Σικέιρος, κομμουνιστής καλλιτέχνης — Τοιχογράφος της ζωής και του αγώνα

Ντα­βίντ Αλφά­ρο Σικέι­ρος (1898 — 1974). Ενας μεγά­λος καλ­λι­τέ­χνης του 20ού αιώ­να, ένας κορυ­φαί­ος τοι­χο­γρά­φος. Ανή­κει στη «μεγά­λη τριά­δα» των Μεξι­κα­νών τοι­χο­γρά­φων. Μαζί με τον Ντιέ­γκο Ριβέ­ρα και τον Χοσέ Κλε­μέ­ντε Ορό­σκο, δημιούρ­γη­σε μια μνη­μεια­κή, αντια­ποι­κια­κή τέχνη, που δια­πνέ­ε­ται από το επα­να­στα­τι­κό πνεύ­μα και απευ­θύ­νε­ται στις πλα­τιές λαϊ­κές μάζες. Αφο­σιω­μέ­νος μαρ­ξι­στής — λενι­νι­στής, στρα­τιώ­της της Μεξι­κά­νι­κης Επα­νά­στα­σης και αργό­τε­ρα του Ισπα­νι­κού Εμφυ­λί­ου, πάλε­ψε για τις κοι­νω­νι­κές κατα­κτή­σεις του λαού του. Η ζωή του θυελ­λώ­δης, γεμά­τη αγώ­νες, εξο­ρί­ες, φυλα­κές… Η τέχνη του, όπλο πολι­τι­κού αγώ­να, που είχε ως στό­χο την αφύ­πνι­ση των φτω­χών και των κατα­πιε­σμέ­νων. Υπήρ­ξε στρα­τιώ­της της Μεξι­κα­νι­κής Επα­νά­στα­σης (1910–17) και του Ισπα­νι­κού Εμφυ­λί­ου (1936–39). Οργά­νω­σε τους εργά­τες των ορυ­χεί­ων του Χάλι­σκο και εκλέ­χτη­κε πρό­ε­δρος του σωμα­τεί­ου τους. Του απο­νε­μή­θη­κε το Βρα­βείο «Λένιν» για την ειρή­νη και τον παρα­κο­λου­θού­σε μονί­μως το Εφ Μπι Αϊ (50.000 σελί­δες ο φάκε­λός του!).

Από τις εκδό­σεις «Σύγ­χρο­νη Επο­χή» κυκλο­φό­ρη­σε η συναρ­πα­στι­κή βιο­γρα­φία του γραμ­μέ­νη από τον Αμε­ρι­κα­νό καλ­λι­τέ­χνη και συνερ­γά­τη του, Φίλιπ Στάιν («Σύγ­χρο­νη Επο­χή»). Ο Φίλιπ Στάιν — Αμε­ρι­κά­νος καλ­λι­τέ­χνης και τοι­χο­γρά­φος με εκθε­σια­κή δρα­στη­ριό­τη­τα στο Μεξι­κό, στην Ισπα­νία και στις ΗΠΑ — δού­λε­ψε στις τοι­χο­γρα­φί­ες του Σικέι­ρος μετα­ξύ 1948 — 1958.

Η προ­λε­τά­ρια μάνα (1929)

Οπως χαρα­κτη­ρι­στι­κά σημειώ­νει στον πρό­λο­γο ο Φίλιπ Στάιν: «Στα χρό­νια που ακο­λού­θη­σαν το θάνα­τό του και παρά την αδιαμ­φι­σβή­τη­τη καλ­λι­τε­χνι­κή δημιουρ­γία του, ο Σικέι­ρος ελά­χι­στα απα­σχό­λη­σε τους συγ­γρα­φείς που ασχο­λού­νται με την τέχνη και τη δημιουρ­γία. Με εξαί­ρε­ση τον Μάριο ντε Μιτσέ­λι, τα άρθρα της Ραχήλ Τιμπόλ και μια σει­ρά σύντο­μων μονο­γραμ­μά­των Μεξι­κα­νών και Αμε­ρι­κα­νών συγ­γρα­φέ­ων, η σημα­σία του Σικέι­ρος και η θέση του στην ιστο­ρία της τέχνης του 20ού αιώ­να έχουν κατά κύριο λόγο αγνοη­θεί. Ο Σικέι­ρος υπήρ­ξε ένας ζωγρά­φος σοσια­λι­στι­κών πεποι­θή­σε­ων ο οποί­ος, κατά τη διάρ­κεια της ηγε­σί­ας του στο Κίνη­μα Μεξι­κα­νών Τοι­χο­γρά­φων, αντι­πα­ρα­τέ­θη­κε με τις σχο­λές της αφη­ρη­μέ­νης τέχνης οι ρίζες των οποί­ων βρί­σκο­νται στον ίδιο τον καπι­τα­λι­σμό. Μια δύνα­μη τέτοιου μεγέ­θους και επιρ­ρο­ής, όπως αυτή του Σικέι­ρος , απο­τε­λού­σε έναν κίν­δυ­νο που έπρε­πε, αν μη τι άλλο, να αντι­με­τω­πι­στεί, εφό­σον η κυρί­αρ­χη κουλ­τού­ρα είχε λόγο στο συγκε­κρι­μέ­νο ζήτη­μα. Ομως, παρά την κυριο­λε­κτι­κή απο­σιώ­πη­ση που επι­βλή­θη­κε από την τεχνο­κρι­τι­κή, κυρί­ως στις ΗΠΑ, κανείς δεν μπο­ρού­σε να αρνη­θεί την ιδιο­φυή σύλ­λη­ψη και την τεχνι­κή δει­νό­τη­τα που απο­κά­λυ­πταν τα έργα του».

