Βιγκανισμός: Κίνημα, ιδεολογία, ταυτότητα στο μεταμοντέρνο καπιταλισμό

Γρά­φει η Βασι­λι­κή Παπα­γε­ωρ­γί­ου //
Εθνο­λό­γος-Κοι­νω­νι­κή Ανθρω­πο­λό­γος, Δρ
Εργα­σια­κή Σύμ­βου­λος Ανέρ­γων, ΟΑΕΔ

Οι μέρες του Πάσχα είναι ιδα­νι­κή χρο­νι­κή συγκυ­ρία για την ανά­δει­ξη του βιγκα­νι­κού προ­τάγ­μα­τος, με αιχ­μή του δόρα­τος την ηθι­κή μετα­χεί­ρι­ση των ζώων.[1] Χωρίς αμφι­βο­λία, επώ­νυ­μοι της ελίτ ή νέες προ­σω­πι­κό­τη­τες που ανα­δει­κνύ­ο­νται ως influencers μέσα από τον κόσμο των κοι­νω­νι­κών δικτύ­ων, δίνουν το στίγ­μα ενός κινή­μα­τος που παρό­τι έχει ανα­φο­ρές στην αρι­στε­ρή ιδε­ο­λο­γία και στην “από τα κάτω” οργά­νω­ση, ωστό­σο δεν μπο­ρεί να ξεφύ­γει από τα όρια μιας μετα­μο­ντέρ­νας ιδε­ο­λο­γί­ας της προ­τε­ραιό­τη­τας στα ατο­μι­κά αιτή­μα­τα, στις προ­σω­πι­κές επι­λο­γές και προ­τι­μή­σεις, στο lifestyle.

Πηγή

Πηγή

Παρό­τι μακράν απέ­χει της σκο­πο­θε­σί­ας του παρό­ντος μια εκτε­νής ανα­φο­ρά στις απαρ­χές και στις κατα­βο­λές της κοσμο­θε­ω­ρί­ας του βιγκα­νι­σμού, ωστό­σο, θα πρέ­πει μάλ­λον να συν­δε­θεί η σύγ­χρο­νη ακτι­βι­στι­κή του μορ­φή, με την ανά­πτυ­ξη της οικο­λο­γι­κής συνεί­δη­σης και των “πρά­σι­νων” πολι­τι­κών από τη δεκα­ε­τία του 70 και ύστε­ρα. Αλλά, πιο συγκρο­τη­μέ­να, ο βιγκα­νι­σμός, ως κίνη­μα που συν­δέ­ει την αει­φο­ρία και τη βιώ­σι­μη ανά­πτυ­ξη με την ενσω­μά­τω­ση της ιδέ­ας για μια ηθι­κή μετα­χεί­ρι­ση των ζώων, φαί­νε­ται να εμφα­νί­ζε­ται αρκε­τά πιο πρόσφατα.

Η παρα­γω­γή τρο­φής απο­τε­λεί θεμε­λιώ­δη αρχή συγκρό­τη­σης των ανθρώ­πι­νων κοι­νω­νιών και των πολι­τι­σμι­κών κόσμων που μοι­ρα­ζό­μα­στε. Ανθρω­πο­λο­γι­κά είναι γνω­στό ότι η τρο­φή δεν είναι απλά ένα μέσο επι­βί­ω­σης, αλλά και ένα με το οποίο παρά­γου­με συμ­βο­λι­κή σκέ­ψη, ταξι­νο­μή­σεις και νοη­μα­το­δο­τού­με τον κόσμο, όπως έδει­ξε στο κορυ­φαίο έργο του ο μεγά­λος εθνο­λό­γος Claude Lévi–Strauss.

