Αλφαβητάρια: Ο καλλιτέχνης που ζωγράφιζε τα αλφαβητάρια της παιδικής μας ηλικίας

Οι παλιό­τε­ροι θα τα θυμού­νται σίγου­ρα για­τί έχουν σημα­δέ­ψει τα παι­δι­κά και σχο­λι­κά τους χρό­νια, άλλω­στε πολ­λές φορές συνα­ντά­με ανθρώ­πους οι οποί­οι νοσταλ­γούν τα αγα­πη­μέ­να τους αλφα­βη­τά­ρια και μοι­ρά­ζο­νται ιστορίες.

Ο Κώστας Γραμ­μα­τό­που­λος γεν­νή­θη­κε στην Αθή­να το 1916 και κατα­γό­ταν από την Κων­στα­ντι­νού­πο­λη. Σπού­δα­σε στην Ανω­τά­τη Σχο­λή Καλών Τεχνών κατά τα έτη 1934–1940, έχο­ντας καθη­γη­τή ζωγρα­φι­κής τον Ουμ­βέρ­το Αργυ­ρό και χαρα­κτι­κής τον Γιάν­νη Κεφαλληνό.

Όταν ξέσπα­σε ο πόλε­μος το 1940, ο Κεφαλ­λη­νός έθε­σε το Εργα­στή­ριο Χαρα­κτι­κής και τους μαθη­τές του στην υπη­ρε­σία του Έθνους. Ο Γραμ­μα­τό­που­λος μαζί με τη Βάσω Κατρά­κη και τον Τάσ­σο (Αλε­βί­ζο) τυπώ­νουν αφί­σες με πατριω­τι­κό περιε­χό­με­νο, «εθνι­κής σκο­πι­μό­τη­τας», όπως τις απο­κα­λού­σε το υπουρ­γείο Στρα­τιω­τι­κών που τις είχε παραγ­γεί­λει. Οι «Γυναί­κες της Πίν­δου» και «Εμπρός της Ελλά­δος παι­διά» είναι από τις πιο γνω­στές αφί­σες που δημιούργησε.

Περισσότερα για τα αγαπημένα αλφαβητάρια

Το 1944 πραγ­μα­το­ποιεί την πρώ­τη του εργα­σία, μία σει­ρά προ­σω­πο­γρα­φιών μεγά­λων Ελλή­νων λογο­τε­χνών για το περιο­δι­κό «Νέα Εστία» – ανά­με­σά τους ο Σικε­λια­νός, ο Παλα­μάς, ο Βενέ­ζης, ο Τερ­ζά­κης. Το 1949 ανα­λαμ­βά­νει να εικο­νο­γρα­φή­σει το Αλφα­βη­τά­ριο – Τα Καλά Παι­διά του Οργα­νι­σμού Εκδό­σε­ως Διδα­κτι­κών Βιβλί­ων, για το οποίο πήρε το πρώ­το βρα­βείο, μετα­ξύ 44 χωρών, στη Διε­θνή Έκθε­ση Διδα­κτι­κού Βιβλί­ου στο Λέκεν του Βελ­γί­ου και το 1956 το Αλφα­βη­τά­ριο, που διδά­χτη­κε μέχρι το 1978, με εξαί­ρε­ση την περί­ο­δο της δικτατορίας.

Η Άννα, η Λόλα, η Έλλη και ο Μίμης θα συντρο­φέ­ψουν χιλιά­δες παι­διά και μέχρι σήμε­ρα παρα­μέ­νουν οικεί­οι και αγα­πη­τοί, συνε­χί­ζο­ντας την πορεία τους στον χρόνο.

Ο ίδιος θα πει στην τελευ­ταία του συνέ­ντευ­ξη στον Ντί­νο Γιώ­τη: «… Τα αλφα­βη­τά­ρια μιλά­νε στην ψυχή των ανθρώ­πων. Αν τα ανοί­ξε­τε, θα καταλάβετε». 

Για το Αλφαβητάριο του 1949 ο Γιάννης Τσαρούχης έγραψε: «Αυτό το βιβλίο και μια αφίσα του ΕΑΜ μου έδωσαν χαρά κι ελπίδα. Ευχαριστώ τον Γραμματόπουλο».

Το 1954 φεύ­γει με κρα­τι­κή υπο­τρο­φία στο Παρί­σι όπου παρα­κο­λου­θεί μαθή­μα­τα στα École Supérieure des Beaux Arts, École Estienne και École Métί­ers d’ Αrt. Πραγ­μα­το­ποιεί την πρώ­τη του έκθε­ση στην γκα­λε­ρί Σαρ­λά το 1958 και επι­στρέ­φει στην Ελλά­δα το 1959.

