωνίας και των αναγκών των κυρίαρχων. Κήρυξε τον πόλεμο ενάντια στη συναίνεση με τις κυρίαρχες ιδέες που επιβάλλονται από τα πάνω μέσω της παιδείας, καθώς και ενάντια στην «εκμαίευση» της συναίνεσης αυτής από το κυρίαρχο εκπαιδευτικό σύστημα. Πάντα εστίαζε στις αιτίες των φαινομένων. Σαν κόκκινο νήμα περνάει από το έργο του το θέμα της ελευθερίας της συνείδησης σαν βασικότερο. Εκεί συναντιώνται όλα τα άλλα. Στρεφόταν πάντα στον αρχαίο ελληνικό στοχασμό εντοπίζοντας τη γραμμή επικοινωνίας ή μάλλον της συνέχειας με τον μετέπειτα ευρωπαϊκό στοχασμό μετά από τη μεσαιωνική «διακοπή», όπου η Εκκλησία είχε απαγορέψει τον ελεύθερο στοχασμό με τον Ιουστινιανό να κλείνει την Ακαδημία Αθηνών το 529 μετά τη χρονολογία μας. Η αντίθεση και αντιπαλότητα πίστης-επιστήμης επανέρχεται στο σκεπτικό του Φανούρη Βώρου εστιασμένη στο βασανιστικό ερώτημα του τι και πώς θα διδάσκεται στα παιδιά. Δεν είναι τυχαία η ομιλία του στον κήπο της Ιακωβάτειου Βιβλιοθήκης στις 25 Αυγούστου του 2001 με τίτλο «Ποιό το νόημα της διένεξης Λασκαράτου και Κλήρου-Εκκλησίας;» Δεν θα σταθούμε σε αυτή τη λαμπρή σε αναλυτικό βάθος ομιλία στην οποία ο Φανούρης Βώρος κρατάει την ευαίσθητη ισορροπία ανάμεσα σε ακραίες συγκρουόμενες απόψεις στις οποίες συχνά ερευνητές του λασκαράτειου στοχασμού ξεπέφτουν. Δηλαδή, δεν «σπρώχνει» το Λασκαράτο στην αθεϊα, αλλά ούτε του φοράει ράσο. Το συμπέρασμα του Βώρου ήταν, ότι είχαν συγκρουστεί στην πραγματικότητα «η θρησκεία του φιλόσοφου-ανθρωπιστή και η θεολογία του τίμιου κοινολαϊτη, αλλά και του «θρησκέμπορου» ή «θεομπάιχτη» ή «δοκισίχριστου.» Απλώς ήθελα να το αναφέρω για να θυμόμαστε τον Φανούρη Βώρο που εδώ και 22 χρόνια στεκόταν μπροστά στη Ιακωβάτειο Βιβλιοθήκη (στον κήπο της Ιακωβάτειου δηλαδή) για να μιλήσει για το Λασκαράτο. Επίσης ήταν ένδειξη του εύρους και της επιστημονικής σοβαρότητας της ενασχόλησής του, κάθε φορά που του ζητούσαν να «πιάσει» κάποιο θέμα. Τίποτα δεν ήταν «λάιτ.» Ένα άλλο δείγμα ήταν και η ανελέητη κριτική του στο βιβλίο του Άγγλου συγγραφέα Louis de Bernier «Το μαντολίνο του λοχαγού Κορέλι» στο περιοδικό Θέματα Παιδείας.
