Λίνα Βερτμίλερ (1928–2021): Η κυρία και ο κινηματογράφος — Γράφει ο Ειρηναίος Μαράκης

Αφιε­ρω­μέ­νο στη Ν.Κ
που πολύ αγάπησε
τη Λίνα Βερτμίλερ

 «[Οι εικό­νες της Βερ­τμί­λερ] ήταν αστεί­ες και τρο­μα­κτι­κά οδυ­νη­ρές και μεγά­λες και συναι­σθη­μα­τι­κές και υπερ­βο­λι­κές και δημο­φι­λείς. Και μέσα σε αυτό το πλαί­σιο, ήταν σε θέση να κάνει πράγ­μα­τα που κανείς άλλος δεν έκα­νε… Αυτό ήταν ένα πολύ ιδιαί­τε­ρο καλ­λι­τε­χνι­κό όρα­μα.» —Μάρ­τιν Σκορτσέζε

Πολ­λά χρό­νια πριν το #metoo αλλά μέσα στην πολύ­χρω­μη, αγω­νι­στι­κή, φωτει­νή δεκα­ε­τία του ’60 και σε άμε­ση σύν­δε­ση με αυτή η Λίνα Βερ­τμί­λερ, Ιτα­λί­δα σκη­νο­θέ­τρια και σενα­ριο­γρά­φος, έφε­ρε στην μεγά­λη οθό­νη τις γυναί­κες πρω­τα­γω­νί­στριες πέρα από το Χόλι­γουντ ανα­δει­κνύ­ο­ντας τη γυναι­κεία θέση και οπτι­κή πάνω στα διά­φο­ρα ζητή­μα­τα. Παράλ­λη­λα έφε­ρε στην μεγά­λη οθό­νη την κρί­ση του αντρι­κού φύλου, στην Ιτα­λία αλλά και παντού. Μοι­ραία αυτές οι επι­λο­γές την οδή­γη­σαν σε ευθεία σύγκρου­ση με το, μέχρι και σήμε­ρα, ανδρο­κρα­τού­με­νο χώρο του κινη­μα­το­γρά­φου. Για να πει­ρά­ξου­με λίγο τους κάθε λογής σεξι­στές και ακρο­δε­ξιούς κήν­σο­ρες μιας συντη­ρη­τι­κής ηθι­κής, η Λίνα υπήρ­ξε μια από τις πρώ­τες… «woke» σκη­νο­θέ­τριες του παγκό­σμιου κινηματογράφου…

Η πολι­τι­κή, η εργα­τι­κή τάξη, ο έρω­τας απο­τυ­πώ­θη­καν στα έργα της όχι εξι­δα­νι­κευ­μέ­να αλλά ως κατα­στά­σεις που έρχο­νται αντι­μέ­τω­πες με ένα σύστη­μα το οποίο «γνω­ρί­ζει πώς να αφο­μοιώ­νει όλες τις πάστες ανθρώ­πων» (Γιάν­νης Καντέ­ας-Παπα­δό­που­λος, Αθη­νό­ρα­μα). Παράλ­λη­λα οι ται­νί­ες της Ιτα­λί­δας δημιουρ­γού σατι­ρί­ζουν αιχ­μη­ρά — και δια­σκε­δα­στι­κά — την μετα­πο­λε­μι­κή Ιτα­λία, την Μαφία, τα ήθη και τις αντι­λή­ψεις της επο­χής, και όπως είναι φυσι­κό, το φασι­σμό. Συνο­λι­κά, οι ται­νιες της έγι­ναν θέμα συζή­τη­σης και όπως δια­βά­ζου­με, κατέρ­ρι­ψαν τα αμε­ρι­κα­νι­κά ρεκόρ εισπρά­ξε­ων ξενό­γλωσ­σων ται­νιών. Το περιο­δι­κό New York (τεύ­χος Φεβρουα­ρί­ου 1976) την έβα­λε στο εξώ­φυλ­λο με τον τίτλο «Ο πιο σημα­ντι­κός σκη­νο­θέ­της μετά τον Ίνγκ­μαρ Μπέρ­γκ­μαν» .

