Συγγραφείς: Věra Klontza-Jaklová, Romilda Νevěčná, Μανόλης Κλώντζας
Όταν λέμε Αμερική, ένας από τους πρώτους συλλογισμούς, ακόμη και μη αλογάδων, είναι να φανταστούν ένα άλογο να τρέχει στις βραχώδεις απέραντες εκτάσεις Το αντίστροφο ισχύει επίσηςΜε την εικόνα του αλόγου μας έρχεται στο μυαλό και η Αμερική. Η Αμερική των cowboys, vaqueros, των Ινδιάνων. Πως συνδέεται το άλογο με την Αμερική; Γιατί δίνουμε έμφαση σ’ αυτή την σχέση;
Η ιστορία του αλόγου ξεκίνησε στην τελική φάση της αποσύνθεσης της υπερ-ηπείρου που αποκαλούμε “Πανγαία” όταν η Γροιλανδία χωρίστηκε από τη Βόρεια Αμερική. Η κατανόηση της εξέλιξης των ιπποειδών είναι απαραίτητη για την κατανόηση του τρόπου σκέψης τους, της «κουλτούρας» τους, αλλά και στη συνέχεια της διαδικασίας εκπολιτισμού στα ανθρώπινα οικοσυστήματα και της καλλιέργειας των αλόγων.
Made in America
Περίπου δέκα εκατομμύρια χρόνια μετά την εξαφάνιση των δεινοσαύρων, στην αρχή της γεωλογικής εποχής που ονομάζεται Ηώκαινος, συναντάμε τον μεγάλο πρόγονο του αλόγου, ο οποίος προσδιορίστηκε ως Ηώιππος. Η εξέλιξή του ξεκίνησε ακριβώς (και μόνο) στη Βόρεια Αμερική. Ωστόσο, δεν έμοιαζε καθόλου με το σημερινό άλογο (Εικ. 1). Είχε περίπου το μέγεθος ενός “τεριέ”. Ακόμη και τα οικοσυστήματα διαβίωσής του διέφεραν σημαντικά από τα σημερινά.
Εικ. 1: Σύγκριση του μεγέθους του Ξώιππου και του μέσου σύγχρονου αλόγου
Κατά τη διάρκεια της Ηωκαίνου, η υδρόγειος γνώρισε μια περίοδο θερμικού μέγιστου, και πυκνό δάσος κάλυπτε ολόκληρη τη γη, σχεδόν από πόλο σε πόλο. Το κλίμα ήταν ζεστό και υγρό. Αυτό το μικρό φυτοφάγο οπληφόρο ήταν καλά εξοπλισμένο για ζωή σε περιβάλλον που κυριαρχούσαν τα πτηνά. Τα τρία δάχτυλά του δεν βυθιζόταν στις λασπωμένες επιφάνειες, καθώς το καθένα από αυτά στηριζόταν σε ένα μαλακό “μαξιλάρι” που καλύπτονταν με μια πολύ μικρή οπλή. Αυτό του επέτρεπε στα δύσκολα αυτά περιβάλλοντα να κάνει αστραπιαίες εκκινήσεις. Όπλο του δηλαδή ήταν η μεγάλη επιτάχυνση μέσα στα απαιτητικά εδάφη του υγρού δάσους γεμάτο επικίνδυνα και τρομακτικά θηρία, όπως ο Μεσόνυξ (Εικ. 2).
Εικ. 2: Το κυρίαρχο θηρίο του Ηώκαινου: Μεσόνυξ (σχέδιο του Michal Long)
Είναι εκπληκτικό ότι αυτό το πλάσμα τελικά εξελίχθηκε σε ζώο περίπου 30 φορές μεγαλύτερο και ήταν τόσο επιτυχημένο που δεν υπάρχει ήπειρος (εκτός από την Ανταρκτική) όπου δεν συναντάμε την προσαρμογή του. Κατά τη μακρόχρονη εξέλιξή του, πέρασε από πολλά μεταβατικά στάδια: μεγάλωσε, έκανε περισσότερα κόπρανα, στάθηκε στο ένα δάχτυλο του ποδιού, η σπονδυλική του στήλη λύγισε σαν άσσος, εκπολιτίστηκε στα ανθρώπινα οικοσυστήματα.
Πώς μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι ο Ηώιππος είναι ο πρόγονος του σημερινού αλόγου; Ήδη πριν από 150 χρόνια, ο O. C. Marsh (Εικ. 3), ο οποίος βρήκε τον πρώτο πλήρη σκελετό από Ηώιππο το 1876, δημιούργησε μια εξελικτική σειρά του αλόγου βασισμένη σε απολιθώματα που προέρχονταν από τη Βόρεια Αμερική.
Εικ. 3: Onthiel Charles Marsh (1831–1899)
Σήμερα, το δέντρο ανάπτυξης έχει προσδιοριστεί λεπτομερώς (Εικ. 4), αν και μοιάζει περισσότερο με ένα δάσος γεμάτο αδιέξοδα, πισωγυρίσματα και επικαλύψεις. Για τον προσδιορισμό της διαδικασίας της εξέλιξης, η τυπολογία βασισμένη στα απολιθωμένα σκελετικά υπολείμματα είναι η βασική μέθοδος για τον προσδιορισμό των προϊστορικών ζώων, αλλά όταν διατηρείται τουλάχιστον μια μικρή ποσότητα οργανικής ύλης (άρα δεν είναι απολίθωμα), είναι δυνατή και η ανάλυση DNA. Αυτή η μέθοδος χρησιμοποιείται κυρίως για σκελετικά υπολείμματα των εκατό τελευταίων χιλιάδων ετών και η εφαρμογή της έχει φέρει αρκετά κρίσιμα στοιχεία για την κατανόηση μιας πληρέστερης εικόνας σε σχέση με την εξελικτική διαδικασία.