Η ιστορία
Η ενασχόληση του Φανούρη Βώρου με την ιστορία αποτελείται από δύο σκέλη. Από τη μία το προσωπικό βαθύ ενδιαφέρον του για την ιστορία, για την οποία πίστευε ότι «η κοινωνική και πολιτισμική αυτογνωσία γίνεται μόνο μέσα από τις μελέτες της ιστορίας, ιδιαίτερα της Νεότερης και της Σύγχρονης». Είχε τη γνώμη ότι η ιστορία του πολιτισμού δεν πρέπει να λείπει από τη μελέτη της ιστορίας. Από την άλλη, ως πρακτικός εκπαιδευτικός, ήταν βαθιά πεπεισμένος, ότι «με τις βασικές σπουδές μας δεν πήραμε επαρκή ιστορική παιδεία.» Δεν έπαψε να εφιστά την προσοχή στη μόνιμη ανεπάρκεια της παιδείας στο να παρέχει γνώση. Επομένως θεωρούσε αναγκαίο να βοηθηθεί ο δάσκαλος/καθηγητής/παιδαγωγός με όλα τα συγκεκριμένα μέσα. Απ΄αυτή τη σκοπιά έγραψε πολλά δοκίμια και άρθρα με αυτό το σκοπό οδηγούμενος απ’ αυτό που θεωρούσε ελλείψεις και ανεπάρκεια των σχολικών βιβλίων. Έγραφε κάνοντας προτάσεις. Σημασία έχει εδώ, ότι επισήμανε τον κίνδυνο του ευρωποκεντρισμού, που στενεύει τον ορίζοντα του μελετητή, αλλά και του διδάσκοντα, επομένως και του μαθητή. Έναν άλλο κίνδυνο που επισήμαινε ξανά και ξανά, ήταν αυτός του «Θανάτου και Ανάστασης των Αρχαίων», όπως ήταν ο τίτλος ενός άρθρου με υπότιτλο «φίλοι επικίνδυνοι της παιδείας μας» αγγίζοντας το γνωστό και πολυβασανισμένο θέμα που είχαν εντοπίσει εξαιρετικοί εκπαιδευτικοί πριν απ’ αυτόν, όπως ο Δημήτρης Γληνός. Δηλαδή, ο κίνδυνος της προγονοπληξίας, με την οποία οι ιθύνοντες προσπαθούσαν και προσπαθούν να συγκαλύπτουν την άθλια σύγχρονη πραγματικότητα στη χώρα μ’ ένα είδος στομφώδους και εθνικιστικής παρηγοριάς, αλλά και ο κίνδυνος της άλλης άκρης, του κοσμοπολίτικου εκχυδαϊσμού, της παραποίησης ή ακόμα της αποσιώπησης των αρχαίων στοχαστών. Η αντίθεση αυτή ταλάνιζε τη νεότερη ελληνική παιδεία, άρα και την κοινωνία. O Φανούρης Βώρος έγραψε στον ιστορικό τομέα ένα διάγραμμα ιστορίας του Νεοελληνικού Κράτους, κι ένα άλλο για τη θεμελίωση του Νεοελληνικού Κράτους με υπότιτλο «Ο ραγιάς να μείνει ραγιάς», έγραψε και γι αυτούς που προετοίμασαν και ξεκίνησαν την Επανάσταση του 1821, καθώς και δοκίμια εισαγωγής στη νεότερη και σύγχρονη ιστορία, μια εργασία με τίτλο «Σπουδή και διδασκαλία της ιστορίας», καθώς και το «Διδασκαλία της ιστορίας με αξιοποίηση της εικόνας». Τα άρθρα του για τη δημιουργία του νεοελληνικού κράτους γράφτηκαν σαν βοήθημα στη διδασκαλία, για την καταπολέμηση της πλαστογραφίας/παραχάραξης της ιστορίας η οποία είχε και έχει προχωρήσει ανησυχητικά στα σχολικά βιβλία ιστορίας. Ποτέ δε σταμάτησε να βασανίζει το μυαλό του για να βρει τον καλύτερο τρόπο για τους μαθητές να αγαπήσουν την ιστορία μέσα από τη διδασκαλία. Τα θέματα φιλοσοφία και ιστορία διαπλέκονται στο έργο του Φανούρη Βώρου. Έτσι αναπτύσσει στα γραπτά του τα προβλήματα της φιλοσοφίας της ιστορίας σαν σκέψεις για τον πλουτισμό της διδασκαλίας της Ιστορίας στο Λύκειο. Κυρίαρχο κέλευσμα εδώ είναι η αναζήτηση της αλήθειας, την οποία έβλεπε να χάνεται στον τρόπο διδασκαλίας και στα σχολικά βιβλία. Ήδη ο τίτλος του δοκιμίου «Προβλήματα φιλοσοφίας της Ιστορίας» μάς παραπέμπει στο άρρηκτο δέσιμο της φιλοσοφίας με την ιστορία στο έργο του Φανούρη Βώρου και στο πώς οι δύο αυτές πλευρές συναντιώνται στην παιδεία.
