Καλό ταξίδι σύντροφε Μάκη Μαΐλη

Ο επικήδειος της Ελένης Μπέλλου

«Αγα­πη­μέ­νε μας σύντρο­φε Μάκη,

Εκ μέρους της ΚΕ του Κόμ­μα­τός μας, σου απευ­θύ­νω τον τελευ­ταίο χαι­ρε­τι­σμό, προ­σπα­θώ­ντας να ισορ­ρο­πή­σω ανά­με­σα στο συναί­σθη­μα της βαθιάς μας θλί­ψης για τον πρό­ω­ρο χαμό σου και στη λογι­κή, τη γνώ­ση ότι εδώ και κάποιους μήνες δεν υπήρ­χε πλέ­ον δυνα­τό­τη­τα να νική­σεις τον καρ­κί­νο, έστω να επι­στρέ­ψεις σε μια ελεγ­χό­με­να καλή ποιό­τη­τα ζωής, αγω­νι­στι­κή και δημιουρ­γι­κή, έτσι όπως εσύ επέ­λε­ξες να ζήσεις για 50 χρόνια.

Μας θλί­βει η απώ­λειά σου και για­τί μέχρι πριν 10 μήνες, μέχρι το ξέσπα­σμα του πρώ­του κύμα­τος της παν­δη­μί­ας του Covid-19, εσύ παρ’ όλο που ήδη έπα­σχες, είχες εγχει­ρι­στεί, έκα­νες ακτι­νο­βο­λί­ες, ήσουν καθη­με­ρι­νά στο πόστο σου, στο διπλα­νό γρα­φείο του Τμή­μα­τος Ιστο­ρί­ας της ΚΕ. Ήσουν το ίδιο επι­στη­μο­νι­κά διε­ρευ­νη­τι­κός, ακού­ρα­στα εργα­τι­κός, προ­ση­λω­μέ­νος στην έρευ­να της Ιστο­ρί­ας του Κόμ­μα­τός μας και του διε­θνούς κομ­μου­νι­στι­κού κινή­μα­τος, με μυα­λό ανοι­κτό στην ανα­γνώ­ρι­ση αδυ­να­μιών και λαθών, αλλά πάντα από τη σκο­πιά του εργα­τι­κού συμ­φέ­ρο­ντος, της επι­στη­μο­νι­κό­τη­τας του κομμουνισμού.

Ενδια­φε­ρό­σουν και ανη­συ­χού­σες δημιουρ­γι­κά για όλη την κομ­μα­τι­κή δρα­στη­ριό­τη­τα, από την οικο­νο­μι­κή εξόρ­μη­ση έως την κομ­μα­τι­κή οικο­δό­μη­ση, τη δια­κί­νη­ση του Ριζο­σπά­στη και του πολι­τι­κού βιβλί­ου, έως την οργά­νω­ση της προ­πα­γάν­δας, τους μαζι­κούς και άμε­σα πολι­τι­κούς μας αγώνες.

Σχε­δί­α­ζες το ταξί­δι σου στην Κύπρο για να μελε­τή­σεις αρχεία σχε­τι­κά με την ιστο­ρία του κομ­μου­νι­στι­κού κινή­μα­τος εκεί και της σχέ­σης του με το κίνη­μα στην Ελλά­δα. Δεν είναι το μόνο ανεκ­πλή­ρω­το σχέ­διό σου. Άλλω­στε, κάθε δημιουρ­γι­κός άνθρω­πος δεν προ­λα­βαί­νει να πραγ­μα­το­ποι­ή­σει όλα τα σχέ­διά του, για­τί συνέ­χεια τ’ ανα­νε­ώ­νει. Έτσι έκα­νες κι εσύ.

Ωστό­σο, καμιά δυσκο­λία, ατο­μι­κή ή συλ­λο­γι­κή δεν κλό­νι­ζε τη μαχη­τι­κό­τη­τα και δημιουρ­γι­κό­τη­τά σου, τον αυστη­ρό σου προ­γραμ­μα­τι­σμό, που ίσως και σ’ αυτόν οφει­λό­ταν ένα προ­φίλ αρκε­τά αυστη­ρό, ίσως και από­μα­κρο για όσους δε σε γνώ­ρι­ζαν πιο άμεσα.