Εικ. 4: Γενεαλογικό δέντρο ανάπτυξης αλόγων
Η εξέλιξη των ιπποειδών ήταν αρκετά σύνθετη έως περίπλοκη. Πολλά υπο-είδη εξαφανίστηκαν. Σήμερα, έχει απομείνει μόνο μία γενετική σειρά, η οποία περιλαμβάνει άλογα, γαϊδούρια, όναγρους και ζέβρες.
Γιατί το άλογο έχει αλλάξει τόσο σημαντικά; Η απάντηση είναι απλή: ήταν πολύ προσαρμοστικό στις οικοσυστημικές αλλαγές. Παρόμοια προσαρμοστικό με τον άνθρωπο — και ίσως γι’ αυτό καταλαβαίνουν τόσο καλά ο ένας τον άλλον. Καθώς οι φυσικές συνθήκες άλλαζαν, ορισμένοι οργανισμοί εξαφανιζόταν, ενώ ο Ηώιππος, ο “προ-προ-προπάππους” των σύγχρονων αλόγων μας, προσαρμόστηκε στις ραγδαίες αλλαγές.
Κατά τη διάρκεια της Ηωκαίνου, το κλίμα ψύχθηκε και πριν από περίπου 40 εκατομμύρια χρόνια, το τοπίο αποτελούταν από τμήματα με πυκνά δάση στα καταπράσινα τοπία. Τα θηρία του δάσους πέθαναν, ήρθε η εποχή των επικίνδυνων αρπακτικών που χρησιμοποιούσαν τρομερή επιτάχυνση (πρόγονοι των σημερινών θηρίων αιλουροειδών), αλλά ο Ηώιππος τα κατάφερε. Μεγάλωσε και έγινε πιο δυνατός: ήταν περίπου δύο φορές μεγαλύτερος και βαρύτερος (περίπου 50 κιλά) από τον πρόγονό του. Επιτάχυνε: τα πόδια του μεγάλωσαν και προσάρμοσε το μεσαίο δάχτυλο του ποδιού του για να ανταποκριθεί στα νέα τοπία και στο μεγαλύτερο βάρος. Ήταν επίσης σε θέση να τρέφεται μέσα στα πιο σκληρά δάση και στη στέπα, εξασφαλίζοντας έτσι την απαιτούμενη ενέργεια για ένα εμφανώς μεγαλύτερο σώμα (μεγάλωσε περισσότερο τους γομφίους). Αυτό το πλάσμα ονομάζουμε Μεσόιππο (Εικ. 5).
Εικ. 5: Mesohippus (ζωγράφος Heindrich Harder)
Βελτιώθηκε σχετικά γρήγορα και το επόμενο αναπτυξιακό του στάδιο ήταν ο Μιόιππος (Miohippus) (Εικ. 6). Ο Μεσόιππος και ο Μιόιππος έζησαν παράλληλα για κάποιο χρονικό διάστημα, πριν από 33–20 εκατομμύρια χρόνια στην φυσική ιστορική εποχή που ονομάζουμε Ολιγόκαινο, στο τέλος της οποίας ο Μεσόιππος ήταν ήδη παρελθόν. Ο Μιόιππος που έμοιαζε περισσότερο με τα ιπποειδή μας, αν και μικρός και με τρία δάχτυλα, συνέχισε να βελτιώνει τις ικανότητές του και να επιβιώνει σε έναν κόσμο γεμάτο αρπακτικά.
Εικ. 6: Myohippus
Η επόμενη γεωλογική εποχή, η Μειόκαινος, που έληξε πριν από περίπου 5 εκατομμύρια χρόνια, ήταν εντελώς διαφορετική κλιματικά. Τα νησιά των δασών και των υγροτόπων εξαφανίστηκαν και το τοπίο της Βόρειας Αμερικής έγινε ένα απέραντο, ατελείωτο ανοιχτό λιβάδι. Ένας παράδεισος για τα θηρία, μια κόλαση για τα φυτοφάγα, αλλά όχι τόσο για τα ιπποειδή. Ακολούθησε μια άλλη διαδικασία προσαρμογής. Ο Μιόιππος εξελίχθηκε στον Παράιππο, ο οποίος είχε πολλά είδη και υποείδη. Τον “Parahippus leonensis” γνωρίζουμε πια καλύτερα λόγο του πλούσιου αρχείου απολιθωμάτων που διαθέτουμε. (Εικ. 7).
Εικ. 7: Parahippus leonensis: Οστά του κάτω πρόσθιου άκρου
Το κύριο «πρόβλημά» του ήταν το σκληρό γρασίδι, διότι το πεπτικό του σύστημα και το σαγόνι του δεν ήταν κατάλληλα προσαρμοσμένο για αυτό. Ωστόσο, η φύση ανταποκρίθηκε εξοπλίζοντας τον παράιππο με μακρύτερα σαγόνια, πιο ογκώδεις και ανθεκτικούς γομφίους, τους οποίους τα άλογα μεγαλώνουν από τότε σε όλη την εξελικτική πορεία τους έως την σημερινή Ανθρωπόκαινο φυσική ιστορική εποχή μας. Άρα, το κεφάλι του μάκρυνε, τα σαγόνια έγιναν πιο ογκώδη.
Ο Μερύ-ιππος (Merychippus) εξελίχθηκε από τον Παράιππο (Εικ. 8). Αυτό είναι στην πραγματικότητα το πρώτο πραγματικό άλογο. Το κρανίο του είναι πρακτικά πανομοιότυπο με αυτό των σύγχρονων δικών μας ιπποειδών. Ήταν περίπου ένα μέτρο ύψος και μπορούσε να ζυγίζει εκατοντάδες κιλά. Η κύρια αλλαγή όμως είναι η κατασκευή του κάτω μέρους των άκρων του: παρόλο που είχε ακόμα τρία διακριτά δάχτυλα, τα εξωτερικά δύο ήταν στάσιμα, περισσότερο σαν δάχτυλα στήριξης. Πρακτικά όλο το βάρος του ζώου ακουμπούσε στο μεσαίο δάκτυλο του ποδιού, που ήταν ήδη εξοπλισμένο με κατάλληλη οπλή. Αυτό το έκανε πιο γρήγορο σε σκληρό έδαφος, επιτρέποντάς του να ξεφύγει με επιτυχία από θηρία τύπου “Σμιλόδοντας”.