Χωρίς αμφιβολία το κύριο έργο του είναι το Η φιλοσοφία της Εκπαίδευσης, ένα εμβληματικό συναπάντημα ιδεών, προτάσεων, αναφορών, αναλύσεων του βασικού πνευματικού, φιλοσοφικού, ιστορικού οπλοστασίου κυρίως της ευρωπαϊκής ηπείρου. Το έντονο ενδιαφέρον του Φανούρη Βώρου για τη φιλοσοφία προκύπτει και από το θέμα της διδακτορικής του διατριβής στο πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου: H ηθική θεωρία του Δημόκριτου, γραμμένη στα αγγλικά, αλλά και από τη μετάφρασή του από τα αγγλικά του εμβληματικού έργου του σοβιετικού επιστήμονα Α.Σ. Μπογκομόλοφ, Ιστορία της Αρχαίας φιλοσοφίας (Ελλάδα και Ρώμη), έργο ογκώδες (550 σελίδες). Ο ίδιος έγραψε μια σύντομη ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας. Πριν μπούμε στο πολυσύνθετο Η φιλοσοφία της Εκπαίδευσης, στο οποίο ο συγγραφέας πραγματεύεται ένα μεγάλο πλούτο από συγγραφείς και θέματα από την Αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας, να αναφερθώ σε μερικούς τίτλους άρθρων του σε περιοδικά εκπαιδευτικά και περί παιδείας, επειδή είναι χαρακτηριστικά για τον κεντρικό του προβληματισμό γύρω από τον άνθρωπο τον οποίον θα πρέπει να διαμορφώσουν τα σχολεία:
-Αρχές του επιστημονικού και επαγγελματικού Ήθους στον ελληνικό στοχασμό.
-Τι είναι η γνώση και κατά πόσο είναι δυνατή;
-Ποιοί οι δρόμοι της γνώσης (αισθήσεις, νόηση); Τι σημαίνει Αλήθεια; Ποιά η ουσία των όντων που γνωρίζουμε;
- Γιατί καταδίκασαν οι Αθηναίοι το Σωκράτη;
-Ελευθερία της Συνείδησης (επανέρχεται τακτικά ως θέμα στα γραπτά του)
Και επεξηγεί:
«Συν-είδηση μπορούμε να ονομάσουμε τη δυνατότητα του ανθρώπου να συγκεντρώνει ειδήσεις (για τη φύση, την κοινωνία, τον εαυτό του), να συγκινείται από αυτές, να τις επεξεργάζεται, να αποφασίζει τις κινήσεις του, να επιλέγει τη μέθοδο και τα μέσα της δράσης του, να κρίνει και να αξιολογεί όσα συμβαίνουν, να χαίρεται ή να θλίβεται, να οραματίζεται κάτι καλύτερο για το μέλλον». (Πολύ χαρακτηριστικό για τη μεθοδολογία του είναι τέτοιου τύπου αναλυτικών επεξηγήσεων).
-Ανίχνευση Βημάτων Επιστημονικού Ήθους στην Ιστορία του Στοχασμού από την Αρχαιότητα ως σήμερα.
Και επεξηγεί:
«Με το άρθρο τούτο επιχειρούμε:
Α΄. Πρώτα να δείξουμε την πορεία διαμόρφωσης του επιστημονικού ήθους, όπου κύριος στόχος είναι η αναζήτηση της αλήθειας, για εξυπηρέτηση του ανθρώπου.
Β΄. Έπειτα να επισημάνουμε ότι οι άνθρωποι κατακτώντας την αλήθεια κινούνται προς αξιοποίησή της μέσα στην κοινωνία των ανθρώπων και διαμορφώνουν έτσι κοινωνικό ήθος που σημαίνει αξιοποίηση της αλήθειας για καλό των συνανθρώπων (ανεξάρτητα από το ότι κίνητρα άλλα μπορεί και να τους αποτρέπουν ή να τους εκτρέπουν).
Γ΄. Τέλος, να καταδείξουμε πώς το επιστημονικό – κοινωνικό ήθος εκφράζεται ως παιδαγωγική μέριμνα και εκδηλώνεται ως παιδαγωγικό ήθος, όπου είναι ανάγκη να αξιοποιείται η γνώση της αλήθειας με παιδαγωγική μέθοδο στην υπηρεσία της νέας κάθε φορά γενιάς, επ’ αγαθώ της κοινωνίας όλης.»