Όταν έμα­θες για την πάθη­σή σου, όχι μόνο είχες μια αφά­ντα­στη ψυχραι­μία, μια απο­στα­σιο­ποί­η­ση, αλλά έκα­νες μια ανθρώ­πι­νη αλλά και φιλο­σο­φι­κή τοπο­θέ­τη­ση για το ενδε­χό­με­νο του θανά­του σου, ανα­γνω­ρί­ζο­ντας ότι είχες ζήσει μια ζωή με συνει­δη­τές επι­λο­γές, πλού­σια σε κομ­μου­νι­στι­κή δρά­ση, σε μελέ­τη και γνώ­ση, είχες οικο­γέ­νεια, από­κτη­σες εγγό­νια και έζη­σες μαζί τους ένα νέο κύκλο αγά­πης και χαράς. Ένιω­θες ότι είχες μια γεμά­τη ζωή, ότι είχες έναν κύκλο ζωής ουσια­στι­κό, αφού αυτό μετρά εφ’ όσον έτσι κι αλλιώς ο κύκλος της ζωής πάντα κλεί­νει, αλλά ταυ­τό­χρο­να όσο ζει κανείς τόσο αγα­πά, τόσο θέλει τη ζωή. Παρόλ’ αυτά δήλω­σες ότι ήσουν έτοι­μος για όλα. Γι’ αυτό κατέ­γρα­ψες εκκρε­μό­τη­τες, παρέ­δω­σες φακέ­λους, ιστο­ρι­κά πονή­μα­τα που δεν είχαν ολοκληρωθεί.

Και αυτές οι ενέρ­γειές σου επι­βε­βαί­ω­ναν ότι τα 70 χρό­νια σου σε τίπο­τα δεν είχαν επη­ρε­ά­σει τη ζωντά­νια και δημιουρ­γι­κό­τη­τά σου, γι’ αυτό και νιώ­θου­με, συνει­δη­το­ποιού­με την απώ­λειά σου, παλεύ­ου­με όλοι μαζί οι σύντρο­φοί σου στο Τμή­μα Ιστο­ρί­ας, στα συστε­γα­ζό­με­να στον ίδιο όρο­φο και άμε­σα συνερ­γα­ζό­με­να Τμή­μα­τα της ΚΕ, όπως η ΙΕ, η ΚΟΜΕΠ, της Οικο­νο­μί­ας, παλεύ­ου­με να κλεί­σου­με τις ρωγ­μές της απου­σί­ας σου, κρα­τώ­ντας τις αρε­τές σου, την παρα­κα­τα­θή­κη της προ­σφο­ράς σου.

Η δια­δρο­μή ζωής του σ. Μάκη, η δια­μόρ­φω­ση της προ­σω­πι­κό­τη­τάς του ήταν το απο­τέ­λε­σμα της συνά­ντη­σης του συγκε­κρι­μέ­νου ατό­μου στις κοι­νω­νι­κές συν­θή­κες της έντο­να βιο­μη­χα­νι­κής, εργα­τι­κής Ελευ­σί­νας στις πρώ­τες μετά το Β’ Παγκό­σμιο Πόλε­μο δεκαετίες.

Ο σ. Μάκης γεν­νή­θη­κε στην Ελευ­σί­να στις 21 Γενά­ρη του 1950 από γονείς εργά­τες — βιο­πα­λαι­στές. Ο πατέ­ρας του συμ­με­τεί­χε στο ΕΑΜ. Στην εργα­τού­πο­λη της Ελευ­σί­νας τελεί­ω­σε το Δημο­τι­κό και το Γυμνά­σιο. Ήταν πολύ καλός μαθητής.

Στη μαθη­τι­κή του ηλι­κία άρχι­σε η πολι­τι­κή, κομ­μου­νι­στι­κή του αφύ­πνι­ση, στην οποία συνέ­βα­λαν συν­δυα­στι­κά η ταξι­κή θέση των γονιών του, οι οικο­γε­νεια­κές πολι­τι­κές εμπει­ρί­ες, το κοι­νω­νι­κό περι­βάλ­λον της εργα­τού­πο­λης που ζού­σε, το διά­βα­σμα έργων της στρα­τευ­μέ­νης με το εργα­τι­κό κίνη­μα λογο­τε­χνί­ας και οπωσ­δή­πο­τε η πηγαία ανη­συ­χία και φλό­γα ανα­ζή­τη­σης μιας πραγ­μα­τι­κά πολι­τι­σμέ­νης κοι­νω­νί­ας μ’ επί­κε­ντρο τον εργα­ζό­με­νο και τις ανά­γκες του.