Θα πει γι’ αυτήν του την επι­λο­γή: «Βλα­κεία μου! Δεν το θεω­ρώ εξυ­πνά­δα που γύρι­σα. Έπρε­πε να μεί­νω. Στο Παρί­σι μου ανοί­γο­νταν μεγά­λες προ­ο­πτι­κές. Φυλάω ακό­μα τα δημο­σιεύ­μα­τα των εφη­με­ρί­δων της επο­χής. Η Σου­ζάν ντι Κονέ, η τότε μεγα­λύ­τε­ρη γκα­λε­ρί­στα του Παρι­σιού, μου ζητού­σε επί­μο­να να μεί­νω. “Αν σε εμπνέ­ει τόσο πολύ η Ελλά­δα, πήγαι­νε δυο μήνες και ξανα­έ­λα” μου έλε­γε. Δεν την άκου­σα. Σηκώ­θη­κα κι έφυ­γα». Στην Ελλά­δα τον καλούν «το ελλη­νι­κό τοπίο, το φως, οι θάλασ­σες, και ακό­μα η ελλη­νι­κή μυθολογία».

Τη δεκα­ε­τία του ’50 η ελλη­νι­κή χαρα­κτι­κή γνω­ρί­ζει μεγά­λη άνθη­ση, ακο­λου­θώ­ντας την ανά­πτυ­ξη της τυπο­γρα­φί­ας. Ο Γραμ­μα­τό­που­λος αρχί­ζει να εγκα­τα­λεί­πει τις ασπρό­μαυ­ρες χαλ­κο­γρα­φί­ες και ξυλο­γρα­φί­ες, δημιουρ­γώ­ντας έγχρω­μες ξυλο­γρα­φί­ες μεγά­λων δια­στά­σε­ων. Τα χρώ­μα­τά του είναι γαλά­ζια, γκρί­ζα και γεώ­δη, «χρώ­μα­τα εγκε­φα­λι­κά» κατά τον Παντε­λή Πρε­βε­λά­κη, αυτό όμως που χαρα­κτη­ρί­ζει τα έργα του είναι η χρή­ση του λευ­κού. «Η και­νο­το­μία στη δου­λειά μου και στη ζωγρα­φι­κή και στην ξυλο­γρα­φία είναι η ανα­κά­λυ­ψη του λευ­κού χρώ­μα­τος. Ως τότε το χρη­σι­μο­ποιού­σαν σε ανά­μει­ξη μαζί με άλλα χρώ­μα­τα. Εγώ το χρη­σι­μο­ποιώ αυτού­σιο για πρώ­τη φορά στην Ελλά­δα και στην Ευρώ­πη για να εκφρά­σω το ελλη­νι­κό φως και το ελλη­νι­κό τοπίο» λέει.

Ο «λυρι­κός-ανα­λυ­τι­κός κυβι­σμός» του, όπως τον ονο­μά­ζει η Μαρι­λέ­να Κασι­μά­τη, εκφρά­ζε­ται από­λυ­τα, όταν αντι­κα­θι­στά τις πλά­κες από λεια­σμέ­νο ξύλο με σανί­δα, ένα φτη­νό και μαλα­κό υλι­κό που του επι­τρέ­πει να φτιά­χνει ξυλο­γρα­φί­ες σε ασυ­νή­θι­στα μεγά­λες δια­στά­σεις. «Με τις έγχρω­μες χαρά­ξεις κατάρ­γη­σε τον δια­χω­ρι­σμό ανά­με­σα στη ζωγρα­φι­κή και τη χαρα­κτι­κή. Έκα­με έγχρω­μες χαρά­ξεις που είναι πραγ­μα­τι­κοί ζωγρα­φι­κοί πίνα­κες» σημειώ­νει ο Νίκος Αλε­ξί­ου. Η μυθο­λο­γία και το ελλη­νι­κό τοπίο κυριαρ­χούν στο έργο του Γραμ­μα­τό­που­λου, ο οποί­ος δίνει, σύμ­φω­να με τη διευ­θύ­ντρια της Εθνι­κής Πινα­κο­θή­κης, Μαρί­να Λαμπρά­κη-Πλά­κα, μια «πρω­τό­τυ­πη εκδο­χή της νεό­τε­ρης ελλη­νι­κής τοπιο­γρα­φί­ας», από την οποία δεν απο­μέ­νει «παρά μονά­χα το από­σταγ­μα της αίσθη­σης, της συγκί­νη­σης, μετου­σιω­μέ­νο σε αφη­ρη­μέ­νες γραμ­μές, ρυθ­μούς και χρώματα».