Εικ. 8: Merychippus
Σταδιακά, πριν από περίπου 10 εκατομμύρια χρόνια, άρχισαν να εμφανίζονται άτομα που είχαν μόνο ένα ενεργό δάχτυλο του ποδιού με οπλή. Αυτό ήταν πολύ πιο αποτελεσματικό στη σκληρή επιφάνεια της στέπας. Παράλληλα ένα άκρο “χτισμένο” με αυτόν τον τρόπο κατανέμει καλύτερα το βάρος του ζώου, επιτρέποντας γρήγορη επιτάχυνση, γρήγορο καλπασμό και ευελιξία για ελιγμούς αποφυγής. Έχει μετεξελιχθεί όμως και σε ικανό όπλο: μια δυνατή κλωτσιά από ένα άλογο μπορεί να είναι μοιραία και για ένα μεγάλο αρπακτικό. Την εποχή που εξαπλώθηκε στο ανοιχτό τοπίο, άρχισε να αναπτύσσεται εντατικά και το κοινωνικό ένστικτο του αλόγου στην ουσία δηλαδή ένας διαφορετικός τρόπος σκέψης. Μια διαδικασία που έχει άμεση σχέση με τις αλλαγές του κρανίου του. Αυτές οι αλλαγές επέτρεψαν μια έμφαση στη συνεργασία και στην επικοινωνία εντός της ομάδας, όπου κύριος στόχος ήταν να παραμείνει με ασφάλεια σε ένα θρεπτικό μέρος και να μετακινηθεί γρήγορα μαζικά σε περίπτωση κινδύνου.
Πάμε ταξίδι
Κατά τη διάρκεια του Πλειόκαινου, δηλαδή περίπου 5 με 2,5 εκατομμύρια χρόνια πριν, εμφανίζεται το πραγματικό γένος Equus. Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι εδώ ξεκινά η γενετική των μεταγενέστερων κοινωνικά συνδεόμενων στα ανθρώπινα οικοσυστήματα αλόγων (Equus ferus) και του σημερινού αλόγου εκπολιτισμένου στα οικοσυστήματά μας (Equus ferus caballus). Το πρώτο είδος αυτού του γένους ήταν πιθανώς το άλογο γνωστό ως Δινόιππος (Εικ. 9).
Εικ. 9: Dinohippus
Ήταν ευρέως διαδεδομένο σε όλη τη Βόρεια Αμερική. Και αυτή την περίοδο ξεκινά το ταξίδι του σε όλο τον κόσμο. Πριν από περίπου 3 εκατομμύρια χρόνια, ξεκινάει για τη Νότια Αμερική. Μισό εκατομμύριο χρόνια αργότερα, θα περάσει μέσω της Βεριγγίας στην Ασία και από εκεί στην Αφρική και την Ευρώπη. Την ίδια στιγμή, οι πρώτοι άνθρωποι αρχίζουν να δρουν στον κόσμο. Γιατί (η εξάπλωση των αλόγων, αλλά και η εξέλιξη-εξάπλωση του ανθρώπου) συνέβη αυτή τη στιγμή και όχι νωρίτερα ή αργότερα; Και πάλι, η αιτία ίσως είναι η κλιματική αλλαγή. Στο Πλειόκαινο αρχίζει η εποχή των παγετώνων, ή μάλλον μια συστοιχία εποχών παγετώνων (glacials), που εναλλάσσονται με μεσοπαγετώδεις εποχές (interglacials). Όλο και περισσότερο νερό δεσμεύεται από παγετώνες, με αποτέλεσμα η χερσαία μάζα να αυξάνεται και πολλά χωριστά κομμάτια γης συνδέονται. Το Στενό της Βεριγγείου είναι μόνο μια από αυτές τις γέφυρες που ανανεώνονται περιοδικά. Η Βερίγγεια περιοχή ήταν μια λωρίδα γης πλάτους περίπου 1000 χιλιομέτρων όπου ζούσαν και μετακινούνταν από την μια ήπειρο στην άλλη κάθε είδους ζώα. Κυρίως μεγάλα θηλαστικά. Έτσι το άλογο απλώθηκε σε λιβάδια, στέπες και κρύες τούνδρες και διείσδυσε σε διάφορα Ασιατικά περιβάλλοντα, όπου προσαρμόστηκε ξανά. Π.χ. Η ικανότητα του αλόγου να σκάβει πάγο, χιόνι ή παγωμένο έδαφος και να φτάσει στα φυτά καλυμμένα από χιόνι ή πάγο είναι ένα άλλο εξελικτικό πλεονέκτημα που του επιτρέπει να ζει σχεδόν οπουδήποτε. Το άλογο μπορεί να ζήσει από θρεπτικά πολύ φτωχή τροφή (και μάλιστα είναι και σήμερα καλύτερη λύση για το πεπτικό του σύστημα πάρα το καταπράσινό γρασίδι ή σιτάρι, ή άλλες τροφές πλούσιες σε ζάχαρα). Στο δρόμο του αυτό, κυρίως στην Ασία το άλογο ήρθε σε επαφή σταδιακά με ένα άλλο κοινωνικό ον. Τον άνθρωπο. Μπορούμε να πούμε ότι πήγαν ο ένας πέναντι στον άλλον. Η συνάντησή τους ήταν αναπόφευκτη.