-Η θέση του Σωκράτη στην Ιστορία του Φιλοσοφικού Στοχασμού
-Κριτίας, άρθρο για τον Κριτία με προσωπογραφία και σύντομη έκθεση του φιλόσοφου, ο οποίος έδωσε και το όνομά του σε έναν από τους διαλόγους του Πλάτωνα. Επεξηγεί αμέσως, ότι:
“Ο Κριτίας ήταν Σοφιστής, περισσότερο γνωστός ως πολιτικός, κορυφαίος εκφραστής της αριστοκρατικής μερίδας, ο περισσότερο βίαιος από τους Τριάκοντα Τυράννους (του 404/403 π.Χ.), που κυβέρνησαν την Αθήνα την ώρα της ήττας και «εν χρόνω ολίγω χρυσήν απέδειξαν την έμπροσθεν πολιτείαν» (=μέσα σε λίγο χρόνο απέδειξαν με την κακουργηματική πολιτεία τους χρυσό το προηγούμενο πολίτευμα, το δημοκρατικό).”
- Οι Σοφιστές.
Τονίζοντας, ότι:
«Οι γνώσεις μας για τους Σοφιστές είναι έμμεσες και αποσπασματικές, κάτι χειρότερο, είναι παραποιημένες συχνά από τους αντιπάλους.»
- Τι μπορεί να σημαίνει Φιλοσοφία της Ζωής (πέρα κι έξω από το φερώνυμο Κίνημα, που έχει καταγραφεί στην Ιστορία της Φιλοσοφίας)
Και πάλι για τη φιλοσοφία ζωής:
-Η φιλοσοφία της Ζωής, όπως εκφράστηκε από τον
Αβδηρίτη στοχαστή Δημόκριτο (c. 460–370 π.Χ.)
Κι εδώ εξηγεί αμέσως τι ακριβώς εννοεί:
«Με τον όρο Φιλοσοφία της Ζωής εννοούμε απόψεις που αναφέρονται στο σκοπό και το περιεχόμενο που ο καθένας δίνει στη ζωή του, στους τρόπους δράσης που επιλέγει / προκρίνει, για να κατακτήσει το περιεχόμενο της ζωής, όπως το οραματίστηκε, και να προσεγγίσει το σκοπό της.»
- Για το νόημα του όρου Αλήθεια: Σχεδίασμα για μια προσέγγιση στην έννοια της Αλήθειας από την Αρχαιότητα ως τους καιρούς μας.
Όπως βλέπετε, επιχείρησε να καλύψει μία μεγάλη γκάμα θεμάτων σε μεγάλα χρονικά διαστήματα στην ιστορία του στοχασμού, μια καθόλου εύκολη επιχείρηση. Οι τίτλοι των άρθρων του Φανούρη Βώρου σε διάφορα περιοδικά, κυρίως εκπαιδευτικά, είναι δεκάδες. Σταχυολογήσαμε απλώς μερικά.
Η Φιλοσοφία της Εκπαίδευσης
Ερχόμαστε τώρα στο πολυσύνθετο βιβλίο Η Φιλοσοφία της Εκπαίδευσης. Πόνημα φιλόδοξο που κυκλοφόρησε το 1997 από τον «Εκπαιδευτικό Σύνδεσμο» και αποτελεί μια σύνθεση από τους κυριότερους άξονες του στοχασμού του Φανούρη Βώρου. Ο συγγραφέας είναι σαφής για το σκοπό της συγγραφής του πονήματός του λέγοντας στον πρόλογο:
«Δύο είναι οι κύριοι λόγοι που οδήγησαν σε τούτο το πεδίο συγγραφής, στο οποίο είχα θητεύσει κατά καιρούς με αρθρογραφία περιστασιακή:
α. Η διαπίστωση ότι όλα τα ουσιαστικά προβλήματα της παιδείας-εκπαίδευσης ανάγονται τελικά σε φιλοσοφικό στοχασμό: φιλοσοφία για τη γνώση, την πράξη, την τέχνη, την πίστη, τη γλώσσα, για τον άνθρωπο γενικά, για την κοινωνική του υπόσταση και τις πολιτικές δοκιμές του.
[…]
β. Η μακρόχρονη ενασχόλησή μου με τα ζητήματα παιδείας-εκπαίδευσης με έφερε σε επικοινωνία με το πλήθος των επιστημών και δραστηριοτήτων/επιλογών που αναπτύσσονται γύρω από το φαινόμενο παιδεία-εκπαίδευση: παιδαγωγική, διαδικασία της μάθησης, κοινωνιολογία της εκπαίδευσης, πολιτική της εκπαίδευσης, ιστορία της εκπαίδευσης και άλλες.»