Η τρο­φή είναι κατη­γο­ρία υλι­κής και επο­μέ­νως συμβολικής/ πολι­τι­σμι­κής τάξης και συν­δέ­ε­ται άρρη­κτα με τα ζώα που επί­σης νοη­μα­το­δο­τού­νται σε σχέ­ση με αυτήν.[2] Κάποιες αρχές συμ­βο­λι­κής ταξι­νό­μη­σης περι­λαμ­βά­νουν, για παρά­δειγ­μα, ορι­σμούς σχε­τι­κά με το ποια είδη είναι βρώ­σι­μα και ποια όχι, ποια κατάλ­λη­λα για συντρο­φιά, τι ειδών παρά­γω­γα προ­ϊ­ό­ντα μπο­ρού­με να πάρου­με από το κάθε είδος, απα­γο­ρεύ­σεις και ιερά ζώα κ.α. Εκτε­νώς, επί­σης, η εθνο­γρα­φι­κή έρευ­να από τις απαρ­χές της ανθρω­πο­λο­γι­κής επι­στή­μης έχει ανα­δεί­ξει την κεντρι­κή θέση των ζώων στις αγρο­το­κτη­νο­τρο­φι­κές κοι­νω­νί­ες και στις παρα­δό­σεις τους.

Οι πλη­θυ­σμοί, εξάλ­λου, που στο επί­κε­ντρο της οικο­νο­μί­ας τους βρί­σκε­ται η κτη­νο­τρο­φία, είναι πιο εξοι­κειω­μέ­νοι με τη θανά­τω­ση ζώων και λιγό­τε­ρο προ­σα­να­το­λι­σμέ­νοι στο να θεω­ρούν τη συμπε­ρι­φο­ρά αυτή ως κακο­με­τα­χεί­ρι­ση ή εκμε­τάλ­λευ­ση, σημα­σί­ες που απο­δί­δο­νται σε πιο σύγ­χρο­να πλαί­σια, όπως αυτό του βίγκαν κινή­μα­τος. Γενι­κό­τε­ρα, ενώ η τρο­φή και τα ζώα σε σχέ­ση με τον άνθρω­πο έχουν τύχει μεγά­λης προ­σο­χής πάντο­τε υπό το πρί­σμα της ανά­δει­ξης της ανθρώ­πι­νης δρά­σης και πολι­τι­σμού, απο­τε­λώ­ντας κεντρι­κά ανθρω­πο­λο­γι­κά ζητή­μα­τα, απου­σιά­ζει εξει­δι­κευ­μέ­να η μελέ­τη δια­τρο­φι­κών απα­γο­ρεύ­σε­ων και ταμπού σε σχέ­ση με το κρέ­ας ως τρο­φή, στο πλαί­σιο ενός σύγ­χρο­νου λόγου για την οικο­λο­γία, την υγεία και το σώμα, ή για την ηθι­κή αντι­με­τώ­πι­ση των υπό­λοι­πων (εκτός του ανθρώ­που) ζώων. [3]

Η προ­βλη­μα­τι­κή της κακής μεταχείρισης/ του βασα­νι­σμού των ζώων από τον άνθρω­πο, εισέρ­χε­ται στα­δια­κά στη συζή­τη­ση σχε­τι­κά με τη λεγό­με­νη “ηθι­κή κατα­νά­λω­ση”, που λαμ­βά­νει υπό­ψιν της τις συν­θή­κες δια­βί­ω­σης και θανά­του των ζώων που χρη­σι­μο­ποιού­νται για κρέ­ας ή για την παρα­γω­γή άλλων π.χ. γαλα­κτο­κο­μι­κών προ­ϊ­ό­ντων, είτε ως πει­ρα­μα­τό­ζωα, είτε για το δέρ­μα τους κ.λπ. Ο προ­βλη­μα­τι­σμός αυτός επι­κε­ντρώ­νε­ται κατά βάση στο αίτη­μα να μην υπο­φέ­ρουν τα ζώα, και στην ηθι­κή αξί­ω­ση να απο­λαμ­βά­νουν κάποια δικαιώ­μα­τα που ως τώρα θεω­ρού­νταν συμ­βα­τά μόνο με την ανθρώ­πι­νη ζωή. Ο λόγος περί “ηθι­κής κατα­νά­λω­σης” που αφο­ρά γενι­κό­τε­ρα στις δια­δι­κα­σί­ες με τις οποί­ες υλο­ποιεί­ται η παρα­γω­γή που φέρ­νει το προ­ϊ­όν προς κατα­νά­λω­ση, απο­τε­λεί συχνά μια κρι­τι­κή στον χυδαίο καπι­τα­λι­σμό των εται­ρειών που ανα­πτύσ­σο­νται με γνώ­μο­να την κεφα­λαια­κή υπερ­συσ­σώ­ρευ­ση και κανέ­ναν ηθι­κό ενδοια­σμό (π.χ. παι­δι­κή εργα­σία), κάτι που φυσι­κά αγγί­ζει και τη μετα­χεί­ρι­ση των ζώων.