Επιτρέψτε μας να σημειώσουμε: η προσαρμοστική αναπτυξιακή ικανότητα του αλόγου οδήγησε στην ικανότητα γρήγορης κίνησης σε σκληρά εδάφη με φτωχή σε θρεπτικά συστατικά βλάστηση ψυχρών στεπών και τούνδρας. Τα άλογα μέσω αυτής της διαδικασίας προσαρμογής σε τέτοιου χαρακτήρα οικοσυστήματα εξελίχθηκαν έτσι ώστε να ανέχονται το κρύο πολύ καλύτερα από τη ζέστη. Μια ιδανική επιφάνεια για τις οπλές τους και κατ’ επέκταση για ολόκληρο το σύστημα στήριξης τους όπως και για το μεταβολικό τους σύστημα, είναι μια σκληρή πετρώδης επιφάνεια με ξηρά χόρτα.
Τι γίνεται με τους ανθρώπους;
Ας αφήσουμε τώρα λίγο το άλογο και ας στρέψουμε την προσοχή μας στα ανθρώπινα περιβάλλοντα. Ο άνθρωπος άρχισε να εξελίσσεται στην αρχή του Πλειόκαινου πριν από περισσότερα από 4 εκατομμύρια χρόνια. Αιτία αυτού του βήματος ανάπτυξης ήταν και πάλι η εποχή των παγετώνων και η εξαφάνιση του θρεπτικού και ασφαλούς δάσους. Όπως και με τα ιπποειδή, τα ανθρωποειδή πρόγονοί μας αποτόλμησαν την έξοδο στο ανοιχτό τοπίο της κεντρικής Ανατολικής Αφρικής- ένα περιβάλλον γεμάτο προκλήσεις. Τα πρώτα άλογα χρησιμοποίησαν ως όπλα τους την ταχύτητα και τα υψηλά επίπεδα κοινωνικής επικοινωνίας εντός της ομάδας. Οι άνθρωποι επίσης άρχισαν να αναπτύσσουν σταδιακά αυτό το διάστημα ένα διαφορετικό τρόπο σκέψης και ανώτερα επίπεδα κοινωνικής ζωής. Η διαδικασία αυτή που κορυφώθηκε στην μέση παλαιολιθική περίοδο απομάκρυνε τους πρόγονούς μας (από ποιοτική άποψη) από την “ζωώδη” κατάσταση. Όπως και τα άλογα, αφενός ανέπτυξαν μια πρωτόγονη κοινωνικά διαμεσολαβούμενη πρόσληψη του κόσμου αφετέρου ο συνδυασμός με την ταχύτητα μετακίνησης στον χώρο προκάλεσε επιτάχυνση των διεργασιών μεταφοράς πληροφορίας εντός της κοινότητας και κατά πάσα πιθανότητα κοινωνικά ανώτερα επίπεδα σκέψης. Δια μέσω των στοιχείων αυτών η ομάδα κατάφερνε μέσω καταμερισμού καθηκόντων να αναπτύξει την ικανότητα προσαρμογής σε δύσκολα — απαιτητικά οικοσυστήματα. Οι άνθρωποι μέσα στις προκλητικές συνθήκες έντονων οικοσυστημικών αλλαγών οδηγήθηκαν έτσι (μέσα από ορισμένα υπο-στάδια) να αναπτύξουν σταδιακά την αφηρημένη — κοινωνικά διαμεσολαβούμενη-σκέψη, το βιοκοινωνικό όργανο που αποκαλούμε γλώσσα και τα ικανότατα χέρια τους. Το κοινό στοιχείο της μακράς αυτής εξελικτικής πορείας των αλόγων και των ανθρώπων ήταν η ανάπτυξη μορφών κοινωνικά διαμεσολαβούμενης πρόσληψης του κόσμου. Για τους ανθρώπους την ικανότητα αυτή προκάλεσε το συλλογικό (στα πλαίσια της ομάδας) μοίρασμα των ατομικών οπτικών για τον κόσμο (που σε ατομικό επίπεδο είχε τον χαρακτήρα της “διόπτευσης μέσα από σωλήνα”). Η κοινωνικά διαμεσολαβούμενη όμως πρόσληψη του κόσμου μέσα από τους πολλούς “σωλήνες” των μελών της ομάδας ώθησε σε μια ραγδαία ανάπτυξη της ενδοκοινοτικής μεταφοράς πληροφορίας. Η διαδικασία αυτή άσκησε έντονες πολιτιστικού χαρακτήρα πιέσεις που οδήγησαν σε δομικές βιοχημικές και κοινωνικές προσαρμογές και σε αλλαγές του κρανιακού χώρου από νευρολογική άποψη. Από μια “χοντροκωμένη” “κοκκώδη” σκέψη μέσω της οποίας ο κόσμος γύρω γίνεται κατανοητός σαν μέσα από σωλήνα, περνάμε σε μια περισσότερο “ρευστή” με “άπλωμα” των νευρώνων του εγκεφάλου. Δημιουργούνται νέες νευρολογικές συνδέσεις προσφέροντας την δυνατότητα επικαλυπτόμενων συνδέσεων δημιουργώντας βρόγχους ανάκλησης και ροές σκέψεων. Η διαδικασία αυτή συνδέεται με τις αλλαγές σμίκρυνσης του ενδοκρανιακού όγκου του εγκεφάλου τα τελευταία 40.000 χρόνια και έχει προταθεί ότι δείχνει επιλογή για προ-κοινωνικότητα. Η μείωση μπορεί να σχετίζεται με την αυξημένη καθιστική ζωή, την πιο αξιόπιστη διαθεσιμότητα τροφίμων και τη μεγαλύτερη ασφάλεια. Έτσι, σταδιακά, δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις για μια ποιοτικά νέα μορφή σκέψης που χαρακτηριζόταν από την ικανότητα εναλλαγής αναλυτικής και αφηρημένης σκέψης. Αυτή η ικανότητα εναλλαγής είναι μοναδική στον ζωικό κόσμο. Λ.χ. στο προηγούμενο στάδιο ο Ήλιος δεν μπορούσε μέσα από διαφορετικές σκέψεις να προκαλέσει σύνδεση με άλλες έννοιες όπως ζέστη, λαμπερό, κοκ. Η διαδικασία αυτή δεν έπαψε από τότε ποτέ έως σήμερα να είναι κοινωνικά διαμεσολαβούμενη μεγιστοποιώντας την πολιτιστική δημιουργικότητα, την ικανότητα για εργασία, και την ικανότητα προσαρμογής των οικοσυστημάτων στις κοινωνικές ανάγκες. Στην δική μας περίπτωση αυτό σήμαινε την ανάπτυξη ενός εξελικτικά διαφορετικού τύπου πολιτισμού που θα είχε καθοριστική επίδραση στον μεταβολισμό ολόκληρου του γήινου συστήματος και ο οποίος χαρακτήρισε και την ιστορική σχέση μας με τα άλογα.