Απ’ αυτούς τους δύο λόγους και μόνο ο αναγνώστης μπορεί να καταλάβει το μέγεθος της προσπάθειας του συγγραφέα. Στις πάνω από 400 σελίδες του βιβλίου, μαζί με το παράρτημα, επιχειρεί να περιλάβει έναν κόσμο ολόκληρο από θεωρία και πράξη της παιδείας-εκπαίδευσης σε στενή σύνδεση με τη φιλοσοφία από την ελληνική Αρχαιότητα μέχρι το τέλος του 20ου αιώνα, στο βαθμό που η φιλοσοφία πραγματεύεται ή έστω αγγίζει θέματα παιδείας-εκπαίδευσης. Πράγματι, καθόλου εύκολη δουλειά, γιατί ποιοί είναι οι πιο αντιπροσωπευτικοί, ποιούς θα επιλέξεις, με ποιά κριτήρια και ποιά από τα κείμενα από τον τεράστιο πλούτο που υπάρχει; Εντύπωση κάνει επίσης η δομή του βιβλίου, η οποία είναι αρκετά περίπλοκη κι αυτή. Σε ειδικά πλαίσια παρεμβάλλονται πορτρέτα, αποφθέγματα, σκέψεις στοχαστών, τα ονομαζόμενα παραθέματα, χωρίς να διακόπτεται η ροή της θεματικής ανάπτυξης. Το παράρτημα αποτελείται από κείμενα τα οποία, με τα λόγια του συγγραφέα, «κρίθηκαν αναγκαία για την κατανόηση του κύριου μέρους της συγγραφής, αλλά δεν μπορούν να θεωρηθούν – με αυστηρά κριτήρια – ως σελίδες μιας Φιλοσοφίας της Εκπαίδευσης.» (σελ. 270). Ώστόσο, πρόκειται για κείμενα που διευκολύνουν την κατανόηση του κύριου μέρους της συγγραφής, όπως επισημαίνει ο συγγραφέας στον πρόλογο. Μέσα στις σελίδες του βιβλίου υπάρχουν οι παραπομπές, ώστε ο αναγνώστης να επιλέξει πότε και τι θα διαβάσει από το παράρτημα. Η μετριοφροσύνη του Φανούρη Βώρου φαίνεται γλαφυρά από το γεγονός, ότι ονομάζει τα πιο πολλά που γράφει «δάνεια σκέμματα», με κανέναν τρόπο δεν σφετερίζεται τις ιδέες άλλων. Ωστόσο, δεν θα μπορούσαν να ταξινομηθούν στη δική του σκέψη, αν – και παραθέτουμε – «δεν υπήρχε η υποδομή προσωπικής παιδείας (ιστορία-φιλοσοφία), πείρα από το σχολείο, η μοναδική εμπειρία από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο και το μεγάλο προνόμιο συζυγικής συνεργασίας»(σελ.15). Εκφράζει τις ευχαριστίες του σε όλες τις κατευθύνσεις, και στον αδερφό του Διονύση, ο οποίος βοήθησε για την έκδοση του βιβλίου και είναι απόψε μαζί μας. Ο συγγραφέας αναφέρεται σε αρκετούς αρχαίους Έλληνες στοχαστές, που τους ξέρει σε βάθος, αντλώντας από τα κείμενά τους αυτά που έχουν σχέση με την παιδεία και την εκπαίδευση. Θεωρεί ότι ο Αριστοτέλης ήταν ο πρώτος που αντιμετώπισε συστηματικά το θέμα, πρακτικά και θεωρητικά στο έργο του Πολιτικά (σελ. 15). Σαν κόκκινο νήμα περνάει από το βιβλίο εκείνο που προφανώς απασχολούσε περισσότερο το συγγραφέα: η αντινομία, όπως την έλεγε, ανάμεσα στην κατεύθυνση που δίνεται από την πολιτεία, την εκάστοτε διακυβέρνηση και την ελευθερία της σκέψης/συνείδησης του ατόμου μέσα από την παιδεία. Η κατεύθυνση αυτή είναι η σύμφωνη με τις απόψεις της κοινωνίας που προσφέρει τη διδαχή είτε εκφράζεται με τη γλώσσα της πολιτικής ηγεσίας είτε με