Ρεα­λι­στι­κά ανα­δει­κνύ­ει αυτές τις συν­θή­κες ο ίδιος στο βιο­γρα­φι­κό του πριν 20 χρόνια:

“Είχε παί­ξει ρόλο, αναμ­φί­βο­λα, και το γει­το­νι­κό περι­βάλ­λον. Ζού­σα­με σε μία αυλή μαζί με οικο­γέ­νειες πολι­τι­κών κρα­του­μέ­νων της προ­δι­κτα­το­ρι­κής και της δικτα­το­ρι­κής περιό­δου αργό­τε­ρα. (…) Εκτι­μάω ότι ήταν και το γενι­κό­τε­ρο εργα­τι­κό αγω­νι­στι­κό περι­βάλ­λον της Ελευ­σί­νας. Ενός θεί­ου μου του είχαν ανοί­ξει το κεφά­λι με ξιφο­λόγ­χη στις μεγά­λες απερ­γί­ες του 1936 στην Ελευ­σί­να. Μιας γει­τό­νισ­σάς μας το παι­δί (απερ­γός) δολο­φο­νή­θη­κε από την έφιπ­πη αστυ­νο­μία το 1927. Άλλος θεί­ος μου είχε μεί­νει χρό­νια άνερ­γος μετά την εξο­ρία”.

Η ανά­γκη έντα­ξης στο ΚΚΕ, αρχι­κά στη νεο­σύ­στα­τη νεο­λαία του, την ΚΝΕ, ωρί­μα­σε στις συν­θή­κες της στρα­τιω­τι­κής δικτα­το­ρί­ας, όταν ήταν φοι­τη­τής στη Νομι­κή Σχο­λή Αθή­νας, αλλά και εργα­ζό­με­νος για να στη­ρί­ξει την οικο­γέ­νειά του. Τότε επι­δί­ω­ξε και ήρθε σ’ επα­φή με στε­λέ­χη του Κόμ­μα­τος και της ΚΝΕ στην Ελευσίνα.

Οργα­νώ­θη­κε το 1969 στην παρά­νο­μη τότε ΚΝΕ και δρα­στη­ριο­ποι­ή­θη­κε στον τοπι­κό Φοι­τη­τι­κό Σύλ­λο­γο της Ελευ­σί­νας. Ανέ­λα­βε να συγκρο­τή­σει οργά­νω­ση της ΚΝΕ στην πόλη και το πραγ­μα­το­ποί­η­σε. Ο τοπι­κός Φοι­τη­τι­κός Σύλ­λο­γος ανέ­πτυ­ξε πλού­σια δρά­ση, με απο­κο­ρύ­φω­μα τις μεγά­λες συγκε­ντρώ­σεις κατά των επε­κτά­σε­ων των διυ­λι­στη­ρί­ων του Λάτση στην περιο­χή. Μαζί με άλλους νέους από την Ελευ­σί­να πήρε μέρος στις κατα­λή­ψεις της Νομι­κής, στον ξεση­κω­μό του Πολυ­τε­χνεί­ου το Νοέμ­βρη του 1973, όπως και σε άλλες αντι­δι­κτα­το­ρι­κές εκδη­λώ­σεις. Παρα­μο­νές του Πολυ­τε­χνεί­ου οργα­νώ­θη­κε στο ΚΚΕ.

Ο σ. Μάκης έγραψε:

“Στη δικτα­το­ρία δεν πια­στή­κα­με. Όπως έμα­θα αργό­τε­ρα, το χτύ­πη­μα απο­φεύ­χθη­κε, λόγω της άψο­γης στά­σης που κρά­τη­σαν οι σύντρο­φοι στα βασα­νι­στή­ρια, μετά τις συλ­λή­ψεις του Φλε­βά­ρη 1974”.