Η Αμερική εποικίστηκε επίσης από τον άνθρωπο κατά την εποχή που η Βερίγγεια περιοχή δεν ήταν ένα στενό, αλλά ένα μεγαλύτερο κομμάτι γης μεταξύ της σημερινής Ασίας και της Αμερικής, ακολουθώντας ακριβώς τα θηράματα που κινούνταν στις παρυφές του παγετώνα (Εικ. 10).
Εικ. 10: Ο παγετώνας και τα Βερίγγεια περάσματα (σύμφωνα με το Dixon 2013)
Πριν από περίπου 17.000 χρόνια, αυτοί οι κορυφαίοι κυνηγοί (σίγουρα θα γνωρίζετε αυτούς τους εξειδικευμένους κυνηγούς από βιβλία για την Altamira, το Lascaux ή από τοποθεσίες της Μοραβίας όπως Dolní Věstonice, Pavlov ή το σπήλαιο Pekárna) συνάντησαν την άκρη ενός παγετώνα στα ανατολικά σύνορα της σημερινής Αλάσκας. Τις επόμενες χιλιετίες, ωστόσο, ο παγετώνας άρχισε να υποχωρεί. Σχηματίστηκε ένας εξωτερικός διάδρομος που περνούσε ανατολικά των Κορδιλιών βουνών. Μερικές ομάδες κυνηγών μετακινήθηκαν επίσης στον ωκεανό κατά μήκος της ακτής με απλά αλλά πολύ αποτελεσματικά κανό. Αυτός ο διάδρομος χρησιμοποιήθηκε επίσης από μεγάλα θηλαστικά, όχι μόνο άλογα, αλλά και μαμούθ, μαστόδοντες, καμήλες, τάρανδους, ελάφια κ.λπ. Γνώριζαν πολύ καλά τις διαδρομές των μεγάλων κοπαδιών, τις συνήθειες των μεμονωμένων ειδών και τις δυνατότητες του αποτελεσματικού συνεργατικού κυνηγιού. Οι άνθρωποι εξελίχθηκαν έτσι σε ένα κορυφαίο “αρπακτικό”. Πολλές νατουραλιστικές απεικονίσεις αλόγων χρονολογούνται από αυτήν την περίοδο (Εικ. 11).
Εικ. 11: Μια επιλογή απεικονίσεων αλόγων από σπήλαια της Πρώιμης Παλαιολιθικής περιόδου
Οι πρώτοι Αμερικανοί συνάντησαν τα νηφάλια κοπάδια φυτοφάγων. Ανάμεσά τους υπήρχαν πολύ λίγα άλογα. Αυτό ίσως οφείλεται από τη μια πλευρά στο ότι είχαμε μια σημαντική μετανάστευση προς την Ασία, και από την άλλη σοβαρή αιτία ήταν πως δεχόταν πιέσεις από τον μεγαλύτερο ανταγωνιστή τους σε αυτά τα περιβάλλοντα: Τον βίσωνα. Καθώς οι άνθρωποι κοινούνταν κατά μήκος του Βερίγγειου Στενού, ένα μικρότερο τμήμα γύρισε και ακολούθησε τα κοπάδια αλόγων στην Ασία, αλλά η πλειοψηφία ακολούθησε τα μαμούθ στην Αμερική. Σταδιακά δημιούργησαν έναν χαρακτηριστικό οικιστικό κυνηγετικό θύλακα, τον οποίο αναφέρουμε ως πολιτισμός Clovis. Κατασκεύαζαν εργαλεία από σχάσιμους λίθους όπως πυριτόλιθο. Μπορούμε να βρούμε από λαγούς έως και μαμούθ στο μενού τους. Όσο γρήγορα προχωρούσαν τα κοπάδια των μεγάλων θηλαστικών, τόσο γρήγορα εξαπλώθηκαν σε όλες τις ηπείρους. Ο παγετώνας που υποχωρούσε παρείχε ικανό χώρο διαβίωσης και για τους δύο.
Οι νέες συνθήκες διαβίωσης δεν ταίριαζαν σε κάποια πιο αργά είδη, όπως το μαμούθ, και σταδιακά επήλθε η εξαφάνισή τους. Εκείνη την εποχή εξαφανίστηκαν επίσης και ορισμένα είδη ιπποειδών (π.χ. το άλογο του Χάρινγκτον, που έμοιαζε με σύγχρονα μουλάρια). Η επιτυχημένη τεχνολογία κυνηγιού και ο αυξανόμενος αριθμός ανθρώπων επέδρασαν καταλυτικά στον βιότοπο των ζώων. Πριν από 7 χιλιάδες χρόνια, τα άλογα κατά πάσα πιθανότητα δεν ζούσαν πλέον στην Αμερική.