τη γλώσσα των γονέων (σελ. 41). Μια δεύτερη αντινομία είναι αυτή ανάμεσα στον παιδαγωγό, το δάσκαλο, και αυτό που περιμένει απ’ αυτόν η πολιτεία και οι γονείς ως συμμορφούμενοι πολίτες. Δηλαδή, όταν ο εκπαιδευτικός συνειδητοποιεί την αποστολή του και θέλει να ξεπεράσει την πρώτη αντινομία. Η παιδαγωγική δεοντολογία επιβάλλει να διαμορφώσει ο διδάσκων μαθητές με κριτική ικανότητα και ανεξαρτησία σκέψης, ενώ η πολιτεία ζητεί συμμόρφωση με τις επιδιώξεις της, ζητεί να «εκμαιευτεί η συναίνεση» μέσα από την παιδεία. Δεν είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς από την ορολογία που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας, ότι πιστεύει πως η πολιτεία/το σύστημα δεν ήθελε ποτέ ελεύθερα σκεπτόμενους πολίτες, αλλά υπάκοους. Παίρνει τον Σωκράτη και την καταδίκη του από την τότε πολιτεία, καθώς και τον εμπρησμό του «Φροντιστηρίου» του Σωκράτη με τον οποίο κλείνει ο Αριστοφάνης την κωμωδία του Νεφέλες, και αναφωνεί ο Φανούρης Βώρος «τι κακό είχε κάνει (ο Σωκράτης) ώστε να εξεγερθούν εναντίον του οι («αγανακτισμένοι») γονείς; Μα, δίδασκε τους νέους να σκέπτονται.» Και προσθέτει: «Ποιά κυβερνητική εξουσία έχουμε γνωρίσει στην ιστορία, που να προτιμάει σκεπτόμενους πολίτες; Προτιμότεροι είναι οι υπήκοοι. Άρα, η παιδεία που πρόσφερε ο Σωκράτης θεωρήθηκε επικίνδυνη.» (σελ. 42).
Αυτό το σκεπτικό που μπαίνει από τις πρώτες σελίδες του βιβλίου, είναι το κεντρικό νήμα της ανάπτυξης του θέματος. Ο συγγραφέας παίρνει το νήμα και το αναπτύσσει μέχρι τέλος στις σελίδες του βιβλίου ταξιδεύοντας στους αιώνες που ακολόυθησαν μετά την Αρχαιότητα αναδεικνύοντας πώς και για ποιούς λόγους ο χριστιανισμός ήταν εχθρικός προς τη σκέψη, αλλά ήθελε μόνο πίστη με τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό να κλείνει, όπως είπαμε, με νόμο τις φιλοσοφικές σχολές της Αθήνας (η Ακαδημία του Πλάτωνα είχε τότε ζωή 916 χρόνων, παρακαλώ). Λίγα χρόνια αργότερα, διαβάζουμε, επιχείρησε ο αυτοκράτορας με νέο νόμο να επιβάλει σε όλους την ορθόδοξη χριστιανική πίστη…: «μηδείς εν Αθήναις διδασκέτω φιλοσοφίαν…» Στο άρθρο του «Ο Πολιτισμός των Ελλήνων και η ορθοδοξία των Χριστιανών» ο Φανούρης Βώρος θα πει μιλώντας για το «συναπάντημα Ελληνισμού-Χριστιανισμού» ως θρησκείας, αλλά και ευρύτερα ως πολιτισμού (κυρίως από τον 4ο – 5ο αιώνα της χρονολογίας μας), ότι το συναπάντημα αυτό ήταν εχθρικό, «με μανία ρίχτηκαν οι Χριστιανοί ενάντια στα μνημεία της ειδωλολατρίας των Ελλήνων.» Ο Μέγας Βασίλειος γεφύρωσε μεν το χάσμα μεταξύ Ελληνισμού και Χριστιανισμού, αλλά με στόχο τη σωτηρία των ψυχών και όχι την ελευθερία συνείδησης. Ο συγγραφέας ο οποίος χρησιμοποιεί σαν μέθοδο έρευνας τη διαλεκτική και με ιδεολογικό θεμέλιο τον ιστορικό υλισμό, συνδέει σε όλο το βιβλίο την εξέλιξη του ανθρώπινου στοχασμού με