Μετά την κατάρ­ρευ­ση της δικτα­το­ρί­ας, ανα­δεί­χτη­κε μέλος του ΚΣ της ΚΝΕ και ανέ­λα­βε διά­φο­ρες οργα­νω­τι­κές χρε­ώ­σεις. Το Φλε­βά­ρη του 1975 πέρα­σε απο­κλει­στι­κά στη δου­λειά του Κόμ­μα­τος. Στο 10ο Συνέ­δριο του ΚΚΕ (1978) εκλέ­χτη­κε ανα­πλη­ρω­μα­τι­κό μέλος της ΚΕ, ενώ ταυ­τό­χρο­να ήταν μέλος του Γρα­φεί­ου της Νομαρ­χια­κής Επι­τρο­πής Δυτι­κής Αττι­κής και Γραμ­μα­τέ­ας της ΚΟ Ελευ­σί­νας. Στο 11ο Συνέ­δριο (1982) επα­νε­κλέ­χτη­κε ανα­πλη­ρω­μα­τι­κό μέλος της ΚΕ, ανέ­λα­βε Γραμ­μα­τέ­ας της Νομαρ­χια­κής Επι­τρο­πής Λέσβου — Λήμνου και εγκα­τα­στά­θη­κε στη Μυτιλήνη.

Στο 12ο Συνέ­δριο (1987) εκλέ­χτη­κε τακτι­κό μέλος της ΚΕ με ευθύ­νη την καθο­δή­γη­ση Κομ­μα­τι­κών Οργα­νώ­σε­ων. Η πρω­το­πό­ρα ατα­λά­ντευ­τα επα­να­στα­τι­κή στά­ση του εκφρά­στη­κε σε όλη την κρί­σι­μη περί­ο­δο, πριν και κατά την Ευρεία Ολο­μέ­λεια της ΚΕ τον Ιού­νη του 1990. Σε και­ρούς επι­κρά­τη­σης της αντε­πα­νά­στα­σης και πισω­γυ­ρί­σμα­τος του Διε­θνούς Κομ­μου­νι­στι­κού Κινή­μα­τος, ο σύντρο­φος Μάκης υπε­ρα­σπί­στη­κε μαχη­τι­κά τον επα­να­στα­τι­κό χαρα­κτή­ρα του Κόμ­μα­τος, πρω­το­στα­τώ­ντας στην αντι­πα­ρά­θε­ση με τις οπορ­του­νι­στι­κές δυνά­μεις. Ήταν από τα στε­λέ­χη που ξεχώ­ρι­σαν στην ιδε­ο­λο­γι­κο­πο­λι­τι­κή πάλη κατά τη διάρ­κεια του 13ου Συνε­δρί­ου κρί­σης του Κόμ­μα­τος (1991).

Με πάθος, αλλά κυρί­ως με επι­χει­ρή­μα­τα, πολέ­μη­σε τον οπορ­του­νι­σμό που στ’ όνο­μα της ανα­νέ­ω­σης επι­χει­ρού­σε τη “μετα­τρο­πή του ΚΚΕ σε κάτι άλλο”, όπως είπε, καταρ­γώ­ντας τον κομ­μου­νι­στι­κό του χαρα­κτή­ρα, ακο­λου­θώ­ντας την τύχη του Ιτα­λι­κού Κομ­μου­νι­στι­κού Κόμματος.

Είναι χαρα­κτη­ρι­στι­κό και δια­χρο­νι­κής σημα­σί­ας το εξής από­σπα­σμα από την ομι­λία του:

“Όσο για το ότι δεν θέλου­με ν’ αλλά­ξει τίπο­τα, προ­φα­νώς πρό­κει­ται για αβά­σι­μη δια­πί­στω­ση. Όσοι αντι­λαμ­βα­νό­μα­στε τον μαρ­ξι­σμό-λενι­νι­σμό σαν θεω­ρία διαρ­κώς εξε­λισ­σό­με­νη, αντα­νά­κλα­ση της συνε­χώς μετα­βαλ­λό­με­νης αντι­κει­με­νι­κής πραγ­μα­τι­κό­τη­τας, δεν μπο­ρεί παρά να είμα­στε από φύση ανανεωτές.

Σ’ εκεί­νο που αντι­στε­κό­μα­στε, δεν είναι ο εμπλου­τι­σμός της με τα νέα δεδο­μέ­να της επι­στή­μης και της επα­να­στα­τι­κής (θετι­κής και αρνη­τι­κής) παγκό­σμιας εμπει­ρί­ας, αλλά η κατάρ­γη­ση των βασι­κών της αρχών. Με στή­ριγ­μα αυτές τις αρχές εκφρά­ζω τη γνώ­μη, ότι πρέ­πει όλοι να συμ­βά­λου­με προ­κει­μέ­νου, μέσα από μια σκλη­ρή πορεία, τώρα και μετά το Συνέ­δριο, το ΚΚΕ να οικο­δο­μή­σει την ενό­τη­τά του, που θα είναι ιδε­ο­λο­γι­κή, πολι­τι­κή και οργα­νω­τι­κή ενό­τη­τα, για να είναι πραγ­μα­τι­κά στέρεα”.