Τι θα λέγατε για μπάρμπεκιου με καμήλα ή άλογο;
Ο άνθρωπος ήταν κυρίως συλλέκτης και κυνηγός. Στο μεγαλύτερο μέρος της παρουσίας του ως Homo δεν μπόρεσε να αποκτήσει τροφή με οποιονδήποτε άλλο τρόπο. Ένα άλογο δεν ήταν η πιο εύκολη λεία για τις ανθρώπινες κοινότητες . Τα κοπάδια αλόγων ήταν ικανά για γρήγορη και ευρηματική μετακίνηση. Πολύ ικανότερα σε αυτόν τον τομέα από τα εξαιρετικά γρήγορα αιλουροειδή. Οι ανθρώπινες κοινότητες έπρεπε να ήταν πολύ ευρηματικές αν στόχευαν ως θήραμά τα άλογα.
Ωστόσο, πριν από 20.000 χρόνια, ο παγετώνας άρχισε να υποχωρεί. Ο Βερίγγειος πορθμός χώρισε για πάντα τις δύο ηπείρους (πριν από 10.000 χρόνια) και η εξέλιξη στις δύο αυτές περιοχές πήρε μια κάπως διαφορετική κατεύθυνση. Πριν από μερικά χρόνια, Αμερικανοί αρχαιολόγοι έκαναν μια ενδιαφέρουσα ανακάλυψη. Μια ομάδα λίθινων εργαλείων που χρονολογούνται 13–13,5 χιλιάδες χρόνια πριν τις μέρες μας βρέθηκε στο Boulder City του Κολοράντο. Αυτά τα εργαλεία υποβλήθηκαν σε αναλύσεις για την ανίχνευση υπολειμμάτων πρωτεΐνης στις λεπίδες των εργαλείων κοπής. Σήμερα μας δείχνει σχεδόν εξωπραγματικό αλλά εντοπίστηκαν εκτός των άλλων υπολείμματα από πρωτεΐνες κρέατος αλόγου και καμήλας. Πρόκειται επομένως για εργαλεία που έχουν αποδεδειγμένα χρησιμοποιηθεί για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα για τον τεμαχισμό θηραμάτων.
Ένα άλλο αξιόλογο για εμάς εύρημα είχαμε από περίπου 180 χλμ νότια του Κάλγκαρι στην τοποθεσία Willy’s Beach, όπου μια ομάδα ζώων αποτελούμενα από 7 άλογα και μια καμήλα βρέθηκαν τεμαχισμένα από προϊστορικές κοινότητες κυνηγών (Εικ. 12). Γύρω από τα διάσπαρτα κόκαλα βρέθηκαν λίθινα εργαλεία, πάνω στα οποία ήταν εμφανείς οι επεμβάσεις του τεμαχισμού. Αυτή η ομάδα χρονολογείται πριν από περίπου 12.700 χρόνια πριν τις μέρες μας.
Εικ. 12: Τμήμα σκελετού αλόγου σπασμένο από λίθινο εργαλείο που βρέθηκε επί τόπου (στην αρχική του θέση) στην παραλία Willy’s, Καναδάς
Αλλά το άλογο εξαφανίζεται σιγά-σιγά από τα αρχαιολογικά πλαίσια και για πολύ καιρό πιστεύαμε ότι αυτά τα ζώα εξαφανίστηκαν από την Αμερική πριν από την εμφάνιση της υπερθέρμανσης του πλανήτη στο τέλος της Παλαιολιθικής. Η ανακάλυψη εργαλείων από το Κολοράντο άλλαξε το σενάριο. Ωστόσο, τα οστά αλόγων στα αρχαιολογικά πλαίσια μειώνονται. Πριν από 10 χιλιάδες χρόνια θα συναντούσαμε μικρές απομονωμένες ομάδες. Ανίκανος να διασχίσει το Βερίγγειο Στενό, ο εξασθενημένος θύλακας αλόγων πιθανότατα κατέληξε στα στομάχια των επιτυχημένων κυνηγών του πολιτισμού Clovis και των σκύλων τους.
Η αιτία της εξαφάνισης των αλόγων από τη Βόρεια Αμερική είναι ένα σύνθετο πρόβλημα που δεν μπορούμε να απαντήσουμε με απόλυτη σαφήνεια, ακριβώς λόγω της υψηλής προσαρμοστικότητας του αλόγου. Μάλλον ήταν ένας συνδυασμός πολλών παραγόντων. Το μονοπάτι κατά μήκος του Βερίγγειου Στενού προφανώς χρησιμοποιήθηκε πολύ, από μεγάλους αριθμούς κοπαδιών που εγκαταλείπουν την Αμερικανική ήπειρο σταδιακά, αφήνοντας χώρο για άλλα τεράστια φυτοφάγα ζώα, όπως ο βίσωνας, που είναι ο κύριος ανταγωνιστής του αλόγου στα αμερικανικά λιβάδια. Έτσι, ο αριθμός των κοπαδιών και των ατόμων μειώθηκε. Το κλίμα άλλαξε επίσης προς όφελος του θερμότερου κλίματος μα κυρίως της υγρασίας που επέδρασσε αρνητικά στην υγεία των αλόγων. Οι κοινότητες κυνηγών παρενέβησαν με τρόπο καταλυτικό σε αυτή την εύθραυστη ισορροπία. Καθώς οι επιτυχημένες αυτές κοινότητες εξαπλώθηκαν σε όλη τη Βόρεια Αμερική, αποδεκάτισαν όλη την ενδημική πανίδα.
Μια άλλη σημαντική ανακάλυψη έγινε το 2009 στην κοιλάδα του ποταμού Yukon, όπου βρέθηκαν παγωμένα σώματα μαμούθ και αλόγων, τα οποία χρονολογήθηκαν με τη μέθοδο του ραδιοάνθρακα στην περίοδο 5500 – 7500 π.Χ. Ωστόσο, δεν έχουμε πλέον οστά αλόγων από τις νεότερες φάσεις. Αυτός ήταν προφανώς ο “επιτάφιος” ενός αμερικανικού προϊστορικού αλόγου.
