ΣΥΜΦΩΝΟ ΜΟΛΟΤΩΦ-ΡΙΜΠΕΝΤΡΟΠ – Ένας ιδιοφυής ελιγμός — του Στέλιου Κανάκη

Στα τέλη της δεκα­ε­τί­ας του 1930 η ΕΣΣΔ ήταν το μόνο ευρω­παϊ­κό έθνος που είχε έρθει σε ευθεία και άμε­ση σύγκρου­ση με χώρες του άξο­να. Στον εμφύ­λιο της Ισπα­νί­ας, με τους Γερ­μα­νούς και τους Ιτα­λούς, όπου βρέ­θη­κε να υπε­ρέ­χει σε οπλι­κά συστή­μα­τα και στις επι­δό­σεις των μαχη­τι­κών αερο­σκα­φών (τα σοβιε­τι­κά ταχύ­τε­ρα κατά 100 χιλιό­με­τρα την ώρα) και στην Κίνα και στη Μογ­γο­λία, όπου στις 20 Αυγού­στου 1939 στον ποτα­μό Khalkhyn Gol κατα­τρό­πω­σε τους Ιάπωνες.

Η ΕΣΣΔ, όλο αυτό το διά­στη­μα, επι­δί­ω­κε σθε­να­ρά τη δημιουρ­γία συστή­μα­τος συλ­λο­γι­κής ασφά­λειας με το Λον­δί­νο και το Παρί­σι και τη συμ­με­το­χή της Βαρ­σο­βί­ας, με στό­χο τον περιο­ρι­σμό της ναζι­στι­κής επι­θε­τι­κό­τη­τας και το σκε­πτι­κό ότι η δια­φύ­λα­ξη της ανε­ξάρ­τη­της Πολω­νί­ας θα απέ­κλειε το ενδε­χό­με­νο της απευ­θεί­ας επί­θε­σης της Γερ­μα­νί­ας ενα­ντί­ον της ΕΣΣΔ.

Οι Σοβιε­τι­κοί έβλε­παν, γνώ­ρι­ζαν και συνε­κτι­μού­σαν. Η πολι­τι­κή “κατευ­να­σμού” και η γενι­κό­τε­ρη στά­ση Βρε­τα­νών και Γάλ­λων, η άρνη­σή τους για την ένο­πλη προ­σφο­ρά της ΕΣΣΔ στην υπε­ρά­σπι­ση της ανε­ξαρ­τη­σί­ας της Τσε­χο­σλο­βα­κί­ας, το όνει­δος του Συμ­φώ­νου του Μονά­χου, οι εκφρα­σμέ­νες πολ­λα­πλά και ευθαρ­σώς από­ψεις των ναζι­στών για “ζωτι­κό χώρο” προς ανα­το­λάς και την εξά­λει­ψη των Σλά­βων έδει­χναν προς τα πού στό­χευαν όλοι μαζί.

Ήδη από τον Μάιο του 1938, ένα κρυ­πτο­γρά­φη­μα των υπη­ρε­σιών της NKVD ενη­μέ­ρω­νε επει­γό­ντως την ανώ­τα­τη ηγε­σία της Σοβιε­τι­κής Ένω­σης για ένα απόρ­ρη­το μυστι­κό σχέ­διο σε βάρος της.

Του δια­μορ­φω­μέ­νου αντι­σο­βιε­τι­κού συνα­σπι­σμού ηγεί­το και χρη­μα­το­δο­τού­σε η Βρε­τα­νία. Το πολε­μι­κό σχέ­διο δρά­σης που είχε καταρ­τι­στεί και εγκρι­θεί, με τη σύμ­φω­νη γνώ­μη όλων, είχε ως εξής:

Α. Η Ιαπω­νία ξεκι­νά τον πόλε­μο ενα­ντί­ον μας με επί­θε­ση στην Άπω Ανατολή.

Β. Με το πρό­σχη­μα της βοή­θειας προς την Ιαπω­νία, δυνά­μει του αντι­κομ­μου­νι­στι­κού συμ­φώ­νου, η Γερ­μα­νία ξεκι­νά άμε­σα πολε­μι­κές επι­χει­ρή­σεις. Ο γερ­μα­νι­κός στρα­τός δια­σχί­ζο­ντας την Πολω­νία, επι­τί­θε­ται ενα­ντί­ον της ΕΣΣΔ με κατεύ­θυν­ση το τμή­μα της Ουκρα­νί­ας ανα­το­λι­κά του Δνείπερου.