Οι επα­να­στά­τες

Τέχνη και επανάσταση

Στην Ισπα­νία με τους συνα­γω­νι­στές του (πρώ­τος από αρι­στε­ρά στην πρώ­τη γραμμή)

Στο βιβλίο του, ο Φ. Στάιν, με γρα­φή που τη χαρα­κτη­ρί­ζει η ζωντά­νια, παρα­θέ­τει στιγ­μές από τη ζωή, τη δρά­ση και την τέχνη του μεγά­λου Μεξι­κα­νού δημιουρ­γού, που το 1966 τιμή­θη­κε με το Διε­θνές Βρα­βείο Λένιν. Στα δύο πρώ­τα κεφά­λαια μας εισα­γά­γει στην τέχνη των προ­γό­νων, που «έπαι­ζε έναν πρω­τα­γω­νι­στι­κό ρόλο στην κοι­νω­νι­κή οργά­νω­ση των αρχαί­ων Μεξι­κα­νών». Ανα­φέ­ρε­ται στην ισπα­νι­κή κατο­χή, όπου ο Κορ­τές «με το σπα­θί και το σταυ­ρό» κατέ­στρε­ψε τον λαμπρό πολι­τι­σμό των Ινκας, των Μάγια, των Ατζέ­κων κ.ά. «Μιλά» για την αντί­στα­ση του «τελευ­ταί­ου Ατζέ­κου αυτο­κρά­το­ρα», του Κουα­ου­χτέ­μοκ και για τα 300 χρό­νια παρα­σι­τι­κού αποι­κι­σμού που ακο­λού­θη­σαν… Στις επό­με­νες ενό­τη­τες ο Φ. Στάιν ανα­φέ­ρε­ται στον αγω­νι­στή και δημιουρ­γό Σικέι­ρος . Με φόντο τις ταραγ­μέ­νες, αλλά και ηρω­ι­κές «σελί­δες» της ιστο­ρί­ας του Μεξι­κού, στέ­κε­ται στους σημα­ντι­κούς σταθ­μούς της πορεί­ας του καλλιτέχνη.

Ο Σικέι­ρος από τα νεα­νι­κά του χρό­νια εντά­χτη­κε στο επα­να­στα­τι­κό κίνη­μα. Το 1919 και έως το 1922 εργά­στη­κε στη Γαλ­λία και την Ισπα­νία. Στο Παρί­σι γνώ­ρι­σε τον Πικά­σο, τον Μπρακ, τον Μιρό… και «ένιω­σε τα σαρω­τι­κά απο­τε­λέ­σμα­τα της Ρώσι­κης Επα­νά­στα­σης στην Ευρώ­πη». Επι­στρέ­φο­ντας στο Μεξι­κό έγι­νε μέλος (μαζί με τον Ριβέ­ρα) του Κομ­μου­νι­στι­κού Κόμ­μα­τος Μεξι­κού. Από τις σημα­ντι­κές στιγ­μές που ακο­λου­θούν: Στα τέλη του 1923 ιδρύ­ει το «Σωμα­τείο Τεχνι­τών Εργα­τών, Ζωγρά­φων και Γλυ­πτών», ενώ σε ηλι­κία 27 χρό­νων γρά­φο­ντας το μανι­φέ­στο του, τελειώ­νει με τη φρά­ση «Για τους προ­λε­τά­ριους όλου του κόσμου».