Ένας επιστήμονας πρέπει να είναι έτοιμος να πει: Δεν ξέρω
Η εξαφάνιση αλόγων από την Αμερική είναι σε μεγάλο βαθμό μυστήριο, γιατί εκείνη την εποχή εξαφανίστηκαν και άλογα από την Παταγονία και όλη τη Νότια Αμερική. Με τον ίδιο τρόπο, στον ίδιο ακριβώς χρονικό ορίζοντα, τα άλογα εξαφανίζονται και από την Κεντρική και Νότια Ευρώπη. Τα στοιχεία αυτά συνηγορούν σε μια εξήγηση που ενσωματώνει την κλιματική αλλαγή. Ίσως δηλαδή η κύρια αιτία ήταν η κλιματική αλλαγή που στην ουσία αυτό σημαίνει και αλλαγή βήματος στον γήινο μεταβολισμό με πολλαπλές συνέπειες στον χαρακτήρα της ζωής ως τέτοιας. Το ζεστό κλίμα ευνόησε τα δάση, που χωρίζονταν από τις στέπες, τα λιβάδια και τις σαβάνες. Το άλογο έχανε όλο και με μεγαλύτερη ένταση περιβάλλοντα στα οποία ήταν εξελικτικά από τις προηγούμενες φάσεις προετοιμασμένο. Δεν έχουμε πολλά υπολείμματα αλόγων στα οικοσυστήματα της νεολιθικής περιόδου ούτε στην Ελλάδα ούτε στην κεντρική Ευρώπη. Ήταν μάλλον σπάνιο θήραμα των αγροτών εκείνης της εποχής, ασχέτως του ότι είναι πολύ δύσκολο να διακρίνει κανείς τα άλογα από τα γαϊδούρια μέσα από τα λιγοστά σκελετικά υπολείμματα. Τα άλογα ευδοκίμησαν κυρίως στις στέπες της Κεντρικής Ασίας, όπου σταδιακά ξεκίνησε και η διαδικασία εκπολιτισμού τους στα ανθρώπινα οικοσυστήματα. Οι λόγοι που ευδοκίμησε εκεί το άλογο ήταν οι θετικότερες κλιματολογικές και περιβαλλοντικές συνθήκες σε συνδυασμό με το ότι λειτούργησε σε αυτές τις περιοχές ως μεγάλο φυτοφάγο δίχως ικανό αριθμό εχθρών. Η διαδικασία του εκπολιτισμού του ξεκίνησε περίπου πριν από 6–7 χιλιάδες χρόνια στην Κεντρική Ασία.
Τι σημαίνουν όλα αυτά;
Η εξέλιξη του αλόγου από ζώο του δάσους σε ζώο στέπας και καθαρά φυτοφάγο είχε την επίδρασή της στον μεταβολισμό των δοσμένων οικοσυστημάτων. Είχε όμως καταλυτική επίδραση και στον τρόπο σκέψης του. (Ακόμη και του αποκαλούμενου εξημερωμένου αλόγου). Φυσικά, αξίζει να σκεφτούμε πως το οικόσιτο άλογο σήμερα είναι σε σημαντικό βαθμό, όπως και άλλα οικόσιτα ζώα, επηρεασμένο από αρκετές χιλιάδες χρόνια συμβίωσης με τον άνθρωπο. Έχει λιγότερο ή περισσότερο αλλάξει ο τρόπος και ο χαρακτήρας της σκέψης του. Οι σωρευμένες διαγενεακές πληροφορίες που περνούσαν από την μια γενιά στην άλλη μέσω της διαρκούς αλληλεπίδρασης στα πλαίσια του κοπαδιού- ομάδας δέχθηκαν τεράστιες πολιτιστικές πιέσεις και σίγουρα μειώθηκαν. Το επίπεδο εμπιστοσύνης στον άνθρωπο, η επιστροφή στην σταθερότητα και σιγουριά, η αποδοχή της ανθρώπινης επαφής, η προσδοκία τροφής από τον φροντιστή είναι εκφράσεις της διαδικασίας αυτής. Η δομή του σώματος έχει επίσης αλλάξει πολύ σημαντικά. Κάποια γονίδια λόγω των πολιτιστικών πιέσεων καταπιέστηκαν. Π.χ. γονίδιο που αποτρέπει την κίνηση όταν μας πονάει η μέση, εξαφανίστηκε και έτσι η ιππασία του αλόγου είναι δυνατή σε κάθε ένα άλογο. Η προσαρμοστικότητα του αλόγου εξηγεί ίσως την σχετικά εύκολη εκτροφή του. Για ενεργούς αναβάτες, κτηνοτρόφους, ιππολόγους, η «ανακάλυψη της Αμερικής» σίγουρα δεν αντιπροσωπεύει κάποιο νέο ότι το άλογο είναι ένα ζώο που συχνά αντιδρά στην παρόρμηση του φόβου από μια φαινομενικά ασήμαντη αιτία. Όλοι μπορούσαμε να καταγράψουμε πως μπορεί να τρομάξει ένα άλογο από έναν λαγό, σκίουρο κλπ. που τρέχει σε κάποιο χωράφι που παρεμπιπτόντως μπορεί το άλογο να γνωρίζει αρκετά καλά. Ο τρόμος και ο φόβος μπλοκάρουν τη λογική πλευρά της σκέψης του. Το ίδιο ισχύει και για εμάς. Ένα άτομο που φοβάται συμπεριφέρεται σε πρώτη φάση ενστικτωδώς: θέλει να εξαφανιστεί, ή να είναι αόρατο, κ.λπ. Αυτό χαρακτηρίζει περισσότερο τα παιδιά. Ως από εξελικτική ιστορική άποψη υποψήφια λεία, δεν έχει την πολυτέλεια να κάνει κανένα λάθος. Από ότι ύποπτο πρέπει να φύγει αμέσως. Ομοίως, έχει ένα ισχυρό ένστικτο κοπαδιού — ομάδας και η πλούσια κοινωνική αλληλεπίδραση μεταξύ των ατόμων της ομάδας είναι γνωστά και πολύ επωφελής στοιχεία στη διαδικασία εκπολιτισμού. Ένας καλός παρατηρητής, που σίγουρα ήταν λ.χ. ο προϊστορικός κυνηγός, μπορεί να χρησιμοποιήσει φυσικά μέσα επικοινωνίας με τα άλογα, με τα ζώα. Στο σημερινό Horsemanship χρησιμοποίει ο εκπαιδευτής την ικανότητα να μιλάει την γλώσσα των αλόγων και πρόκειται για μια άκρως αποτελεσματική μέθοδο που σήμερα αναπτύσσεται σε ένα διεπιστημονικό πλαίσιο.