Γ. Τα πολω­νι­κά στρα­τεύ­μα­τα παίρ­νουν θέση στο νότιο τμή­μα του μετώ­που και επι­τί­θε­νται στο τμή­μα της Ουκρα­νί­ας δυτι­κά του Δνείπερου.

Δ. Τα ιτα­λι­κά στρα­τεύ­μα­τα συμ­με­τέ­χουν με δύο τρό­πους, μέσω Τουρ­κί­ας από ξηράς και με τη βοή­θεια του ιτα­λι­κού στό­λου που θα εισέλ­θει στη Μαύ­ρη Θάλασ­σα, με από­βα­ση στρα­τευ­μά­των επι­τί­θε­νται στον Καύκασο.

Με την έναρ­ξη των επι­χει­ρή­σε­ων, το βρε­τα­νι­κό ναυ­τι­κό θα προ­χω­ρού­σε σε απο­κλει­σμό των ακτών της Βόρειας Θάλασ­σας και στη συνέ­χεια, εκμε­ταλ­λευό­με­νο την απα­σχό­λη­ση του Κόκ­κι­νου Στρα­τού στα βασι­κά μέτω­πα, θα επι­τί­θε­το στις βόρειες ακτές της ΕΣΣΔ με στό­χο την κατά­λη­ψη του Μούρ­μανσκ και του Αρχάγ­γε­λου. Στό­χος τους να δημιουρ­γού­σαν γύρω από τη Μόσχα μικρά ανε­ξάρ­τη­τα κρά­τη χωρίς διέ­ξο­δο στη θάλασ­σα. Το ζήτη­μα της Τσε­χί­ας και πάλι με τη βοή­θεια της Βρε­τα­νί­ας θα ρυθ­μι­ζό­ταν κι αυτό, όπως ρυθ­μί­στη­κε το ζήτη­μα της Αυστρί­ας «ανώ­δυ­να». Σε κάθε περί­πτω­ση προ­βλε­πό­ταν η Τσε­χο­σλο­βα­κία να υπο­τα­χθεί πλή­ρως στη Γερ­μα­νία (Το τελευ­ταίο, δυστυ­χώς, επετεύχθη).

Ο άνθρω­πος που υπέ­γρα­φε το παρα­πά­νω κρυ­πτο­γρά­φη­μα, ο Κοσέν­κο, δού­λευε για τις μυστι­κές υπη­ρε­σί­ες της ΕΣΣΔ και αυτά που έγρα­φε ήταν πλη­ρο­φο­ρί­ες. Το πρό­βλη­μα είναι πως κατά μεγά­λο, τερά­στιο ποσο­στό, τα πράγ­μα­τα εξε­λί­χθη­καν ή έτει­ναν να εξε­λι­χθούν με αυτόν τον τρόπο.

Οι δυτι­κοί “Σύμ­μα­χοι” παρά την ανο­μο­λό­γη­τη ευθέ­ως, πολ­λές φορές, αλλά πολύ συγκε­κρι­μέ­νη αντι­σο­βιε­τι­κή στά­ση τους παρα­κο­λου­θού­σαν παράλ­λη­λα και την γιγά­ντω­ση της χιτλε­ρι­κής Γερ­μα­νί­ας. Στα πλαί­σια αυτά θεω­ρού­σαν ως καλ­λί­τε­ρη για αυτούς λύση την εμπλο­κή της ΕΣΣΔ σε πόλε­μο με τη Γερ­μα­νία και την απο­δυ­νά­μω­ση εξ αυτού και των δύο.