Πως ζωγράφιζε τα αλφαβητάρια ο Γραμματόπουλος

Ο Γραμ­μα­τό­που­λος, παράλ­λη­λα με τη χαρα­κτι­κή, ζωγρα­φί­ζει ελαιο­γρα­φί­ες, οι οποί­ες συνο­μι­λούν άμε­σα με το χαρα­κτι­κό του έργο. «Χαρά­κτη και ζωγρά­φο του Αιγαί­ου με ονει­ρι­κά πλά­να που αλλη­λο­κα­λύ­πτο­νται σαν πέπλα πάνω από τη θάλασ­σα μαζί με μυθι­κές μορ­φές» τον έχουν χαρα­κτη­ρί­σει και, σύμ­φω­να με τον ίδιο, «το Αιγαίο ήταν μια πολύ μεγά­λη πηγή έμπνευ­σης…». Γρά­φει ο Νίκος Αλε­ξί­ου: «Ο Γραμ­μα­τό­που­λος ψεύ­δε­ται όταν φιλο­τε­χνεί εκεί­νους τους απί­θα­νους πίνα­κες που απο­κα­λεί “Αιγαίο”. Μέσα σε αυτό τον περιε­κτι­κό τίτλο θέλη­σε να περι­κλεί­σει τον μυθο­πλα­στι­κό από­η­χο τού­της της θάλασ­σας που προσ­διό­ρι­σε τη μοί­ρα του τόπου μας και των ανθρώ­πων της. Να συλ­λά­βει την αισθη­τι­κή της συγκί­νη­ση, από τους αιω­νό­βιους δρό­μους που περ­πά­τη­σαν περί­λα­μπρες μορ­φές τέχνης, πρω­τό­γνω­ροι φιλο­σο­φι­κοί στο­χα­σμοί και δια­σταυ­ρώ­θη­καν λαοί και πολι­τι­σμοί. Εμπνεύ­στη­κε ο Γραμ­μα­τό­που­λος από τα αιγαιο­πε­λα­γί­τι­κα νησιά που ουσια­στι­κά ήταν πατή­μα­τα στη δια­κί­νη­ση της Ιστο­ρί­ας, που μετέ­φε­ρε ρυθ­μούς και αρμο­νί­ες, στο­χα­σμούς και θρη­σκεί­ες, ανα­τά­σεις και καταπτώσεις».

«Με τόλ­μη και ευρη­μα­τι­κό­τη­τα προ­κα­λεί την κοι­νή οπτι­κή αίσθη­ση για να αγγί­ξει τον ήλιο, τη σοφία, τον ρυθ­μό, την αρμο­νία και το κάλ­λος. Παράλ­λη­λα, οι αιθέ­ριες γυναι­κεί­ες μορ­φές του, με την προ­σε­κτι­κή και ευαι­σθη­το­ποι­η­μέ­νη απλο­ποί­η­ση, ανα­δί­δουν ένα δυνα­τό ερω­τι­κό και τρυ­φε­ρό ύφος, μια αισθη­σια­κή γλυ­κύ­τη­τα. Η ζωγρα­φι­κή και η χαρα­κτι­κή του, λου­σμέ­νες από το μεσο­γεια­κό φως, το γαλά­ζιο του αιθέ­ρα και τον ρόγ­χο του πελά­γους απο­κα­λύ­πτουν το προ­σω­πι­κό του αλφά­βη­το, μια εικο­νο­γρα­φία, η οποία προ­κα­λεί το όνει­ρο της ποι­η­τι­κής ενα­τέ­νι­σης του πραγ­μα­τι­κού» ανα­φέ­ρει ο Τάκης Μαυρωτάς.

Διο­ρί­στη­κε καθη­γη­τής του Εργα­στη­ρί­ου Χαρα­κτι­κής στην Ανω­τά­τη Σχο­λή Καλών Τεχνών το 1959, δια­δε­χό­με­νος τον δάσκα­λό του και ανα­νε­ω­τή της χαρα­κτι­κής, Γιάν­νη Κεφαλ­λη­νό. Θα παρα­μεί­νει καθη­γη­τής ως το 1985. Σε αντί­θε­ση με τη διδα­σκα­λία του Κεφαλ­λη­νού, ο Γραμ­μα­τό­που­λος θεω­ρού­σε ότι η ύλη και η τεχνι­κή ενός έργου πρέ­πει να φαί­νο­νται. «Εκεί­νο που θέλη­σα ήταν να ελευ­θε­ρώ­σω τους μαθη­τές μου. Να τους δώσω να κατα­λά­βουν ότι σε κάθε ύλη που θα επι­λέ­γου­με θα πρέ­πει να εκφρά­ζο­νται. Και όχι μ’ αυτή την ύλη αλλά να απο­μι­μη­θούν μια άλλη ύλη».