Σε κάθε περίπτωση, σήμερα είναι πολύ πιο εύκολο να εξημερώσεις ένα “Μούστανγκ” που είναι απόγονος εκπολιτισμένου αλόγου, παρά, για παράδειγμα, το άλογο του Πρζεβάλσκι ή μια ζέβρα. Η διαδικασία εκπολιτισμού στα ανθρώπινα οικοσυστήματα δεν ήταν μια βραχυπρόθεσμη υπόθεση. Κινούμαστε σε κλίμακα χιλιάδων ετών και άνω, αλλά περισσότερα για αυτά σε άλλη συνέχεια.
Déjà vu του αλόγου
Το άλογο επέστρεψε στην Αμερική με την ευρωπαϊκή κατάκτηση. Τα πρώτα άτομα έφτασαν στις ακτές της Αμερικής με τη δεύτερη αποστολή του Κολόμβου και το πρώτο άλογο με άγριο πρόσωπο καταγράφηκε ήδη από το 1500 στην επικράτεια του σημερινού Νέου Μεξικού. Η εγκατάσταση της Κεντρικής και Βόρειας Αμερικής από ισπανικά άλογα ήταν πολύ αργή σε πρώτη φάση. Π.χ. Ο Hernán Cortéz έφερε 100 ναύτες και 16 άλογα σε 11 πλοία κατά τη διάρκεια της αποστολής του όταν έφτασε στις ακτές του Yucatán το 1519. Τα άλογα βρήκαν ένα πολύ κατάλληλο περιβάλλον στα αμερικανικά λιβάδια. Αυτό είναι ακριβώς το είδος του τοπίου που τους ταιριάζει. Πολλαπλασιάστηκαν γρήγορα και δύο γενιές αργότερα (μετά το 1550) οι Ινδιάνοι ήξεραν πώς να πιάνουν, να ανεβαίνουν και να χρησιμοποιούν άλογα κυρίως για το κυνήγι βισώνων και ως ζώων μεταφοράς (Εικ. 13). Μέχρι τότε, το κύριο βοήθημά τους στο κυνήγι ήταν ο σκύλος, που ήταν και το μοναδικό ζώο ενταγμένο πολιτιστικά στα ανθρώπινα περιβάλλοντα της Βόρειας Αμερικής.
Εικ. 13: Ινδιάνοι έφιπποι κυνηγούν βίσωνες (άγνωστος ζωγράφος)
Πηγή εικόνων: αρχείο συγγραφέων
Συνεχίζεται…
Τα προηγούμενα: Α’ ΜΕΡΟΣ \ Β’ ΜΕΡΟΣ
___________________________________________________________________
Συγγραφείς:
Věra Klontza-Jaklová είναι Αρχαιολόγος, διευθύντρια του τμήματος Κλασικής Αρχαιολογίας στο Ινστιτούτο Αρχαιολογίας & Μουσειολογίας UNESCO του Πανεπιστημίου Μάσαρυκ, Τσεχίας.
Στον τομέα της αρχαιολογίας των αλόγων ασχολείται με την εξέλιξη της πολιτιστικής σχέσης αλόγου και ανθρώπου, με την οστεολογία του αλόγου και με την μεταφορά των αρχαιολογικών συμφραζομένων στην σύγχρονη ιππολογία και ιππασία. Επίσης διευθύνει το Κέντρο για την Έρευνα, διάσωση του Κρητικού αλόγου. Πρόσφατα εκδόθηκε το βιβλίο της μαζί με τον Μανόλη Κλώντζα (ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Το σημαντικότερο αρχαιολογικό εύρημα δεν θα βγει από τη γη, ΑΤΕΧΝΟΣ 2020).
Μανόλης Κλώντζας είναι Αρχαιολόγος και Ιστορικός.
Συνιδρυτής & Συντονιστής του Ινστιτούτου Φυσικής-Πολιτιστικής Κληρονομιάς
Μέλος της Επιτροπής πολιτών Ιεράπετρας, OUR WORLD HERITAGE (Ελληνική Συντονιστική Επιτροπή)
Romilda Nevěčná είναι Αρχαιολόγος, υποψ. διδάκτορας της Κλασικής Αρχαιολογιάς στο πανεπιστήμιο Μάσαρυκ της Τσεχίας. Ασχολείται με την αρχαιολογία του αλόγου και με την κοινωνικοποίηση της αρχαιολογίας. Το 2019 υποστήριξε με επιτυχία την μεταπτυχιακή της εργασία με θέμα το ιππολογικό εξοπλισμό στην αρχαία Ελλάδα και Ετρούρια.
Τις δραστηριότητες μας μπορείτε να παρακολουθείτε:
Youtube: https://www.youtube.com/@cretanhorse1869/videos
Instagram: https://www.instagram.com/cretanhorse/
Twitter: https://twitter.com/JaklovaVera
Soundcloud: https://soundcloud.com/vera-klontza
TicTok: https://www.tiktok.com/@veraklontza