Με επι­μο­νή της ΕΣΣΔ και με σκαν­δα­λώ­δεις καθυ­στε­ρή­σεις μηνών, αρχί­ζουν στις 11 Αυγού­στου 1939, οι τρι­με­ρείς συνο­μι­λί­ες στη Μόσχα μετα­ξύ ΕΣΣΔ-Βρε­τα­νί­ας-Γαλ­λί­ας. Το επί­πε­δο εκπρο­σώ­πη­σης σ’ αυτές των Γαλ­λί­ας – Βρε­τα­νί­ας είναι εξευ­τε­λι­στι­κό για την ΕΣΣΔ και κατα­δει­κνύ­ει την έλλει­ψη ενδια­φέ­ρο­ντος και βού­λη­σης από μέρους τους. Ο Γάλ­λος εκπρό­σω­πος, χρό­νια μετά (Μάϊ­ος 1992) έγρα­φε στο ημε­ρο­λό­γιό του πως ο πρω­θυ­πουρ­γός του Εντουάρ Ντα­λα­ντιέ (Édouard Daladier), τις παρα­μο­νές της ανα­χώ­ρη­σής του για τη Μόσχα τού δημιούρ­γη­σε την πεποί­θη­ση πως «αντέ­τασ­σε στους Σοβιε­τι­κούς μια σιδε­ρέ­νια περι­φρό­νη­ση». Αξί­ζει να σημειω­θεί πως αυτά που γρά­φει στο ημε­ρο­λό­γιό του ο Γάλ­λος στρα­τη­γός για την περί­ο­δο Σεπτέμ­βριος 1939-Ιού­νιος 1940 αρκούν για να χαρα­κτη­ρί­ζο­νταν ορι­σμέ­να από τα πιο σημαί­νο­ντα πρό­σω­πα της Γαλ­λί­ας ένο­χοι εσχά­της προδοσίας.

Οι καθυ­στε­ρή­σεις από μέρους των Δυτι­κών είναι απε­ρί­γρα­πτες. Οι αντι­προ­σω­πεί­ες των δυτι­κών έφτα­σαν στο Λένιν­γκραντ μετά από ταξί­δι μιας εβδο­μά­δας με… εμπο­ρι­κό πλοίο. Η Σοβιε­τι­κή Ένω­ση προ­τεί­νει στην Πολω­νία τη συν­δρο­μή της με στρα­τό και όπλα. Η Πολω­νία αρνεί­ται. Σε περί­πτω­ση κατά­λη­ψης της Πολω­νί­ας από τους Γερ­μα­νούς, το Γ΄ Ράιχ θα έφτα­νε στα σύνο­ρα της ΕΣΣΔ. Αν Γαλ­λία – Βρε­τα­νία επέ­με­ναν, η Πολω­νία θα δεχό­ταν τη συν­δρο­μή της ΕΣΣΔ. Γνώ­ρι­ζαν την ανι­κα­νό­τη­τα του πολω­νι­κού στρα­τού να αντι­στα­θεί σε γερ­μα­νι­κή επί­θε­ση την οποί­αν θεω­ρού­σαν πολύ πιθα­νή. Αντί­θε­τα, η εντο­λή τους προς τους πρέ­σβεις τους στη Βαρ­σο­βία ήταν να παρα­μεί­νει η ΕΣΣΔ μακριά από τις σχε­τι­κές διαπραγματεύσεις.

Απο­δει­κνύ­ε­ται όμως πως οι αντι­προ­σω­πεί­ες δεν έχουν ούτε τα στοι­χειώ­δη νομι­μο­ποι­η­τι­κά έγγρα­φα. Γρά­φει σχε­τι­κά ο Τζέ­φρι Κ. Ρόμπερτς:

«Αυτοί [οι Βρε­τα­νοί και οι Γάλ­λοι] είδαν την αντι­προ­σω­πεία [Drax] ως μια πολι­τι­κή ενέρ­γεια που θα ευχα­ρι­στού­σε τη Μόσχα και θα ασκού­σε πίε­ση στο Βερο­λί­νο. Σύμ­φω­να με αυτή τη στρα­τη­γι­κή, ο ναύ­αρ­χος Drax, αρχη­γός της βρε­τα­νι­κής αντι­προ­σω­πεί­ας, έλα­βε εντο­λή να καθυ­στε­ρή­σει τη σύνα­ψη οποιων­δή­πο­τε λεπτο­με­ρών και συγκε­κρι­μέ­νων στρα­τιω­τι­κών συμφωνιών.

Όταν επι­τέ­λους έφτα­σε η στρα­τιω­τι­κή απο­στο­λή στη Μόσχα οι Ρώσοι ανα­κά­λυ­ψαν ότι ο ναύ­αρ­χος Drax δεν είχε γρα­πτή εξου­σιο­δό­τη­ση για δια­πραγ­μα­τεύ­σεις και, παρό­λο που οι Γάλ­λοι είχαν την εξου­σία να δια­πραγ­μα­τευ­τούν για όλα τα στρα­τιω­τι­κά ζητή­μα­τα, δεν είχαν εξου­σιο­δό­τη­ση να υπο­γρά­ψουν καμία συμ­φω­νία. Αντί­θε­τα, ο Βορο­σί­λοφ, αρχη­γός της σοβιε­τι­κής αντι­προ­σω­πεί­ας, παρου­σί­α­σε γρα­πτή εντο­λή να δια­πραγ­μα­τευ­τεί και να υπο­γρά­ψει μια στρα­τιω­τι­κή σύμ­βα­ση»[i].