Οι απλοί άνθρωποι στο προσκήνιο

Ο φακός της Βερ­τμί­λερ ανα­δει­κνύ­ει τους απλούς ανθρώ­πους που δεν παύ­ουν να πιστεύ­ουν σε ένα καλύ­τε­ρο μέλ­λον ακό­μα και όταν κάθε ελπί­δα, φαι­νο­με­νι­κά, έχει χαθεί. Με στα­θε­ρό ταξι­κό προ­σα­να­το­λι­σμό, υπέρ της ταξι­κής πάλης δεν αφή­νει εκτός της κρι­τι­κής της την Αρι­στε­ρά και την Αναρ­χία ανα­δει­κνύ­ο­ντας το ανα­ντί­στοι­χο της παρου­σί­ας τους σε σχέ­ση με τις ανά­γκες και τα προ­βλή­μα­τα της επο­χής. Ειρω­νι­κή, με πάθος και όρε­ξη για ζωή απο­τε­λεί (ή πρέ­πει να απο­τε­λεί) σημείο ανα­φο­ράς για το σύγ­χρο­νο ιτα­λι­κό και παγκό­σμιο κινη­μα­το­γρά­φο. Οι αντι­φά­σεις των χαρα­κτή­ρων στις ται­νί­ες της Βερ­τμί­λερ, κάνουν βήμα­τα προς μια κοι­νω­νι­κή συνει­δη­το­ποί­η­ση αλλά δεν κατα­φέρ­νουν να σπά­σουν από τις κυρί­αρ­χες αντι­λή­ψεις. Αυτό φυσι­κά, δεν είναι απο­τε­λεί λάθος αλλά μια πραγ­μα­τι­κή συν­θή­κη που η σκη­νο­θέ­τρια προ­σεγ­γί­ζει με οξυ­δέρ­κεια και κατά τη γνώ­μη μου, με βαθύ κρι­τι­κό πνεύ­μα. Αξί­ζει σε αυτό το σημείο να θυμη­θού­με τι έγρα­φε ο Αντό­νιο Γκράμ­σι σχε­τι­κά με την αντι­φα­τι­κή συνεί­δη­ση της εργα­τι­κής τάξης: «Κάποιος θα μπο­ρού­σε να πει ότι αυτός [ο εργά­της] έχει δυο θεω­ρη­τι­κές συνει­δή­σεις (ή μια αντι­φα­τι­κή συνεί­δη­ση): αυτή που υπο­νο­εί­ται στη δρα­στη­ριό­τη­τά του και η οποία τον ενώ­νει πραγ­μα­τι­κά με τους συνα­δέλ­φους του στο μετα­σχη­μα­τι­σμό στην πρά­ξη του πραγ­μα­τι­κού κόσμου και εκεί­νη που δια­κρί­νε­ται επι­φα­νεια­κά ή φρα­στι­κά και την οποία την έχει κλη­ρο­νο­μή­σει από το παρελ­θόν και την έχει αφο­μοιώ­σει άκρι­τα». Η συγκε­κρι­μέ­νη συν­θή­κη απει­κο­νί­ζε­ται κυρί­ως στην «Ιστο­ρία έρω­τα και αναρ­χί­ας» χωρίς αυτό να σημαί­νει ότι η αναρ­χι­κή Λίνα είχε στο μυα­λό της έναν επα­να­στά­τη μαρ­ξι­στή όπως ο Γκράμσι…

