Πρωτομαγιά και κινηματογράφος- Κλασικές ταινίες που ταυτίστηκαν με τους εργατικούς αγώνες

Εργα­τι­κή Πρω­το­μα­γιά αύριο και για μια ακό­μη φορά εκα­τομ­μύ­ρια εργα­ζό­με­νοι θα βρε­θούν στους δρό­μους όλου του κόσμου για να διεκ­δι­κή­σουν, μετα­ξύ άλλων, αξιο­πρε­πείς εργα­σί­ες και ανθρώ­πι­να μερο­κά­μα­τα, την προ­στα­σία από την αυθαι­ρε­σία των εργο­δο­τών και ασφα­λι­στι­κά δικαιώ­μα­τα, που θα συμ­βά­λουν στη βελ­τί­ω­ση της ζωής τους.

Από το μακε­λειό της εργα­τι­κής δια­δή­λω­σης στο Σικά­γο την Πρω­το­μα­γιά του 1886, που απο­τέ­λε­σε και την αφορ­μή για τον εορ­τα­σμό της Εργα­τι­κής Πρω­το­μα­γιάς, έχει περά­σει πολύς και­ρός, με τους αγώ­νες των εργα­ζο­μέ­νων να συνεχίζονται.

Όπως είναι λογι­κό, όλα αυτά έχουν εμπνεύ­σει και σημα­ντι­κούς δημιουρ­γούς, από τα χρό­νια που ο κινη­μα­το­γρά­φος έκα­νε ακό­μη τα πρώ­τα του βήμα­τα, στις δεκα­ε­τί­ες του ‘60 και ‘70 όταν άκμα­σε το πολι­τι­κό σινε­μά στην Ευρώ­πη και ειδι­κά στην Ιτα­λία, μέχρι και σήμε­ρα, με κυρί­αρ­χη την εμβλη­μα­τι­κή προ­σω­πι­κό­τη­τα του Κεν Λόουτς.

Με ευκαι­ρία την αυρια­νή απερ­γία, θα θυμη­θού­με πέντε ται­νί­ες που ταυ­τί­στη­καν με τους εργα­τι­κούς αγώ­νες και την εργα­τιά, αλλά θεω­ρού­νται και σημα­ντι­κές δημιουρ­γί­ες, με τη δική τους κινη­μα­το­γρα­φι­κή αξία, κλα­σι­κές σήμε­ρα και σίγου­ρα επίκαιρες.

Η Απεργία (1924)

Οι εργά­τες ενός εργο­στα­σί­ου συσπει­ρώ­νο­νται και απερ­γούν διεκ­δι­κώ­ντας τα αιτή­μα­τά τους, μέχρι η κινη­το­ποί­η­ση να αιμα­το­κυ­λι­στεί από τις δυνά­μεις καταστολής…

Ται­νία ορό­ση­μο για τον παγκό­σμιο κινη­μα­το­γρά­φο, καθώς απο­τε­λεί το ντε­μπού­το του πρω­το­πό­ρου Σερ­γκέι Αϊζεν­στάιν και ένα από τα πρώ­τα κεφά­λαια για την κινη­μα­το­γρα­φι­κή γλώσ­σα, μέσα από εντυ­πω­σια­κά πλά­να, εμπνευ­σμέ­νες σκη­νές πλή­θους και το μοντάζ να πρω­τα­γω­νι­στεί. Ταυ­τό­χρο­να, όμως είναι και μία ξεκά­θα­ρα πολι­τι­κή ται­νία, με όλους τους ταξι­κούς πρω­τα­γω­νι­στές να λαμ­βά­νουν το μερί­διό τους. Οι άπλη­στοι κεφα­λαιο­κρά­τες με τα πού­ρα τους, οι εργά­τες που είναι έτοι­μοι να θυσια­στούν και η εξου­σία να δεί­χνει τη δύνα­μή της παρα­τάσ­σο­ντας την ισχύ των όπλων.