Στο 13ο Συνέ­δριο επα­νε­κλέ­χτη­κε μέλος της ΚΕ και στη Γραμ­μα­τεία της ΚΕ, με χρέ­ω­ση τις ΚΟ Ανα­το­λι­κής και Δυτι­κής Πελο­πον­νή­σου. Ήταν το ίδιο μαχη­τι­κός στη σκλη­ρή δια­πά­λη με τον οπορ­του­νι­σμό μέσα στην ίδια την ΚΕ μέχρι την ορι­στι­κή ρήξη με την οπορ­του­νι­στι­κή ομά­δα και την απο­χώ­ρη­σή της από την ΚΕ και το Κόμ­μα. Μετά την απο­χώ­ρη­ση των οπορ­του­νι­στών έδω­σε τη μάχη, κυρί­ως μέσω της εφη­με­ρί­δας της ΚΕ «Ριζο­σπά­στης», ως υπεύ­θυ­νος του πολι­τι­κού ρεπορ­τάζ. Απο­φα­σι­στι­κή ήταν η συμ­βο­λή του στη δύσκο­λη πορεία ιδε­ο­λο­γι­κής, πολι­τι­κής και οργα­νω­τι­κής επα­να­στα­τι­κής ανα­συ­γκρό­τη­σης του Κόμ­μα­τος που ακο­λού­θη­σε μετά το 14ο Συνέ­δριο, με την ευθύ­νη του μέλους του ΠΓ της ΚΕ.

Παρά την ιδε­ο­λο­γι­κή — πολι­τι­κή συμ­βο­λή του, ο ίδιος έλεγ­χε αυτο­κρι­τι­κά το μερί­διο ευθύ­νης του στην κρί­ση του Κόμ­μα­τος. Με την ομι­λία του στο 14ο Συνέ­δριο κατα­λό­γι­ζε στον εαυ­τό του ως μέλος της ΚΕ ευθύ­νη, για­τί απο­δέ­χτη­κε την πρό­τα­ση αντι­κα­τά­στα­σης του σ. Φλω­ρά­κη, ΓΓ της ΚΕ, από το Γρ. Φαρά­κο, για­τί απο­δέ­χτη­κε τη σύν­θε­ση της Επι­τρο­πής Θέσε­ων για το 13ο Συνέ­δριο, ενώ ‑όπως χαρα­κτη­ρι­στι­κά έγρα­ψε- γνώ­ρι­ζε “τι καπνό φού­μα­ραν”, για­τί δεν είδε έγκαι­ρα ότι πίσω από “τον αρι­στε­ρο­δε­ξιό οπορ­του­νι­σμό της ομά­δας Γρά­ψα, είχε οχυ­ρω­θεί ο δεξιός οπορ­του­νι­σμός, που είχε επι­κε­φα­λής τον Γρ. Φαράκο”.

Και μια και είναι μπρο­στά μας η εκπό­νη­ση της Ιστο­ρί­ας του Κόμ­μα­τός μας για την περί­ο­δο 1974–1991, αξί­ζει να μετα­φέ­ρου­με αυτού­σια τα λόγια του σ. Μάκη:

“Η μάχη ενά­ντια σ’ αυτή την ομά­δα μάς απέ­σπα­σε όλη την προ­σο­χή από την άλλη ομά­δα. Απο­δεί­χνο­ντας έτσι, ότι η επα­γρύ­πνη­ση δεν ήταν ανα­πτυγ­μέ­νη στον απαι­τού­με­νο βαθ­μό. Και λέω αρι­στε­ρο­δε­ξιό οπορ­του­νι­σμό, για­τί και οι δύο, ενώ στα λόγια είχαν δια­φο­ρε­τι­κή πολι­τι­κή κατεύ­θυν­ση, στην οργα­νω­τι­κή λει­τουρ­γία ταυ­τι­ζό­ντου­σαν από­λυ­τα. Ήταν και οι δύο υπέρ της κατάρ­γη­σης ουσια­στι­κά του δημο­κρα­τι­κού συγκε­ντρω­τι­σμού. Τον τσα­λα­πά­τη­σαν έμπρα­κτα εξάλ­λου, κάνο­ντας μια μακρό­χρο­νη μεθο­δι­κή φρα­ξιο­νι­στι­κή δουλειά.