τις εκάστοτε υλικές προϋποθέσεις που άλλαζαν εξηγώντας πώς κάθε φορά οι εκάστοτε κυρίαρχοι επιβάλλανε τις ιδέες τους με ισχυρό μέσο την παιδεία, ιδιαίτερα από την εποχή που η παιδεία γινόταν προσιτή σε όλο και μεγαλύτερα στρώματα του λαού. Έτσι ο συγγραφέας θα τονίσει στο υποκεφάλαιο για την ελληνική φιλοσοφία, ότι «οι ιστορικές συνθήκες ώθησαν τους Έλληνες να επιζητήσουν μια λογική κατανόηση του κόσμου παραμερίζοντας προηγούμενες μυθολογικές απόψεις» (σελ. 285) και μάλιστα «πρώτα στις αποικίες των μικρασιατικών και νοτιο-ιταλικών παραλίων» Κάνοντας, έτσι, «ένα σημαντικό βήμα προς τη θεμελίωση του επιστημονικού λόγου και του φιλοσοφικού στοχασμού.» Ακολουθούν σύντομες ανασκοπήσεις της Μεσαιωνικής Φιλοσοφίας, όπου η θρησκεία έχει «προβάδισμα σε σύγκριση ή και σε αντιδιαστολή προς το φιλοσοφικό λόγο», ενώ το Βυζάντιο είναι μεν κληρονόμος της ελληνικής γλώσσας και γραμματείας, αλλά με «έντονη θρησκευτική όψη της ζωής». Ακολουθεί και μια σύντομη ανασκόπηση της φιλοσοφίας των Αράβων, οι οποίοι δημιούργησαν την πρώτη μεταφορά της ελληνικής φιλοσοφίας (κυρίως της αριστοτελικής) στη Δυτική Ευρώπη διαμέσου της Ιβηρικής Χερσονήσου μεταφράζοντάς τη στα λατινικά. Υποκεφάλαιο αφιερώνεται στην ευρωπαϊκή μεσαιωνική φιλοσοφία, μια σύντομη ανασκόπηση του φιλοσοφικού-θρησκευτικού στοχασμού του ύστερου Μεσαίωνα, όταν είχε αρχίσει να «σπάει» ο σχολαστικισμός. Και τέλος σχολιάζει ο συγγραφέας τη νεότερη και τη σύγχρονη φιλοσοφία, καθώς και τη νεοελληνική. Αυτά στο παράρτημα δίνοντας στον αναγνώστη τη δυνατότητα να επιλέξει αυτά τα κείμενα τη στιγμή που τον βολεύει, χωρίς να διακόπτεται το κύριο κείμενο.
Η ελεύθερη σκέψη/συνείδηση, λοιπόν, πήρε το πάνω της από την Αναγέννηση, όταν ανέβαιναν στο προσκήνιο της ιστορίας δυνάμεις οι οποίες απαιτούσαν τον απεγκλωβισμό από τον μεσαιωνικό θρησκευτικό σκοταδισμό μέχρι να φτάσουμε στον γαλλικό Διαφωτισμό που έβαλε το αίτημα για καθολική υποχρεωτική παιδεία με την Γαλλική Επανάσταση να επιβάλει την υποχρεωτική και δωρεάν εκπαίδευση για όλους, αλλά υπό κρατίκο έλεγχο. Ωστόσο, τα ευρύτερα στρώματα του λαού είχαν πολύ δρόμο ακόμα για να αποκτήσουν αυτό το δικαίωμα. Στο βιβλίο αναφέρεται το χτυπητό παράδειγμα ενός Άγγλου βουλευτή, ο οποίος το 1830 απέρριψε το αίτημα μιας δωρεάν παιδείας στους φτωχούς που εργάζονται, γιατί αυτό θα κατέστρεφε την ευτυχία τους! Αφού θα μάθαιναν να μισούν τη φτώχεια τους, θα διάβαζαν ανατρεπτικά φυλλάδια και βιβλία επικίνδυνα και αντιθρησκευτικά, θα τους έκανε ανυπάκοους και μαχητικούς και σε λίγα χρόνια θα χρειάζονταν βίαια μέτρα εναντίον τους. Ο Φανούρης Βώρος δίνει σελίδες με παραδείγματα πώς ξανά και ξανά ο λαός ρίχνεται έξω από την παιδεία. Δίνει επίσης ένα πλούσιο υλικό από διάφορους συγγραφείς το οποίο δείχνει ότι σε όλη την ανθρώπινη