Ο Κιθ Ρίντερ στην «Ιστο­ρία του Παγκό­σμιου Κινη­μα­το­γρά­φου» γρά­φει για την «Απερ­γία» του Αϊζεν­στάιν: Για τον Αϊζεν­στάιν σημα­σία δεν έχουν τα άτο­μα σαν άτο­μα αλλά οι κοι­νω­νι­κές δυνά­μεις που εκπρο­σω­πούν. Η ται­νία χρη­σι­μο­ποιεί με εντυ­πω­σια­κό τρό­πο το μετα­φο­ρι­κό μοντάζ, ειδι­κά σε μια σεκάνς που αντι­πα­ρα­θέ­τει δια­δο­χι­κές εικό­νες από ένα σφα­γείο όπου σφά­ζο­νται βόδια με εικό­νες από το μακε­λειό ανά­με­σα στους απερ­γούς και τους μπρά­βους της εργο­δο­σί­ας- ένα σημείο με μεγά­λη δύνα­μη αποπροσωποποίησης».

Μοντέρνοι Καιροί (1936)

Ένας εργά­της εργο­στα­σί­ου που πιέ­ζε­ται από τους απάν­θρω­πους ρυθ­μούς της τυπο­ποι­η­μέ­νης γραμ­μής παρα­γω­γής, συλ­λαμ­βά­νε­ται από παρε­ξή­γη­ση ως ηγέ­της μιας εργα­τι­κής δια­δή­λω­σης, κατα­λή­γει στη φυλα­κή και στη συνέ­χεια ερω­τεύ­ε­ται μία κατα­ζη­τού­με­νη όμορ­φη άστε­γη κοπέ­λα και κάνει όνει­ρα για ένα ευτυ­χι­σμέ­νο μέλλον…

Τσάρ­λι Τσά­πλιν ενα­ντί­ον Χέν­ρι Φορντ

Από τα αρι­στουρ­γή­μα­τα της 7ης Τέχνης, όπου ο Τσάρ­λι Τσά­πλιν καυ­τη­ριά­ζει δίχως έλε­ος και ταυ­τό­χρο­να ξεκαρ­δι­στι­κά την ανερ­γία, την απαν­θρω­πιά των ελίτ και τη μηχα­νο­ποί­η­ση της εργα­σί­ας και ως εκ τού­του, της κοι­νω­νί­ας. Μία προ­φη­τι­κή και ταυ­τό­χρο­να απί­στευ­τα επί­και­ρη ται­νία, από τις πλέ­ον πολι­τι­κές του μέγι­στου καλ­λι­τέ­χνη, που εκτός από τη σκη­νο­θε­σία υπο­γρά­φει και το σενά­ριο και φυσι­κά κρα­τά τον πρω­τα­γω­νι­στι­κό ρόλο, παρα­δί­δο­ντας μια απα­ρά­μιλ­λη, ντε­λι­ρια­κή και συνά­μα συγκι­νη­τι­κή ερμη­νεία. Ταυ­τό­χρο­να, παί­ζει με τον ήχο –και τον εμπαί­ζει– μιας και η «επα­νά­στα­ση» του ήχου είχε ήδη καθιε­ρω­θεί στον κινη­μα­το­γρά­φο, ενώ αυτός επέ­με­νε στον ενσω­μα­τω­μέ­νο ήχο αν και όχι συγ­χρο­νι­σμέ­νο στη μεγα­λύ­τε­ρη διάρ­κεια της ται­νί­ας. Ένα φιλμ που δια­θέ­τει ίσως τις περισ­σό­τε­ρες σκη­νές που μπαί­νουν στο ανθο­λό­γιο του παγκό­σμιου κινη­μα­το­γρά­φου και φυσι­κά ένα αξέ­χα­στο φινά­λε. Μαζί του πρω­τα­γω­νι­στεί και η έξο­χη Πολέτ Γκοντάρ.

Η Γη Τρέμει (1948)

Οι ψαρά­δες της Άτσι Τρέ­τσα, μιας παρα­λια­κής τοπο­θε­σί­ας κοντά στην Κατά­νη της Σικε­λί­ας, εξα­πα­τού­νται από τους χον­δρέ­μπο­ρους. Ο Ντό­νι και η οικο­γέ­νειά του επα­να­στα­τούν και υπο­θη­κεύ­ουν το σπί­τι τους για να δημιουρ­γή­σουν τη δική τους επι­χεί­ρη­ση, αλλά λίγες ημέ­ρες αργό­τε­ρα η βάρ­κα τους κατα­στρέ­φε­ται σε μια θαλασ­σο­τα­ρα­χή. Ολό­κλη­ρη η οικο­γέ­νεια βρί­σκε­ται στον δρό­μο με τερά­στια χρέη…