Στη σύγκρου­ση με τον δεξιό ανα­θε­ω­ρη­τι­σμό, ενά­ντια στη σοσιαλ­δη­μο­κρα­τι­κο­ποί­η­ση του ΚΚΕ, υπε­ρί­σχυ­σε η αντί­λη­ψη που ήθε­λε και θέλει την αυτο­τε­λή ύπαρ­ξη του ΚΚΕ, τη δια­τή­ρη­σή του σαν κόμ­μα επα­να­στα­τι­κό. Η αντί­λη­ψη που πάλευε για την ιδε­ο­λο­γι­κή — πολι­τι­κή — οργα­νω­τι­κή ενό­τη­τα του Κόμματος”.

Από το 15ο Συνέ­δριο έως και το τελευ­ταίο το 20ο, επα­νε­κλέ­γε­ται στην Κεντρι­κή Επι­τρο­πή ανα­λαμ­βά­νο­ντας μετα­ξύ άλλων χρε­ώ­σεις όπως υπεύ­θυ­νος στο Γρα­φείο Τύπου και υπεύ­θυ­νος στο Τμή­μα Ιστο­ρί­ας της ΚΕ. Ως υπεύ­θυ­νος του Γρα­φεί­ου Τύπου της ΚΕ απέ­δει­ξε ότι ήταν άτρω­τος στις πιέ­σεις και στους μηχα­νι­σμούς του συστή­μα­τος κι αυτό συχνά προ­κά­λε­σε τη στο­χο­ποί­η­σή του σ’ εκεί­νους τους δύσκο­λους καιρούς.

Ωστό­σο, σοβα­ροί πολι­τι­κοί αντί­πα­λοι αυτού του χώρου και με την ανα­κοί­νω­ση του θανά­του του έκα­ναν δηλώ­σεις για το ήθος, την ειλι­κρί­νεια και τη συνει­σφο­ρά του στη συνε­πή εφαρ­μο­γή όσων απο­φα­σί­ζο­νταν στις δια­κομ­μα­τι­κές εκλο­γι­κές επιτροπές.

Αναμ­φί­βο­λα σημα­ντι­κή ήταν η συμ­βο­λή του σ. Μάκη, στην επε­ξερ­γα­σία της επα­να­στα­τι­κής στρα­τη­γι­κής του Κόμ­μα­τος και στη μαχη­τι­κή υπε­ρά­σπι­ση της σοσια­λι­στι­κής οικο­δό­μη­σης μαζί με την εξα­γω­γή των ανα­γκαί­ων συμπε­ρα­σμά­των μετά την ανα­τρο­πή του σοσια­λι­σμού. Ως υπεύ­θυ­νος του Τμή­μα­τος Ιστο­ρί­ας, αφο­σιώ­θη­κε στη μελέ­τη και τη συγ­γρα­φή της Ιστο­ρί­ας του Κόμ­μα­τος, ιδιαί­τε­ρα της έκδο­σης των Δοκι­μί­ων Ιστο­ρί­ας του ΚΚΕ.

Από τη νεα­νι­κή του ηλι­κία έως το τέλος, τον σ. Μάκη χαρα­κτή­ρι­ζε η ικα­νό­τη­τα να συν­δυά­ζει τη δια­νοη­τι­κή με την πρα­κτι­κή εργα­σία, ικα­νό­τη­τα ανα­πτυγ­μέ­νη στις κοι­νω­νι­κές συν­θή­κες που έζη­σε, στην ανά­γκη να δου­λέ­ψει από μικρός, αλλά και στις δια­δο­χι­κά δια­φο­ρε­τι­κές χρε­ώ­σεις του στο Κόμ­μα που κάλυ­ψαν σχε­δόν όλο το φάσμα, μ’ εξαί­ρε­ση τη συν­δι­κα­λι­στι­κή χρέωση.