Η κινη­μα­το­γρα­φι­κή δημιουρ­γός σπού­δα­σε θέα­τρο και χάρις στη γνω­ρι­μία της με τον Μαρ­τσέ­λο Μαστρο­γιά­νι και την τότε σύζυ­γό του Φλώ­ρα Καρά­μπε­λα που συν­δέ­ο­νταν με τον Φρε­ντε­ρί­κο Φελί­νι, δού­λε­ψε ως βοη­θός σκη­νο­θέ­τη στην κορυ­φαία ται­νία του μεγά­λου σκη­νο­θέ­τη «81/2» (1963). Το σκη­νο­θε­τι­κό της ντε­μπού­το έγι­νε την ίδια χρο­νιά με την ται­νία «Ι Basilischi» την οποία γυρί­ζει με το κινη­μα­το­γρα­φι­κό συνερ­γείο του Φελί­νι. Έγι­νε διε­θνώς γνω­στή με την ται­νία «Μίμης ο Σιδε­ράς» (1972) όπου παρου­σιά­ζει τον Μίμι, ένας Σικε­λό εργά­τη, που ανα­γκά­ζε­ται να μετα­κο­μί­σει από το χωριό του στο Τορί­νο για­τί ψήφι­σε «κατά λάθος» το Κομ­μου­νι­στι­κό Κόμ­μα. Όταν αφή­σει έγκυο μια γυναί­κα, θα κάνει ό,τι μπο­ρεί για να το κρα­τή­σει μυστι­κό από τη γυναί­κα του. Είναι μια σάτι­ρα για τις αντι­λή­ψεις περί φύλου και της κοι­νω­νι­κής και πολι­τι­κής θέσης στην Ιτα­λία — και όχι μόνο — που μπο­ρούν να επη­ρε­ά­σουν και επη­ρε­ά­ζουν πλή­θος ανθρώ­πων ακό­μα και των πιο ιδε­ο­λό­γων. Μπο­ρού­με να πού­με ότι ο «Μίμης ο Σιδε­ράς» είναι μια σάτι­ρα των ποι­κί­λων αντι­φά­σε­ων της μετα­πο­λε­μι­κής Ιτα­λί­ας. Αλλά η Βερ­τμί­λερ δεν προ­σφέ­ρει μαση­μέ­νη τρο­φή στο κοι­νό. Στο τέλος της ται­νί­ας ανα­ρω­τιέ­σαι, ο πρω­τα­γω­νι­στής είναι θύμα ή/και θύτης; Στην ται­νία πρω­τα­γω­νι­στούν οι μόνι­μοι συνερ­γά­τες της Τζιαν­κάρ­λο Τζια­νί­νι (Ο Πασκουα­λί­νο και οι 7 καλ­λο­νές, ται­νία επί­σης της Βερ­τμί­λερ, Hannibal) και η Μαριάν­τζε­λα Μελά­το (Η εργα­τι­κή τάξη πάει στον παρά­δει­σο, Μια τρε­λή οικογένεια).