Το βίγκαν κίνη­μα, ωστό­σο, απο­μα­κρύ­νε­ται από μια τέτοια ριζο­σπα­στι­κή αντι­κα­πι­τα­λι­στι­κή θεώ­ρη­ση, η οποία εντάσ­σει πρώ­τα απ’ όλα τις συν­θή­κες των εργα­ζό­με­νων στην αλυ­σί­δα της δια­τρο­φι­κής παρα­γω­γής. Το αντί­θε­το, μάλι­στα, ευρι­σκό­με­νο πλη­σιέ­στε­ρα σε εκδο­χές μετα­μο­ντέρ­νας νεο­φι­λε­λεύ­θε­ρης λατρεί­ας γύρω από τους ξεχω­ρι­στούς τρό­πους ζωής, την ατο­μι­κή επι­λο­γή και ευθύ­νη, τον ελι­τι­σμό της ιδιαί­τε­ρης, εξευ­γε­νι­σμέ­νης κατα­νά­λω­σης, ενσω­μα­τώ­νε­ται ιδα­νι­κά στην καπι­τα­λι­στι­κή ιδε­ο­λο­γία. Απορ­ρί­πτο­ντας κάθε εκδο­χή τρο­φής ζωι­κής προ­ε­λεύ­σε­ως, υιο­θε­τεί έναν λόγο επι­χει­ρη­μά­των ηθι­κής βάσης, που δημιουρ­γούν την απα­τη­λή εντύ­πω­ση μιας οντο­λο­γι­κής βεβαιό­τη­τας γύρω από χρη­στούς τρό­πους δια­βί­ω­σης με σωτή­ρια επε­νέρ­γεια στο μέλ­λον του πλα­νή­τη μας.