Δια­μορ­φώ­θη­κε σε ώρι­μο, ατσα­λω­μέ­νο και ιδε­ο­λο­γι­κά-πολι­τι­κά ανα­πτυγ­μέ­νο στέ­λε­χος του Κόμ­μα­τος, που με ευθύ­τη­τα υπε­ρα­σπι­ζό­ταν τη γνώ­μη του μέσα στα πλαί­σια των αρχών λει­τουρ­γί­ας του Κόμματος.

Ιδιαί­τε­ρο χάρι­σμα του σ. Μάκη ήταν η πολύ καλή γνώ­ση της ελλη­νι­κής γλώσ­σας — άλλω­στε αυτό φαί­νε­ται στα γρα­πτά του, στη σαφή­νεια και λιτό­τη­τα του προ­φο­ρι­κού πολι­τι­κού του λόγου. Ίσως και γι’ αυτό στε­λέ­χη της ΚΝΕ αλλά και του Κόμ­μα­τος “κρέ­μο­νταν από τα χεί­λη του”, όπως είπαν χαρα­κτη­ρι­στι­κά. ‘Ηταν εξοι­κειω­μέ­νος με όλες τις μορ­φές της λογο­τε­χνί­ας, την πεζο­γρα­φία, αλλά και την ποί­η­ση, κάτι που ίσως δεν είναι τόσο γνωστό.

Προ­φα­νώς συνέ­βα­λαν και οι σπου­δές του στη Νομι­κή Σχο­λή παρ’ όλο που δεν κατέ­λη­ξαν στην από­κτη­ση πτυ­χί­ου. Ωστό­σο, δε θεω­ρού­σε ούτε την κομ­μα­τι­κή δρά­ση του ούτε τις οικο­νο­μι­κές δυσκο­λί­ες ως βασι­κή αιτία που δεν πήρε το πτυ­χίο. Ανα­φέ­ρει χαρακτηριστικά:

“Μπο­ρού­σα, αν και ήμουν από το 1974 επαγ­γελ­μα­τι­κό στέ­λε­χος, να είχα τελειώ­σει. Όχι για­τί είχα σκο­πό να δικη­γο­ρή­σω. Ούτε μου άρε­σε αυτό το επάγ­γελ­μα, ούτε είχα τέτοιες βλέ­ψεις. Έτσι κι αλλιώς ήθε­λα να γίνω δημο­σιο­γρά­φος. Όμως έπρε­πε να τελειώ­σω, περισ­σό­τε­ρο για λόγους ηθι­κής ικα­νο­ποί­η­σης — και όχι μόνο δικής μου. Δεν το έκα­να, από μια στρα­βή αντί­λη­ψη. Και το φέρω βαρέως…”.

Η αυστη­ρή πολι­τι­κή φυσιο­γνω­μία του και ο πολύ αιχ­μη­ρός πολι­τι­κός του λόγος συχνά εμπό­δι­ζαν ακό­μη και κοντι­νούς συνερ­γά­τες του στο Κόμ­μα να αντι­λη­φθούν το μεγά­λο εύρος ευαι­σθη­σιών και ενδια­φε­ρό­ντων του. Σε αυτά τα ενδια­φέ­ρο­ντα ήταν και ένα ακό­μη ανεκ­πλή­ρω­το, η μελέ­τη της ιστο­ρί­ας της ελλη­νι­κής γλώσσας.

Ο σ. Μάκης, πριν 20 χρό­νια, τον Ιού­λη του 2000 εκτί­μη­σε για το τέλος της ζωής του:

“Τώρα, που γρά­φω τού­το το βιο­γρα­φι­κό σημεί­ω­μα, συμπλή­ρω­σα 31 χρό­νια οργα­νω­μέ­νης δρά­σης, απ’ αυτά 27 ως μέλος του ΚΚΕ. Και είμαι βέβαιος, ότι σ’ αυτό το κόμ­μα θα με βρει και ο θάνα­τος. Απ’ αυτή την άπο­ψη θεω­ρώ, ότι δεν υπήρ­χε κάτι καλύ­τε­ρο που θα μπο­ρού­σα να κάνω στη ζωή μου. Άρα είναι φυσι­κό να αισθά­νο­μαι ευτυ­χής και περή­φα­νος. Σ’ αυτά τα χρό­νια δεν θυμά­μαι να ξημέ­ρω­σε μέρα, που να είχα στο νου μου πρώ­τα κάτι άλλο και όχι το Κόμμα”.