Από τις πλέ­ον συγκλο­νι­στι­κές ται­νί­ες του νεο­ρε­α­λι­σμού, με τον Λου­κί­νο Βισκό­ντι, τον «Κόκ­κι­νο Βαρώ­νο» του ιτα­λι­κού σινε­μά να παρα­δί­δει το πρώ­το του αρι­στούρ­γη­μα, με την αφο­πλι­στι­κή σκη­νο­θε­σία του. Χρη­σι­μο­ποιώ­ντας ως ηθο­ποιούς πραγ­μα­τι­κούς ντό­πιους ψαρά­δες, με τοπι­κή σικε­λι­κή διά­λε­κτο και σε μορ­φή δρα­μα­το­ποι­η­μέ­νου ντο­κι­μα­ντέρ, συγκι­νεί και αφυ­πνί­ζει. Ο Γάλ­λος κρι­τι­κός Αντρέ Μπα­ζέν έγρα­ψε ότι «Οι Ψαρά­δες του Βισκό­ντι είναι αλη­θι­νοί ψαρά­δες, αλλά βαδί­ζουν όπως οι πρί­γκι­πες της τρα­γω­δί­ας και οι ήρω­ες της όπε­ρας, ενώ η αξιο­πρέ­πεια της κινη­μα­το­γρά­φη­σης δανεί­ζει στα κου­ρέ­λια τους την αρι­στο­κρα­τι­κό­τη­τα Aνα­γεν­νη­σια­κού κεντήματος».

Η Εργατική Τάξη Πάει στον Παράδεισο (1971)

Ο Μάσα είναι υπό­δειγ­μα εργά­τη, γεγο­νός που κάνει τους συνα­δέλ­φους του να τον αντι­πα­θούν. Όλα αλλά­ζουν, όταν παθαί­νει ένα ατύ­χη­μα την ώρα της δου­λειάς. Θα απο­λυ­θεί, αλλά μετά από τον ξεση­κω­μό των εργα­τών, θα τον επα­να­προ­σλά­βουν, αλλά ως απεργοσπάστη…

Εμβλη­μα­τι­κή πολι­τι­κή ται­νία του Έλιο Πέτρι, καθώς ο τίτλος της έγι­νε μανιέ­ρα στον Τύπο, αλλά και στον δημό­σιο διά­λο­γο. Ται­νία συνει­δη­το­ποί­η­σης και εργα­τι­κής αλλη­λεγ­γύ­ης, που κέρ­δι­σε τον Χρυ­σό Φοί­νι­κα στις Κάν­νες, αλλά προ­κά­λε­σε αντι­δρά­σεις και κυρί­ως από την Αρι­στε­ρά. Ο ίδιος ο Πέτρι την υπε­ρα­σπί­στη­κε λέγο­ντας «με την ται­νία μου όλοι ήταν αμφι­λε­γό­με­νοι, συν­δι­κα­λι­στές, φοι­τη­τές της αρι­στε­ράς, δια­νο­ού­με­νοι, κομ­μου­νι­στές ηγέ­τες, μαοϊ­κοί. Όλοι θα ήθε­λαν ένα έργο που να υπο­στη­ρί­ζει τους λόγους τους: αντ’ αυτού είναι μια ται­νία για την εργα­τι­κή τάξη». Δίπλα στον συγκλο­νι­στι­κό Τζιαν Μαρία Βολο­ντέ η Μαριάν­τζε­λα Μελά­το, ενώ η μου­σι­κή είναι του Ένιο Μορικόνε.

Το Αλάτι της Γης (1954)

Μεξι­κα­νοί μετα­νά­στες κάνουν απερ­γία για τις άθλιες συν­θή­κες εργα­σί­ας σε κάποιο αμε­ρι­κα­νι­κό ορυ­χείο, θύμα­τα βάρ­βα­ρης εκμε­τάλ­λευ­σης των Αμε­ρι­κα­νών βιο­μη­χά­νων. Όταν η αστυ­νο­μία ως όργα­νο των βιο­μη­χά­νων θα προ­σπα­θή­σει να τους δια­λύ­σει, οι γυναί­κες θα βγουν μπροστά…