Ο τρό­πος δια­τρο­φής βίγκαν ανά­γε­ται σε ατο­μι­κό γού­στο, σε καλαι­σθη­τι­κή κρί­ση που συν­δέ­ε­ται με το πολι­τι­σμι­κό και κοι­νω­νι­κό κεφά­λαιο, και άρα με την ταξι­κή θέση, όπως ανα­λύ­ει η κοι­νω­νιο­λο­γι­κή θεω­ρία του Bourdieu. H ικα­νό­τη­τα να δεί­χνεις απο­στρο­φή απέ­να­ντι στο κρέ­ας και στη σφα­γή ζώων, ή, συνα­φώς, να ενδια­φέ­ρε­σαι για ζητή­μα­τα σωμα­τι­κής ευε­ξί­ας και ποιό­τη­τας ζωής, υπο­νο­εί­ται ότι είναι ένα προ­νό­μιο, ένα ιδιαί­τε­ρο βιο­τι­κό ύφος, που μπο­ρούν να μοι­ρα­στούν μόνο όσοι έχουν απαλ­λα­χτεί από το βάρ­βα­ρο, χοντρο­κομ­μέ­νο, λαϊ­κό γού­στο, που συν­δέ­ε­ται απευ­θεί­ας με την εικό­να ενός “σφα­γέα ζώου”, π.χ. του χασά­πη στην αγο­ρά. Χαρα­κτη­ρι­στι­κή της έκφρα­σης μιας τέτοιας, ταξι­κής αίσθη­σης ανω­τε­ρό­τη­τας, η ακτι­βι­στι­κή δρά­ση βίγκαν ομά­δων στη Βαρ­βά­κειο αγο­ρά με την επι­κοι­νω­νια­κή χρή­ση εικόνων/σλόγκαν που σοκάρουν.[4] Η βίγκαν ιδε­ο­λο­γία, εξι­σώ­νει, παράλ­λη­λα, με μια ασα­φή, υπαι­νι­κτι­κή επι­χει­ρη­μα­το­λο­γία, τον ζωι­κό με τον ανθρώ­πι­νο βίο, επι­χει­ρώ­ντας να οικειο­ποι­η­θεί τη ρητο­ρι­κή της εκμε­τάλ­λευ­σης και της κυριαρ­χί­ας, που έχουν ανα­πτυ­χθεί και ιστο­ρι­κά εδραιω­θεί στη μελέ­τη των ανθρώ­πι­νων κοι­νω­νι­κών και πολι­τι­σμι­κών σχέ­σε­ων. Εισά­γο­ντας ένα νέο λεξι­λό­γιο προ­κα­λεί μια σύγ­χυ­ση σχε­τι­κά με την ιδε­ο­λο­γι­κή βάση του βιγκα­νι­σμού, καθώς, για παρά­δειγ­μα, όροι όπως “ανθρω­πο­κε­ντρι­σμός” (ο άνθρω­πος στο επί­κε­ντρο σε μια εξου­σια­στι­κή σχέ­ση με τα υπό­λοι­πα ζώα), ή “σπισισμός”/ “ειδι­σμός” ( διά­κρι­ση μετα­ξύ των δια­φο­ρε­τι­κών ζωι­κών ειδών, η οποία επι­φέ­ρει υπο­τί­θε­ται την εκμε­τάλ­λευ­ση του ενός είδους από το άλλο), χρη­σι­μο­ποιού­νται ως να είναι της ίδιας τάξης ή να έχουν την ίδια βαρύ­τη­τα π.χ. με τον εθνο­κε­ντρι­σμό ή το ρατσισμό.

Η βιο­μη­χα­νία της βίγκαν κατα­νά­λω­σης αυξά­νε­ται ραγδαία σε όλο το δυτι­κό κόσμο. Μια νέα κερ­δο­φό­ρα αγο­ρά χρειά­ζε­ται την κουλ­τού­ρα του βίγκαν λαϊφ­στάιλ για τα προ­ϊ­ό­ντα της. Παράλ­λη­λα, οι νέες μορ­φές παρα­γω­γής στον αγρο­το­κτη­νο­τρο­φι­κό τομέα, που φαί­νε­ται ότι μετα­σχη­μα­τί­ζε­ται κάτω από την πίε­ση των παγκό­σμιων δια­τρο­φι­κών εται­ρειών-κολοσ­σών, είναι συμ­βα­τές προς την κουλ­τού­ρα του βιγκα­νι­σμού. Χαρα­κτη­ρι­στι­κά παρα­δείγ­μα­τα απο­τε­λούν το συν­θε­τι­κό, εργα­στη­ρια­κό κρέ­ας, οι καλ­λιέρ­γειες όπως της σόγιας, που παίρ­νουν τη θέση παρα­δο­σια­κών καλ­λιερ­γειών, οι μεταλ­λαγ­μέ­νοι σπό­ροι κλπ.