Στις αγγλο-γαλ­λο-σοβιε­τι­κές συνο­μι­λί­ες που διαρ­κού­σαν έως τα μέσα Αυγού­στου 1939, η Μόσχα επέ­με­νε στη ρήτρα περί άμε­σης στρα­τιω­τι­κής αλλη­λο­βο­ή­θειας σε περί­πτω­ση ναζι­στι­κής επί­θε­σης, όμως οι άλλες πλευ­ρές σκό­πι­μα υπο­νό­μευ­σαν αυτή την προ­σπά­θεια. Οι δια­πραγ­μα­τεύ­σεις απέ­τυ­χαν. Αρνη­τι­κό ρόλο έπαι­ξαν επί­σης η επι­θυ­μία του Λον­δί­νου και του Παρι­σιού να εκμε­ταλ­λευ­τούν τις συνο­μι­λί­ες με τη Μόσχα για να πετύ­χουν άλλον έναν συμ­βι­βα­σμό με τον Χίτλερ εις βάρος της Πολω­νί­ας και της Σοβιε­τι­κής Ένω­σης, η άρνη­ση της εχθρι­κής προς την ΕΣΣΔ Βαρ­σο­βί­ας να επι­τρέ­ψει τη διέ­λευ­ση σοβιε­τι­κών στρα­τευ­μά­των από το έδα­φός της, καθώς και οι παράλ­λη­λες μυστι­κές αγγλο-γερ­μα­νι­κές επα­φές, για τις οποί­ες ο Ι. Στά­λιν ήταν ενήμερος.

Οι Γαλ­λο­βρε­τα­νοί στις συνο­μι­λί­ες, δεν πιέ­ζουν την Πολω­νία και αρνού­νται να καλύ­ψουν την ΕΣΣΔ και τις Βαλ­τι­κές χώρες σε περί­πτω­ση επί­θε­σης του Χίτλερ. Είναι σα να προ­κα­λεί­ται η Γερ­μα­νία να επέμ­βει. Η Πολω­νία κιν­δυ­νεύ­ει. Η από­φα­ση στη Γερ­μα­νία για την εισβο­λή έχει παρ­θεί. Στις 10 Αυγού­στου εκτε­λέ­στη­κε η προ­βο­κά­τσια “Κον­σερ­βο­κού­τι”. Μ’ αυτήν οι ναζι­στές σκη­νο­θέ­τη­σαν δήθεν πολω­νι­κή επί­θε­ση ενα­ντί­ον του συνο­ρια­κού Ρ/Σ του Γκλάι­βιτς. Ο γερ­μα­νι­κός στό­λος έχει βγει στην ανοι­χτή θάλασ­σα. Εάν κατα­λη­φθεί η Πολω­νία, οι Γερ­μα­νοί φτά­νουν στα σοβιε­τι­κά σύνο­ρα. Οι Γερ­μα­νοί, έχο­ντας κατα­λά­βει την Κλάι­πε­ντα, βρί­σκο­νταν δυο βήμα­τα από το Λένιν­γκραντ. Οι Γαλ­λο­βρε­τα­νοί φαί­νε­ται να αγνο­ούν ή ακό­μη χει­ρό­τε­ρα να υπο­δαυ­λί­ζουν τη συγκε­κρι­μέ­νη στρα­τη­γι­κή κατά­στα­ση που έχει διαμορφωθεί.