Μπο­ρεί να μοιά­ζει σκη­νο­θε­τι­κά ξεπε­ρα­σμέ­νη ή ακό­μη και ερα­σι­τε­χνι­κή πολ­λές φορές –άλλω­στε, οι περισ­σό­τε­ροι ηθο­ποιοί είναι πραγ­μα­τι­κοί ανθρα­κω­ρύ­χοι– αλλά δια­θέ­τει μία σπά­νια γοη­τεία, προ­σφέ­ρει συγκί­νη­ση και πολι­τι­κή σκέ­ψη ταξι­κής συνεί­δη­σης. Γυρι­σμέ­νη με πρω­τό­γο­να μέσα από τον Χέρ­μπερτ Μπί­μπερ­μαν, έναν από τους «Δέκα του Χόλι­γουντ» που δεν συνερ­γά­στη­κε, δεν κατέ­δω­σε, στην Επι­τρο­πή Αντια­με­ρι­κα­νι­κών Δρα­στη­ριο­τή­των και μπή­κε στη Μαύ­ρη Λίστα των Μακαρ­θι­στών. Ο Μπί­μπερ­μαν, μετά την απο­φυ­λά­κι­σή του, θα γυρί­σει το φιλμ βασι­σμέ­νος σε αλη­θι­νή ιστο­ρία κι έχο­ντας τη βοή­θεια μιας σει­ράς από καλ­λι­τέ­χνες και παρα­γω­γούς που διώ­χθη­καν από το Χόλι­γουντ ως κομ­μου­νι­στές. Η ται­νία, που απα­γο­ρεύ­τη­κε στις ΗΠΑ ως αντε­θνι­κή και σνό­μπα­ρε το καθε­στω­τι­κό Χόλι­γουντ, ξεχω­ρί­ζει και για τη φεμι­νι­στι­κή της διά­στα­ση, αφού οι γυναί­κες μέχρι να στα­θούν δίπλα στον αγώ­να των εργα­τών, ήταν περιο­ρι­σμέ­νες στις κου­ζί­νες τους ακό­μη και από τους άντρες τους.

Οι ται­νί­ες που υμνούν τους εργά­τες και τους αγώ­νες τους, υπο­γραμ­μί­ζουν τα αδιέ­ξο­δά τους, την οικο­νο­μι­κή τους δυσπρα­γία ή τον κοι­νω­νι­κό απο­κλει­σμό τους, είναι πολ­λές και αρκε­τές απ’ αυτές και σημα­ντι­κές για τον κινη­μα­το­γρά­φο. Ένας από τους βασι­κό­τε­ρους σκη­νο­θέ­τες που συνε­χί­ζει ακό­μη και σήμε­ρα να ανα­δει­κνύ­ει τους εργα­τι­κούς αγώ­νες, τα εργα­τι­κά προ­βλή­μα­τα, είναι φυσι­κά ο Κεν Λόουτς («Ψωμί και Τρια­ντά­φυλ­λα», «Ο Πωλ, ο Μικ και οι άλλοι», «Εγώ, ο Ντά­νιελ Μπλεικ», ενώ από κοντά βρί­σκο­νται και αρκε­τοί συμπα­τριώ­τες του, με πιο γνω­στό τον Μάικ Λι («High Hopes», «Peterloo»). Ται­νί­ες, για τους εργα­τι­κούς αγώ­νες, όμως, έχουν γυρί­σει και πολ­λοί άλλοι σπου­δαί­οι σκη­νο­θέ­τες και ανά­με­σά τους ο γίγα­ντας της «κωμω­δί­ας αλά ιτα­λι­κά» Μάριο Μονι­τσέ­λι («Οι Σύντρο­φοι»), ο ηγέ­της της «νου­βέλ βαγκ» Ζαν Λικ Γκο­ντάρ («Όλα θα Πάνε Καλά»), ο Φερ­νά­ντο Λεόν ντε Αρα­νόα («Δευ­τέ­ρες με Λια­κά­δα»), ενώ υπάρ­χουν και οι Βέλ­γοι αδελ­φοί Νταρ­ντέν, με το ανή­συ­χο κοι­νω­νι­κό τους σινε­μά. Ωστό­σο, από τη δεκα­ε­τία του ‘30 τα είχε πει και προ­φη­τέ­ψει όλα ο Τσάρ­λι Τσά­πλιν με τους «Μοντέρ­νους Και­ρούς» του. Αυτή είναι η πραγ­μα­τι­κή δύνα­μη του σινε­μά, του δημιουρ­γού που αντα­πο­δί­δει την έμπνευ­σή του στην πηγή, τους ίδιους τους εργάτες…

Χ. Ανα­γνω­στά­κης

Ο Μαρξ και η αισθη­τι­κή, του Μιχα­ήλ Λίφσιτς