Έτσι, ανα­πό­φευ­κτα, τα βίγκαν κινή­μα­τα σχε­τί­ζο­νται άμε­σα με την έκρη­ξη του λόγου (discourse) περί “κλι­μα­τι­κής κρί­σης” και βιω­σι­μό­τη­τας. Οι ρητο­ρι­κές – που είναι σύμ­φυ­τες σ’ αυτόν τον λόγο–, της “πρά­σι­νης ανάπτυξης”/ “πρά­σι­νης οικο­νο­μί­ας”, απο­τε­λούν ιδε­ο­λο­γι­κές μεταμ­φιέ­σεις νέων ανα­πτυ­ξια­κών μοντέ­λων, στα οποία η “πρά­σι­νη επι­χει­ρη­μα­τι­κό­τη­τα” ανα­μέ­νε­ται να βρε­θεί στο επί­κε­ντρο. Η “πρά­σι­νη” όμως κερ­δο­φο­ρία, μέσω των πολι­τι­κών της ΕΕ [5] και των ισχυ­ρών lobby των παγκό­σμιων δια­τρο­φι­κών κολοσ­σών, οδη­γεί –όπως σκια­γρα­φεί­ται από τις δια­φαι­νό­με­νες προ­θέ­σεις και πολι­τι­κές– στην εκμε­τάλ­λευ­ση των τοπι­κών πλου­το­πα­ρα­γω­γι­κών πηγών, πλήτ­το­ντας την ντό­πια παρα­γω­γή (ελαιό­λα­δο, μέλι, πρό­βειο γάλα, στα­φύ­λια κ.λπ.), στο­χο­ποιώ­ντας παρα­δο­σια­κές αγρο­το­κτη­νο­τρο­φι­κές χρή­σεις γης και ενθαρ­ρύ­νο­ντας “εναλ­λα­κτι­κά πρω­τεϊ­νι­κά προ­ϊ­ό­ντα” (π.χ. plant/ lab-based meat, δηλα­δή εργα­στη­ρια­κά κατα­σκευα­σμέ­νο κρέ­ας). [6]

Μέρος των κινη­μά­των σύγ­χρο­νου οικο­λο­γι­κού ακτι­βι­σμού, το βίγκαν κίνη­μα, εμπνέ­ε­ται από την αισθη­τι­κή και το lifestyle, και την ηθι­κή ως αισθη­τι­κή, που εκτο­πί­ζει και περιο­ρί­ζει την κινη­μα­τι­κή δρά­ση στο πεδίο της κατα­νά­λω­σης. [7] Προ­ϊ­όν μιας μετα­μο­ντέρ­νας κατά­στα­σης, της επο­χής της απο­βιο­μη­χα­νο­ποί­η­σης και του καπι­τα­λι­σμού της “ευέ­λι­κτης συσ­σώ­ρευ­σης” – που κατά τον μαρ­ξι­στή θεω­ρη­τι­κό David Harvey ανα­ζη­τά νέα προ­ϊ­ό­ντα και αγο­ρές και χτί­ζει νέες ατο­μι­κές ταυ­τό­τη­τες και γού­στα –, η έμφα­ση στην ικα­νο­ποί­η­ση νέων ανα­γκών και επι­θυ­μιών, ανα­πα­ρά­γει την εξα­το­μί­κευ­ση και τις ελλι­πείς κατα­νο­ή­σεις του κοι­νω­νι­κού κόσμου. Αδιά­φο­ροι για την πολι­τι­κή οικο­νο­μία της δια­τρο­φι­κής παρα­γω­γής και κατα­νά­λω­σης, οι κατα­να­λω­τές “πρά­σι­νης” ταυ­τό­τη­τας, συγκι­νού­νται από το μάρ­κε­τινγκ που ανοί­γει βίγκαν εστια­τό­ρια σε εξευ­γε­νι­σμέ­νες αστι­κές γει­το­νιές, και από τις πρά­σι­νες πολι­τι­κές των εται­ριών που μετα­σχη­μα­τί­ζουν το προ­φίλ τους σε πιο “οικο­λο­γι­κά φιλι­κό” και ιδιο­ποιού­νται κατα­χρη­στι­κά το ρόλο του “αναρ­χι­κού εξε­γερ­μέ­νου” ενά­ντια στην κατε­στη­μέ­νη εξου­σία της απο­μύ­ζη­σης των πλα­νη­τι­κών πόρων.