Αντι­κα­τέ­στη­σε τον τίτλο «σπου­δα­στής» της Σχο­λής με αυτόν του «νέου καλ­λι­τέ­χνη». Όπως έλε­γε ‚«καλ­λι­τέ­χνης είναι κανείς από τη στιγ­μή που θα πιά­σει το μολύ­βι στο χέρι του και σπου­δα­στής ως το τέλος της ζωής του». Το καλο­καί­ρι ο Γραμ­μα­τό­που­λος, με τη βοή­θεια χορη­γών, συνή­θι­ζε να πηγαί­νει με τους σπου­δα­στές του Εργα­στη­ρί­ου του στον Μόλυ­βο, όπου περ­νού­σαν την περί­ο­δο των δια­κο­πών ζωγρα­φί­ζο­ντας. Μαθη­τές του υπήρ­ξαν σπου­δαί­οι ζωγρά­φοι και χαρά­κτες όπως ο Αχιλ­λέ­ας Δρού­γκας, ο Γιάν­νης Ψυχο­παί­δης, ο Βασί­λης Χάρος και η Άρια Κομιανού.

Λέει για τον Γραμ­μα­τό­που­λο η Άρια Κομια­νού στον Εμμα­νου­ήλ Μαυ­ρομ­μά­τη: «Μπή­κα (σ.σ. στην ΑΣΚΤ) το ’60. Το ’59 μπή­κε εκεί­νος – γινό­ταν γι’ αυτόν τότε πολύ μεγά­λος ντό­ρος. Οι μαθη­τές του, που είχα­νε μπει πρώ­τοι, ήτα­νε κατεν­θου­σια­σμέ­νοι, μιλού­σα­νε με τα καλύ­τε­ρα λόγια, ήτα­νε το και­νούρ­γιο πνεύ­μα. Ήτα­νε γλυ­κύ­τα­τος και στη διδα­σκα­λία και στη συμπε­ρι­φο­ρά απέ­να­ντί μας, διά­βα­ζε, μας μετέ­φε­ρε βιβλία γαλ­λι­κά, είχε πολύ μεγά­λο ενδια­φέ­ρον… Τελι­κά, δεν φεύ­γα­με ούτε ώρα από το εργα­στή­ριο. Λατρεύ­α­με τη χαρα­κτι­κή, από­δει­ξη ότι όλη αυτή η φουρ­νιά, η δική μου φουρ­νιά, όλοι έχουν δου­λέ­ψει, δεν εγκα­τέ­λει­ψε κανέ­νας. Επει­δή ο ίδιος ήτα­νε πολύ κοντά μας, όλοι διδα­χθή­κα­με, όλοι μάθαμε».

Ανά­με­σα στα έργα του Γραμ­μα­τό­που­λου θα συνα­ντή­σου­με και την εικο­νο­γρά­φη­ση εκα­τό και πλέ­ον βιβλί­ων, όπως αυτά της Πηνε­λό­πης Δέλ­τα, του Παντε­λή Πρε­βε­λά­κη και του Νικη­φό­ρου Βρετ­τά­κου. Φιλο­τέ­χνη­σε και αρκε­τά από τα δημο­φι­λή, ακό­μα και σήμε­ρα, «Κλασ­σι­κά Εικο­νο­γρα­φη­μέ­να, όπως τα «Περ­σέ­ας και Ανδρο­μέ­δα» και «Θησέ­ας και Μινώ­ταυ­ρος». Το 1972 του απο­νέ­με­ται το Χρυ­σό Μετάλ­λιο Χαρα­κτι­κής για το «Αιγαίο» στην Μπιε­νά­λε της Φλω­ρε­ντί­ας,. Το 1974 φιλο­τε­χνεί το Εθνό­ση­μο της Ελλη­νι­κής Δημο­κρα­τί­ας, το οποίο εξα­κο­λου­θεί να χρη­σι­μο­ποιεί­ται στις σφρα­γί­δες των δημό­σιων υπη­ρε­σιών. Ένας από τους τελευ­ταί­ους κορυ­φαί­ους Έλλη­νες καλ­λι­τέ­χνες της γενιάς του ’30, ο Κώστας Γραμ­μα­τό­που­λος έφυ­γε από τη ζωή τον Οκτώ­βριο του 2003, σε ηλι­κία 87 ετών, ύστε­ρα από πολύ­χρο­νη ασθέ­νεια. Άφη­σε πίσω του σπου­δαίο καλ­λι­τε­χνι­κό έργο και γενιές χαρα­κτών στις οποί­ες, όπως λέει η Άρια Κομια­νού: «Εκεί­νος έδι­νε την πραγ­μα­τι­κή έννοια του δημιουργού…».

Πηγή Εύα Μελά