Ο Σικέι­ρος πίσω από το έργο του «Η Γέν­νη­ση του Φασι­σμού» (1955, Πόλη του Μεξικού)

Διευ­θυ­ντής της εφη­με­ρί­δας «El Machete», που έγι­νε και η επί­ση­μη φωνή του Κομ­μου­νι­στι­κού Κόμ­μα­τος Μεξι­κού, από τα μέσα της δεκα­ε­τί­ας του ’20 είχε έντο­νη ανά­μι­ξη στο εργα­τι­κό κίνη­μα και τους αγώ­νες. Το 1937 έφυ­γε για την Ισπα­νία και κατε­τά­γη στην 20ή Ταξιαρ­χία του Ισπα­νι­κού Δημο­κρα­τι­κού Στρα­τού. Προη­γή­θη­καν δύο ταξί­δια στις ΗΠΑ, όπου το 1936 ίδρυ­σε στη Ν. Υόρ­κη, πει­ρα­μα­τι­κό εργα­στή­ρι. Ακό­μη, οργά­νω­σε τους εργά­τες των ορυ­χεί­ων του Χάλι­σκο και εκλέ­χτη­κε πρό­ε­δρος του Σωμα­τεί­ου τους. Ο Σικέι­ρος πάλε­ψε για τις κοι­νω­νι­κές κατα­κτή­σεις του λαού και ενά­ντια στους ληστρι­κούς πολέ­μους. Η παθια­σμέ­νη του αφο­σί­ω­ση στη σύν­δε­ση της τέχνης με την κοι­νω­νι­κή δικαιο­σύ­νη του κόστι­σε πολ­λά χρό­νια εξο­ρί­ας, πολ­λές συλ­λή­ψεις και χρό­νια εγκλει­σμού στη φυλα­κή. Ο Σικέι­ρος ήταν πρό­σω­πο μόνι­μης και επί­μο­νης παρα­κο­λού­θη­σης από το Εφ Μπι Αϊ και άλλες μυστι­κές υπη­ρε­σί­ες των ΗΠΑ. Πενή­ντα χιλιά­δες σελί­δες είναι ο όγκος των αρχεί­ων που ανα­φέ­ρο­νται σε αυτόν.

«Υπήρ­ξε ένας βρα­δυ­φλε­γής καλ­λι­τέ­χνης» σημειώ­νει ο Φ. Στάιν, «ένας δημιουρ­γός που επι­δί­ω­ξε να βρί­σκε­ται στη δίνη των γεγο­νό­των τα οποία προ­κά­λε­σαν οι αγω­νι­ζό­με­νες μάζες, σπέρ­νο­ντας τη θύελ­λα σε όλο τον κόσμο. Η αλή­θεια που τον οδή­γη­σε και τον έκα­νε να θρη­νή­σει για το αγα­πη­μέ­νο του Μεξι­κό με προ­μη­θεϊ­κή αγω­νία, τον έστει­λε κατευ­θεί­αν σε κάθειρ­ξη 8 ετών σε ηλι­κία 64 χρο­νών, σύμ­φω­να με την επί­ση­μη κατα­δι­κα­στι­κή από­φα­ση του κρά­τους. Οι δια­μαρ­τυ­ρί­ες που ακο­λού­θη­σαν σε παγκό­σμια κλί­μα­κα οδή­γη­σαν στην απο­φυ­λά­κι­σή του, ύστε­ρα από τέσ­σε­ρα αγω­νιώ­δη χρό­νια εγκλει­σμού σ’ ένα μικρό κελί. Παρ’ όλο το προ­χω­ρη­μέ­νο της ηλι­κί­ας του, αλώ­βη­τος από τις απάν­θρω­πες εμπει­ρί­ες, εκτι­νάσ­σει την τέχνη του σε νέα αισθη­τι­κά ύψη με τις τοι­χο­γρα­φί­ες “Η Μεξι­κα­νι­κή Επα­νά­στα­ση” και “Η Πορεία της Ανθρωπότητας”».