________________________________________________________

Σημειώ­σεις

[1]Βιγκανισμός, (veganism), https://el.wikipedia.org/wiki/Αυστηρή_χορτοφαγία
[2] Για μια περιε­κτι­κή επι­σκό­πη­ση σχε­τι­κών μελε­τών, βλ. το κεί­με­νο του ανθρω­πο­λό­γου David Sutton, «Τρο­φή και αισθή­σεις», σε μετά­φρα­ση Α. Βρετ­τού, στο συλ­λο­γι­κό τόμο που επι­με­λεί­ται η Ελ. Για­λού­ρη, Υλι­κός πολι­τι­σμός, Η ανθρω­πο­λο­γία στη χώρα των πραγ­μά­των, Αλε­ξάν­δρεια, 2012.
[3] Για τη διε­ρεύ­νη­ση νέων ερευ­νη­τι­κών τάσε­ων στο πεδίο της σχέ­σης ανθρώ­που-ζώων από τη σκο­πιά της ανθρω­πο­λο­γί­ας, βλ. αφιέ­ρω­μα του Journal of the Royal Anthropological Institute and Anthropology Today με ανοι­χτή online πρό­σβα­ση: Human-Animal: Journal of the Royal Anthropological Institute (wiley.com)
[4] https://www.tanea.gr/2018/12/01/greece/astynomika/efodos-ton-vegan-sti-varvakeio-eikones/
[5] Ευρω­παϊ­κή Επι­τρο­πή, κεί­με­νο στρα­τη­γι­κής «Από το αγρό­κτη­μα στο πιά­το», https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/HTML/?uri=CELEX:52020DC0381&from=EN
[6] Βλ. ενδει­κτι­κά από πρό­σφα­τη αρθρο­γρα­φία στον τύπο «Πώς να βγά­λε­τε λεφτά σώζο­ντας τον πλα­νή­τη. Τα «πρά­σι­να» ομό­λο­γα και οι μετο­χές – Οι επεν­δύ­σεις στην υγεία, στις κοι­νό­τη­τες, στην ενέρ­γεια, στη γη και στο νερό», Τάσος Μαντι­κί­δης, «Το Νutri-score και ο… πόλε­μος των τρο­φί­μων στην Ευρώ­πη. Πώς πολυ­ε­θνι­κές βγά­ζο­ντας εκτός αντα­γω­νι­σμού τη μεσο­γεια­κή δια­τρο­φή επι­χει­ρούν την εκτό­πι­ση από τα ράφια των παρα­δο­σια­κών ελλη­νι­κών προ­ϊ­ό­ντων», Κολ­λά­τος Γιάν­νης, 21/08/2021, «Η δια­τρο­φι­κή κρί­ση εκτρο­χιά­ζει την “πρά­σι­νη συμ­φω­νία” στη γεωρ­γία», άρθρο του Γιάν­νη Κολ­λά­του εφημ. Το Βήμα, 3/4/2022, ανα­δη­μο­σί­ευ­ση ηλε­κτρο­νι­κά στο: https://www.ilidakampos.gr/index.php/agrotika/38936-i-diatrofiki-krisi-ektroxiazei-tin-prasini-symfonia-sti-georgia-pame-gia-katargisi-ton-ameson-epidotiseon-xorigisi-daneion-anti-ton-enisxyseon, «Ευρω­κοι­νο­βου­λευ­τι­κή ομά­δα του ΚΚΕ, ΚΑΠ 2021–2027: νέο βαρύ χτύ­πη­μα στους βιο­πα­λαι­στές αγρό­τες», ρεπορ­τάζ στο: https://www.902.gr/eidisi/eyrovoyli/240876/kap-2021–2027-neo-vary-htypima-stoys-viopalaistes-agrotes
[7] Για μια ενδια­φέ­ρου­σα θεώ­ρη­ση του βιγκα­νι­σμού σε μια κρι­τι­κή προ­ο­πτι­κή βλ. το κεί­με­νο της Marieke Thun, «Veganism in a Post Modern Society»: https://www.researchgate.net/publication/332797955_Veganism_in_a_Post_Modern_Society