Η ΕΣΣΔ κάνει απί­στευ­τες παρα­χω­ρή­σεις. Όταν αρχί­ζει να δια­φαί­νε­ται ότι μπο­ρεί να δεχτεί συμ­φω­νία και χωρίς αμοι­βαί­ες εγγυ­ή­σεις, οι Γάλ­λοι και οι Βρε­τα­νοί… τρο­μο­κρα­τού­νται. Οι τηλε­γρα­φι­κές οδη­γί­ες των τελευ­ταί­ων  προς τους αντι­προ­σώ­πους τους είναι να μην ανα­λαμ­βά­νουν δεσμεύ­σεις, να παρελ­κύ­ουν και να καθυ­στε­ρούν. Ο ίδιος ο στρα­τη­γός Ντι­μένκ είναι κατά­πλη­κτος και έξαλ­λος με την ηγε­σία της χώρας του. Η ΕΣΣΔ είναι έτοι­μη να συμ­φω­νή­σει σε απί­στευ­τα πράγ­μα­τα, κατά τη γνώ­μη του και η Γαλ­λία δεν αρπά­ζει την ουρα­νο­κα­τέ­βα­τη ευκαι­ρία. Το ίδιο μπερ­δε­μέ­νος είναι και ο Βρε­τα­νός πρέ­σβης στη Μόσχα. Στις 13 Αυγού­στου τηλε­γρα­φεί στο Λονδίνο:

«Οι γρα­πτές οδη­γί­ες που δόθη­καν στο ναύ­αρ­χο Ντραξ ορί­ζουν ότι οι συνο­μι­λί­ες πρέ­πει να διε­ξά­γο­νται με βρα­δύ­τη­τα μέχρι τη στιγ­μή που θα επι­τευ­χθεί συμ­φω­νία στα εκκρε­μή πολι­τι­κά θέμα­τα. Από την άλλη μεριά πάλι, οι οδη­γί­ες του Γάλ­λου στρα­τη­γού του καθο­ρί­ζουν να κάνει τα πάντα ώστε η στρα­τιω­τι­κή συμ­φω­νία να συνα­φθεί το ταχύ­τε­ρο δυνα­τό. Είναι φανε­ρό ότι οι οδη­γί­ες αυτές διί­στα­νται με τις οδη­γί­ες του στρα­τη­γού Ντραξ.

Θα σας ήμουν ευγνώ­μων αν μου απο­σα­φη­νί­ζα­τε επει­γό­ντως αν η κυβέρ­νη­ση της Αυτού Μεγα­λειό­τη­τος εξαρ­τά τη συνέ­χι­ση των στρα­τιω­τι­κών συνο­μι­λιών πέραν του στα­δί­ου των κοι­νο­τυ­πιών, οι οποί­ες δεν δεσμεύ­ουν σε τίπο­τα, από την προ­γε­νέ­στε­ρη λύση του ζητή­μα­τος της «έμμε­σης εισβο­λής». Πολύ θα με λυπού­σε αν πραγ­μα­τι­κά αυτή ήταν η πρό­θε­ση της κυβέρ­νη­σης της Αυτού Μεγα­λειό­τη­τος, για­τί όλες οι ενδεί­ξεις μας πεί­θουν από­λυ­τα ότι η Σοβιε­τι­κή στρα­τιω­τι­κή ηγε­σία επι­θυ­μεί να εκπλη­ρώ­σει με σοβα­ρό­τη­τα την απο­στο­λή της.»[ii]

Στις 15 Αυγού­στου 1939 η Σοβιε­τι­κή Ένω­ση, διά μέσου των Κλί­μεντ Βορο­σί­λοφ (Kliment Yefremovich Voroshilov) και Μπό­ρις Σαπόσ­νι­κοφ (Boris Mikhaylovich Shaposhnikov), συγκε­κρι­με­νο­ποιεί την προ­σφο­ρά της. Ήταν δια­τε­θει­μέ­νη να στεί­λει στα γερ­μα­νι­κά  σύνο­ρα έως 120 μεραρ­χί­ες πεζι­κού (η κάθε μία με περί­που 19.000 στρα­τιώ­τες), 16 μεραρ­χί­ες ιππι­κού, 5.000 βαριά όπλα πυρο­βο­λι­κού, 9.500 άρμα­τα μάχης και έως 5.500 μαχη­τι­κά και βομ­βαρ­δι­στι­κά αερο­σκά­φη.[iii]

Αν αυτή η πρό­τα­ση είχε γίνει δεκτή θα μπο­ρού­σαν να έχουν αντι­πα­ρα­τα­χθεί ενα­ντί­ον της Γερ­μα­νί­ας σε δύο μέτω­πα 300 του­λά­χι­στον μεραρ­χί­ες όταν τότε η Γερ­μα­νία διέ­θε­τε κάτω από 150.