Πλαστική δύναμη και εκφραστικότητα

Μακρύς είναι ο κατά­λο­γος των έργων που φιλο­τέ­χνη­σε ο Σικέι­ρος . Τοι­χο­γρα­φί­ες του βρί­σκο­νται στην Εθνι­κή Προ­πα­ρα­σκευα­στι­κή Σχο­λή (φρέ­σκα, 1922, 23), στη Λέσχη Συν­δι­κά­του των Ηλε­κτρο­λό­γων (1939), στο Μέγα­ρο Καλών Τεχνών (1945 και 1950 — 51) και στο Εθνι­κό Μου­σείο Ιστο­ρί­ας (1959). Επί­σης, μωσαϊ­κό και ανά­γλυ­φο στην πρό­σο­ψη της πρυ­τα­νί­ας της Πανε­πι­στη­μια­κής πολί­χνης (1952 — 54), το μνη­μεια­κό — δια­κο­σμη­τι­κό κτί­ριο «Πολυ­φό­ρουμ», που συν­δυά­ζει αρχι­τε­κτο­νι­κή, ζωγρα­φι­κή και γλυ­πτι­κή (1971). Ολα βρί­σκο­νται στο Μεξι­κό. Ακό­μη, φιλο­τέ­χνη­σε φορη­τά έργα, πλή­θος λιθο­γρα­φί­ες και σχέδια.

Οπως σημειώ­νει ο Ρώσος ιστο­ρι­κός τέχνης Βαντίμ Μιχά­λο­βιτς Παλε­βόι: «Αγω­νι­στής για μια επα­νά­στα­ση γεμά­τη από κομ­μου­νι­στι­κές ιδέ­ες για την τέχνη, ο Σικέι­ρος δημιούρ­γη­σε μορ­φές με υψη­λή εκφρα­στι­κό­τη­τα, μεγά­λη πλα­στι­κή δύνα­μη, υπε­ρα­σπί­ζο­ντας και­νού­ριες αρχές για την ενερ­γό δρά­ση των καλ­λι­τε­χνι­κών έργων πάνω στη μάζα. Δημιούρ­γη­σε μνη­μεια­κές συν­θέ­σεις, όπου συγκε­κρι­μέ­να πρό­σω­πα συν­δυά­ζο­νται με συμ­βο­λι­κά προ­σω­πο­ποι­η­μέ­νες κοι­νω­νι­κο-ιστο­ρι­κές δυνά­μεις. Χρη­σι­μο­ποί­η­σε εφέ, που περιό­ρι­ζαν δυνα­μι­κά την προ­ο­πτι­κή, προ­ώ­θη­σε τη ζωγρα­φι­κή μέχρι την αλλη­λε­πί­δρα­ση με τις γλυ­πτι­κές φόρ­μες και χρη­σι­μο­ποί­η­σε και­νού­ρια υλι­κά (συν­θε­τι­κά χρώ­μα­τα, κερα­μι­κό, ανά­γλυ­φο μωσαϊ­κό κ.ά.)».

«Ισως η κυρί­αρ­χη κουλ­τού­ρα», κατα­λή­γει στον πρό­λο­γό του ο Φ. Στάιν, «δεν μπό­ρε­σε να ανε­χτεί τις πολι­τι­κές πεποι­θή­σεις αυτού του επι­κίν­δυ­νου Μεξι­κα­νού βιρ­τουό­ζου, το έργο του οποί­ου έχει καλ­λι­τε­χνι­κές ρίζες όχι μόνο στις δημιουρ­γί­ες του Μαζά­τσιο και στους μεγά­λους ζωγρά­φους της Ανα­γέν­νη­σης, αλλά και στα βάθη της προ Κολόμ­βου Μεξι­κα­νι­κής τέχνης. Γι’ αυτό και λίγα χρό­νια μετά από το θάνα­τό του, οι εμπνευ­στές της κυρί­αρ­χης κουλ­τού­ρας νόμι­σαν πως επι­τέ­λους έθα­ψαν και τα τελευ­ταία ψήγ­μα­τα μιας τέτοιας σοσια­λι­στι­κής φιλο­σο­φι­κής προ­σέγ­γι­σης της τέχνης — ως μιας άσχη­μης εμπει­ρί­ας, που απο­δό­θη­κε αφει­δώς στο νεκρό δεξιο­τέ­χνη. Ομως, παρά τις όποιες προ­σπά­θειες να εξα­λεί­ψουν από τη μνή­μη το έργο του, δεν κατόρ­θω­σαν να κατα­πνί­ξουν την επιρ­ροή του. Οι νέοι ζωγρά­φοι σε όλη την αμε­ρι­κα­νι­κή ήπει­ρο, που κατα­πιά­στη­καν με τη δημιουρ­γία τοι­χο­γρα­φιών στους ανοι­χτούς χώρους, βρή­καν μεγά­λη πηγή έμπνευ­σης στο έργο του Σικέιρος ».
(Στη­ρί­χτη­κε κυρί­ως στο κεί­με­νο της Η. ΜΟΡΤΟΓΛΟΥ στο Ριζοσπάστη)