Σύντρο­φε Μάκη,

Με τα χρό­νια που ακο­λού­θη­σαν, ξεπέ­ρα­σες τα 50 χρό­νια κομ­μα­τι­κής δρά­σης και τα 30 συνε­χή χρό­νια ως μέλος της ΚΕ.

Πώς είδε αυτή σου την πορεία το νεό­τε­ρο μέλος του Τμή­μα­τος Ιστο­ρί­ας της ΚΕ, ο σ. Στρα­τής; Έγρα­ψε τα εξής λόγια για σένα:

“Χωρίς εισα­γω­γή.
Έτσι έγρα­φες, έτσι δρούσες.
Κατευ­θεί­αν στην ουσία, στο στό­χο, στο συμπέρασμα
στην αλή­θεια.

Είτε καθο­δη­γού­σες κάποια Οργά­νω­ση του Κόμματος,
είτε έγρα­φες κάποια ανα­κοί­νω­ση του Γρα­φεί­ου Τύπου ή κάποιο άρθρο στον Ριζοσπάστη.

Ακό­μα περισ­σό­τε­ρο, όταν έγρα­φες για την Ιστο­ρία του Κόμματος,
ανα­ζη­τώ­ντας πηγές και απαντήσεις.

Χωρίς εισα­γω­γή.
Μα με χιού­μορ, με όρεξη
με ενδια­φέ­ρον για τη γνώ­μη των συντρό­φων — την οποία πάντα ζητούσες,
με έγνοια για τους νεότερους.
Αυστη­ρός και λιτός — μα τόσο πληθωρικός
στη γνώ­ση, στην κου­βέ­ντα, στο καλαμπούρι.

Σίγου­ρα, δίχως περι­κο­κλά­δες και φτιασίδια.
Μέσα στη δου­λειά, με πολ­λή δουλειά
- για­τί η μέρα πέρα­σε και ο μήνας βγήκε.

Χωρίς εισα­γω­γή.
Μ’ έναν «επί­λο­γο» που θα κρα­τή­σου­με φυλα­χτό και οδη­γό στη δρά­ση μας”.
Κι αυτός ο επί­λο­γος βρί­σκε­ται στο βιο­γρα­φι­κό σου, που δυστυ­χώς δεν πρό­λα­βες να το συμπληρώσεις.

Έγρα­ψες:

«Ως το πιο σημα­ντι­κό που μου έδω­σε το Κόμ­μα, θεω­ρώ ότι με βοή­θη­σε αφά­ντα­στα να ξεκολ­λή­σω από­λυ­τα από τού­το το άθλιο σύστη­μα, τον καπι­τα­λι­σμό που ζού­με. Και πιστεύω ότι όσον αφο­ρά τη γενι­κή τάση της ζωής, δεν έχου­με τίπο­τα άλλο να μάθου­με. Τα μάθα­με όλα στο Κόμ­μα. Μας μένει μόνο να υλο­ποι­ή­σου­με το όρα­μα που θα την κάνει καλύτερη».

Γι’ αυτή τη ζωή αγω­νί­στη­κες, μπό­ρε­σες μαζί με τη συντρό­φισ­σά σου στη ζωή και στο Κόμ­μα Κατε­ρί­να, να μετα­λα­μπα­δεύ­σεις το κομ­μου­νι­στι­κό ιδα­νι­κό στα παι­διά σου Νίκο και Ελέ­νη, ευτύ­χη­σες να τους ζεις και ως συντρό­φους στο Κόμμα.

Η ΚΕ εκφρά­ζει τα πιο θερ­μά συλ­λυ­πη­τή­ρια στη συντρό­φισ­σα Κατε­ρί­να, στους συντρό­φους μας Νίκο και Ελέ­νη, στα εγγό­νια σου που θα σ’ έχουν στην καρ­διά και στη μνή­μη τους με περη­φά­νια, στους άλλους συγ­γε­νείς και οικεί­ους σου.

Σ. Μάκη δεν έγραψες μόνο Ιστορία, πέρασες στην Ιστορία του ΚΚΕ.
Θα σε θυμόμαστε ως επαναστατική ηρεμία και επαναστατική καταιγίδα μαζί, θα μείνεις αθάνατος στην Ιστορία του ΚΚΕ και της ταξικής πάλης στην Ελλάδα

…»