Ο ιστο­ρι­κός Simon Sebag Montefiore[iv], κάθε άλλο παρά φιλο­σο­βιε­τι­κός ή φιλο­στα­λι­νι­κός, είχε δηλώ­σει για τη συγκε­κρι­μέ­νη πρόταση:

«Η λεπτο­μέ­ρεια της προ­σφο­ράς του Στά­λιν υπο­γραμ­μί­ζει αυτό που είναι γνω­στό. Ότι η Βρε­τα­νία και η Γαλ­λία μπο­ρεί να έχα­σαν μια κολοσ­σιαία ευκαι­ρία το 1939 για να απο­τρέ­ψουν τη γερ­μα­νι­κή επι­θε­τι­κό­τη­τα που εξα­πέ­λυ­σε τον Δεύ­τε­ρο Παγκό­σμιο Πόλε­μο. Δεί­χνει ότι ο Στά­λιν μπο­ρεί να ήταν πιο σοβα­ρός, από ότι νομί­ζα­με, προ­σφέ­ρο­ντας αυτή τη συμ­μα­χία».

Όταν, με τα πολ­λά, τίθε­ται το ζήτη­μα πώς οι σοβιε­τι­κές δυνά­μεις θα βρε­θούν σ’ επα­φή με τις δυνά­μεις του Γ΄ Ράιχ ώστε να συν­δρά­μουν τους δυτι­κούς, μιας και δεν έχουν κοι­νά σύνο­ρα η ΕΣΣΔ με τη Γερ­μα­νία, το αδιέ­ξο­δο μονι­μο­ποιεί­ται. Η Πολω­νία δεν δέχε­ται να περά­σουν από το έδα­φός της δυνά­μεις του Κόκ­κι­νου Στρα­τού και οι δυτι­κοί σύμ­μα­χοί της δεν της το ζητούν, αν και θα μπο­ρού­σαν να το επιβάλλουν

Πέραν αυτού του σημεί­ου, εξέ­λι­ξη στις συνο­μι­λί­ες δεν υπάρ­χει. Απε­να­ντί­ας καθί­στα­ται φανε­ρό ότι με τις δήθεν συνο­μι­λί­ες κατα­βάλ­λε­ται προ­σπά­θεια να επι­τε­θεί η Γερ­μα­νία στην ΕΣΣΔ. Βρε­τα­νία και Γαλ­λία δολο­πλο­κούν για την κατα­στρο­φή της ΕΣΣΔ και όχι του “αντι­πά­λου” τους της Γερ­μα­νί­ας. Έκρι­ναν πως μια συμ­μα­χία τους με την σοσια­λι­στι­κή Σοβιε­τι­κή Ένω­ση θα μπο­ρού­σε να γίνει επι­κίν­δυ­νη για τον ίδιο τον ιμπεριαλισμό.

Όλα αυτά τα χρό­νια που η Ευρώ­πη παρα­δί­δε­ται αργά αλλά στα­θε­ρά στα νύχια του ναζι­σμού, η ΕΣΣΔ κατέ­βα­λε συνε­χείς, σημα­ντι­κές και άοκνες προ­σπά­θειες για ένα Σύμ­φω­νο Συλ­λο­γι­κής Ασφά­λειας. Αργό­τε­ρα, ο τότε πρω­θυ­πουρ­γός του Λαϊ­κού Μετώ­που της Γαλ­λί­ας, Λεόν Μπλουμ (Léon Blum) παρα­δε­χό­ταν ότι η στά­ση της κυβέρ­νη­σής του δεν ήταν συνε­πής όπως η αντί­στοι­χη της ΕΣΣΔ:

«Οι Ρώσοι, επι­θυ­μού­σαν πολύ να πραγ­μα­το­ποι­η­θούν επα­φές μετα­ξύ Γενι­κών επι­τε­λεί­ων. Αλλά κάτι τέτοιο δεν έγι­νε και η επι­μο­νή των Ρώσων αντι­με­τω­πί­στη­κε με ανα­βλη­τι­κή, γενι­κά, διά­θε­ση. Η Ρωσία μας πρό­σφε­ρε –και η ίδια ανα­λάμ­βα­νε να μη δεχθεί την ανά­λο­γη υλι­κή προ­σφο­ρά– την ανα­κοί­νω­ση πλη­ρο­φο­ριών επί των στρα­τιω­τι­κών δυνα­το­τή­των της, των βιο­μη­χα­νι­κών υλών και άλλων διευ­κο­λύν­σε­ων που θα μπο­ρού­σε να θέσει στη διά­θε­σή μας στην περί­πτω­ση μιας ευρω­παϊ­κής σύρ­ρα­ξης. Σ’ αντάλ­λαγ­μα ζητού­σε μόνο παρό­μοιες πλη­ρο­φο­ρί­ες, αλλά αυτές ακρι­βώς οι πλη­ρο­φο­ρί­ες δεν δόθη­καν ποτέ από μέρους μας»[v].