ιστορία το ίδιο «παιχνίδι» παιζόταν για να συναινεί, να μην αναπτύσσει κριτική σκέψη η πλειονότητα των ανθρώπων στην κοινωνία. Που δείχνει επίσης πώς καλλιεργείται η υπακουή, η υποταγή, η πνευματική αδράνεια από τους εκάστοτε κυρίαρχους. Εδώ να επισημάνουμε ότι αγαπημένο θέμα του Φανούρη Βώρου ήταν η αντιδιαστολή των αδρανών ιδεών με τις γόνιμες ιδέες. Ιδέες αδρανείς-ιδέες γόνιμες, άξονας τον οποίο ανάπτυξε σε αρκετές εκπομπές και γραπτά του. Φυσικά οι εκάστοτε κυρίαρχοι δεν παρέλειψαν ποτέ να διαμορφώσουν μια διανοητική ελίτ προς εξυπηρέτησή τους. Τηρουμένων των αναλογιών αυτό συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας με τα ανάλογα μέσα. Το μέσο αλλάζει στην ιστορία, πολύ δύσκολα το σύστημα. Τονίζει ο Βώρος, ότι, όταν οι νέοι άνθρωποι ως «αποδέκτες ενός εκπαιδευτικού συστήματος, περιορίζονται σε γνώσεις, δεξιότητες, αξίες επιλεγμένες με κριτήρια άλλων, είναι ευνόητο ότι:
- Γνωρίζουν κλάσμα μόνο της πραγματικότητας.
- Και αυτό ιδωμένο μέσα από το αξιολογικό πρίσμα άλλων.
- Κατά συνέπεια, έχουν περιορισμένη δυνατότητα κρίσης και
- Ουσιαστικά περιορισμένη Ελευθερία Συνείδησης, έστω κι αν δεν τους επιβάλλονται εξωτερικές δεσμεύσεις (σελ. 87).
Με το βιβλίο Η φιλοσοφία της εκπαίδευσης ο Φανούρης Βώρος παίρνει τον αναγνώστη από το χέρι και τον οδηγεί στους αιώνες που ακολούθησαν την Αρχαιότητα. Παρ’ όλη την κατά καιρούς οπισθοδρόμηση, η αναζήτηση για γνώση ποτέ δεν σταμάτησε και με την Αναγέννηση, που δεν ονομάζεται τυχαία έτσι, έφεξε μια καινούργια εποχή με ραγδαία ανάπτυξη της φιλοσοφικής και επιστημονικής σκέψης. Εξηγεί ο συγγραφέας, βέβαια, για ποιούς λόγους και ποιοί είχαν ανάγκη απ’ αυτό το άνοιγμα. Η νέα τάξη των κυρίαρχων όμως, η οποία είχε ανάγκη από επιστήμη λόγω της γεωπολιτικής της εξάπλωσης στα πέρατα της γης, καθώς και της ανάπτυξης των παραγωγικών της δυνάμεων, δεν άργησε να διαβλέπει τους κινδύνους μιας ευρύτερης μόρφωσης για όλους, όπως προέκυψε χαρακτηριστικά από τα ως άνω λόγια του Άγγλου βουλευτή.
Το βιβλίο Η φιλοσοφία της Εκπαίδευσης και η πλουσιότατη αρθρογραφία του Φανούρη Βώρου προκαλούν για περισσότερη ανάπτυξη για την οποία εδώ δεν έχουμε τα περιθώρια. Ο Βώρος άφησε μια πολύτιμη και επίκαιρη κληρονομιά για όσους εκπαιδευτικούς-παιδαγωγούς θέλουν να ανταποκριθούν στην αποστολή τους να διαμορφώσουν ανθρώπους με ευθύνη, κριτική ικανότητα, ανεξαρτησία σκέψης και σεβασμό για τους άλλους κι ας σημαίνει αυτό να πηγαίνουν κόντρα, με όλες τις συνέπειες που έφερνε πάντα το εξεγερσιακό πνεύμα, στα κελεύσματα ενός κοινωνικού συστήματος που καλλιεργεί το αντίθετο μέσα από την παιδεία. Επομένως να αξιοποιηθεί το έργο που παρουσιάσαμε σήμερα. Αυτό θα είναι ο καλύτερος φόρος τιμής στον εκπαιδευτικό, το φιλόλογο, τον φιλόσοφο, τον ελεύθερο στοχαστή Φανούρη Βώρο.