Ένα αντιφασιστικό μήνυμα

Η ται­νία «Ιστο­ρία έρω­τα και αναρ­χί­ας» (1973), απο­τε­λεί ένα πολι­τι­κό παρα­μύ­θι που δια­δρα­μα­τί­ζε­ται στην Ιτα­λία την περί­ο­δο της ανό­δου του φασι­σμού. Βρι­σκό­μα­στε πριν από τον Β΄ Παγκό­σμιο Πόλε­μο όπου ένας αγρό­της και αναρ­χι­κός απο­φα­σί­ζει να δολο­φο­νή­σει τον Μου­σο­λί­νι, περισ­σό­τε­ρο λόγω της προ­σω­πι­κής του ηθι­κής και λιγό­τε­ρο για πολι­τι­κούς λόγους, με τη βοή­θεια μιας επί­σης αναρ­χι­κής ιερό­δου­λης. Εδώ, πέρα από το σύνο­λο της ται­νί­ας, ξεχω­ρί­ζει και η μου­σι­κή του Νίνο Ρότα (La Strada, Ο Νονός, Ροζ Πάν­θη­ρας), ιδιαί­τε­ρα το τρα­γού­δι «D’amore e d’anarchia» (ή αλλιώς γνω­στό και ως «Amare me» που ερμη­νεύ­ει συγκλο­νι­στι­κά η Άννα Μελά­το, αδερ­φή της Μαριάν­τζε­λα.  Ο Τζια­νί­νι κέρ­δι­σε το βρα­βείο Α’ Ανδρι­κού Ρόλου στο Φεστι­βάλ Κινη­μα­το­γρά­φου των Καν­νών για την ερμη­νεία του στην ται­νία όπως αντί­στοι­χα έλα­βε μια υπο­ψη­φιό­τη­τα για το Όσκαρ Α’ ανδρι­κού ρόλου για την ερμη­νεία του στη ται­νία «Ο Πασκουα­λί­νο και οι 7 καλ­λο­νές». Με τη σει­ρά της η ται­νία, που χρη­σι­μο­ποιεί σε ίσες δόσεις το δρα­μα­τι­κό στοι­χείο με δυνα­τές στιγ­μές του γελοί­ου και του γκρο­τέ­σκου, στέλ­νει ένα μήνυ­μα για τους κιν­δύ­νους της φασι­στι­κής απει­λής. (Tι ειρω­νεία, σήμε­ρα η Ιτα­λί­δα πρω­θυ­πουρ­γός Τζόρ­τζια Μελό­νι είναι πρό­ε­δρος του ακρο­δε­ξιού κόμ­μα­τος «Αδέλ­φια της Ιτα­λί­ας» (Fratelli d’Italia) που απο­τε­λεί εξέ­λι­ξη του Ιτα­λι­κού Κοι­νω­νι­κού Κινή­μα­τος (Movimento Sociale Italiano, MSI), του επί­ση­μου φασι­στι­κού κόμ­μα­τος στη μετα­πο­λε­μι­κή Ιταλία…)

Το 1974, πάντα μαζί με τον Τζιαν­κάρ­λο Τζια­νί­νι, κυκλο­φο­ρεί η ται­νία «Η κυρία και ο ναύ­της», μια κωμω­δία όπου συνυ­πάρ­χουν ο πόλε­μος των φύλων και η πάλη των τάξε­ων. Μάλι­στα, 27 χρό­νια αργό­τε­ρα γυρί­στη­κε και ένα αδιά­φο­ρο ριμέικ από τον Γκάι Ρίτσι και τη Μαντό­να… Στο ντο­κι­μα­ντέρ του Valerio Ruiz, «Lina Wertmuller: Female Trouble» και ανα­φε­ρό­με­νη στην ται­νία διη­γεί­ται ότι συνέ­λα­βε την ιδέα στη διάρ­κεια των δια­κο­πών της στη Σαρ­δη­νία με τον άντρα της Ενρί­κο και κάποιους φίλους τους. «Η ιδέα του έρη­μου νησιού, λέει, της έδι­νε την αίσθη­ση της ακρί­βειας. Αντι­προ­σώ­πευε έναν κόσμο χωρίς κανό­νες και νόμους — το μονα­δι­κό πλαί­σιο στο οποίο θα μπο­ρού­σε να υπάρ­ξει η αγά­πη των ηρώ­ων της ται­νί­ας».

Το τέλος

Η Λίνα Βερ­τμί­λερ είναι η πρώ­τη γυναί­κα που κέρ­δι­σε υπο­ψη­φιό­τη­τα για Όσκαρ Σκη­νο­θε­σί­ας για το «Ο Πασκουα­λί­νο και οι 7 καλ­λο­νές» (1975). Το 2019, έλα­βε ένα τιμη­τι­κό Όσκαρ για το σύνο­λο της στα­διο­δρο­μί­ας της. Έφυ­γε πλή­ρης ημε­ρών τη νύχτα της 9ης Δεκεμ­βρί­ου 2021, σε ηλι­κία 93 ετών.

(Με στοι­χεία από το δια­δί­κτυο. Οι κρί­σεις είναι προ­σω­πι­κές. Μια πρώ­τη μορ­φή του κει­μέ­νου δημο­σιεύ­τη­κε στο προ­σω­πι­κό μου ιστο­λό­γιο «Λογο­τε­χνία & Σκέψη)