Αν και ο πόλε­μος προ­βά­λει ανα­πό­φευ­κτος, οι Βρε­τα­νία-Γαλ­λία δεν φαί­νο­νται δια­τε­θει­μέ­νες να πάρουν συγκε­κρι­μέ­να μέτρα για να τον εμπο­δί­σουν. Οι χώρες αυτές, όχι μόνο δεν θέλουν συμ­μα­χία με την Σοβιε­τι­κή Ένω­ση αλλά προ­σπα­θούν να εξω­θή­σουν τη Γερ­μα­νία σε πόλε­μο με την ΕΣΣΔ. Η ίδια η Γερ­μα­νία έχει μεν απο­φα­σί­σει την κατά­λη­ψη της Πολω­νί­ας αλλά, δεν έχει κανέ­να λόγο, προς ώρας του­λά­χι­στον, να εμπλα­κεί σε διμέ­τω­πο πόλεμο.

Παράλ­λη­λα η Μόσχα δεν έχει κανέ­να λόγο να βρε­θεί απο­μο­νω­μέ­νη απέ­να­ντι στη Γερ­μα­νία. Ούτε να παρεμ­βλη­θεί μονο­με­ρώς σ’ έναν πόλε­μο της Γερ­μα­νί­ας με τρί­τες χώρες. Βού­λη­σή της είναι να μην συμ­με­τέ­χει στον επι­κεί­με­νο πόλε­μο όσο είναι δυνα­τόν, ειδι­κά χωρίς κάλυ­ψη από τις “Συμ­μα­χι­κές” χώρες. Οι δια­πραγ­μα­τεύ­σεις με Γαλ­λία – Βρε­τα­νία είχαν απο­τύ­χει – «προ­σέ­κρου­σαν σε ανυ­πέρ­βλη­τα εμπό­δια» υπο­στή­ρι­ζε μέχρι τέλους της ζωής του ο Βορο­σί­λοφ. Στό­χος της ΕΣΣΔ ήταν να κρα­τη­θεί ο πόλε­μος μακριά από τα εδά­φη της.

Τα σχέ­δια που απερ­γά­ζο­νται από και­ρό οι δυτι­κοί, πολ­λές φορές σε συνεν­νό­η­ση με την Αντι­κο­μι­ντέρν Συμ­μα­χία φαί­νε­ται να ευο­δώ­νο­νται. Η ΕΣΣΔ όμως πρέ­πει να ζήσει. Με μια ιδιο­φυή διπλω­μα­τι­κή κίνη­ση – ίσως την ιδιο­φυ­έ­στε­ρη της ύπαρ­ξής της κατα­φέρ­νει να αλλά­ξει άρδην το σκη­νι­κό και να κερ­δί­σει χρό­νο στην προ­ε­τοι­μα­σία της για το έτσι κι αλλιώς αναπόφευκτο.

Την 21η Αυγού­στου 1939, όταν έγι­νε πλέ­ον ξεκά­θα­ρο πως οι δια­βου­λεύ­σεις με τους εν δυνά­μει συμ­μά­χους έφτα­σαν σε αδιέ­ξο­δο, η ηγε­σία της ΕΣΣΔ απο­δέ­χθη­κε την πρό­τα­ση του Βερο­λί­νου για επί­σκε­ψη του υπουρ­γού Εξω­τε­ρι­κών Ρίμπε­ντροπ στη Μόσχα. Στο πλαί­σιο αυτής, εσπευ­σμέ­να οι εκα­τέ­ρω­θεν θέσεις έγι­ναν αντι­κεί­με­νο άμε­σης επε­ξερ­γα­σί­ας και υπο­γρά­φη­κε τη νύχτα 23–24 Αυγού­στου το σοβιε­τι­κό-γερ­μα­νι­κό Σύμ­φω­νο μη Επί­θε­σης παρου­σία του Ιωσήφ Στά­λιν, ενδει­κτι­κό της σημα­σί­ας που προ­σέ­δι­δε η ΕΣΣΔ.

Η Σοβιε­τι­κή Ένω­ση είναι η τελευ­ταία χώρα που υπο­γρά­φει τέτοιο σύμ­φω­νο μετά από την Πολω­νία, τη Μ. Βρε­τα­νία, τη Γαλ­λία και τις υπό­λοι­πες χώρες της δυτι­κής Ευρώπης.

Στο Σύμ­φω­νο Μολό­τωφ-Ρίμπε­ντροπ η ΕΣΣΔ απαί­τη­σε την ανα­το­λι­κή Πολω­νία η οποία είχε υφαρ­πα­χτεί από τον πόλε­μο του 1919 και στην οποία πλειο­ψη­φού­σαν οι Ουκρα­νοί και οι Λευ­κο­ρώ­σοι. Ουσια­στι­κά επρό­κει­το για τη “Γραμ­μή Κέρ­ζον”[vi] που είχαν ανα­γνω­ρί­σει και οι Δυτι­κοί ως συνο­ρια­κή γραμ­μή μετα­ξύ ΕΣΣΔ και Πολωνίας.

Ακο­λού­θως, στις 17 Σεπτεμ­βρί­ου 1939, όταν πια δεν υφί­στα­το πολω­νι­κό κρά­τος, τα σοβιε­τι­κά στρα­τεύ­μα­τα εγκα­τα­στά­θη­καν στην Πολω­νία, αλλά μόνο σε εκεί­να τα εδά­φη που η Βαρ­σο­βία κατέ­κτη­σε βίαια το 1920–1921 – τη Δυτι­κή Ουκρα­νία και τη Δυτι­κή Λευ­κο­ρω­σία. Στα σύνο­ρα που υιο­θε­τού­σε η “Γραμ­μή Κέρζον”.

Λίγο πριν, στις 11 Αυγού­στου 1939, ο Χίτλερ είχε πει στον Carl Jacob Burckhardt:

« Όλα όσα ανα­λαμ­βά­νω απευ­θύ­νο­νται στη Ρωσία. Εάν η Δύση είναι υπερ­βο­λι­κά ηλί­θια και πολύ τυφλή για να το κατα­λά­βει, θα υπο­χρε­ω­θώ να κατα­λή­ξω σε συμ­φω­νία με τους Ρώσους, να σπά­σω τη Δύση και στη συνέ­χεια μετά την ήττα της, να στρα­φώ κατά της Σοβιε­τι­κής Ένωσης».

Ο ακό­λου­θος της Γαλ­λι­κής πρε­σβεί­ας στο Βερο­λί­νο, λίγο πριν την υπο­γρα­φή του Συμ­φώ­νου Μολό­τωφ-Ρίμπε­ντροπ, για την ακρί­βεια μία μέρα πριν γίνει γνω­στό, λέει στον υπουρ­γό πολέ­μου της Γαλ­λί­ας αλλά και στην ανώ­τα­τη γαλ­λι­κή ηγεσία:

«Είναι πιθα­νό, εν ονό­μα­τι Βιντλέ, ότι βρι­σκό­μα­στε στις παρα­μο­νές των πρώ­των αιμα­τη­ρών επει­σο­δί­ων του πολέ­μου, λέγω του πολέ­μου ξεκά­θα­ρα και όχι των εκφρά­σε­ων των εφη­με­ρί­δων “του λευ­κού πολέ­μου”, του πόλε­μου νεύ­ρων ή του πόλε­μου ειρή­νης. Η Ευρώ­πη βρί­σκε­ται σε πόλε­μο από το 1938, για­τί η ειρή­νη εδρά­ζε­ται σε συν­θή­κες ενώ ο πόλε­μος είναι κατά­στα­ση πραγ­μά­των που αντι­στοι­χεί στην απου­σία συνθηκών».

Χαρα­κτη­ρί­ζει δηλα­δή την κατά­στα­ση της επο­χής ως διά­λυ­ση του διε­θνούς δικαί­ου όπως αυτό υφί­στα­το μέχρι εκεί­νη την περίοδο.

Όταν πραγ­μα­τεύ­τη­κε τη γαλ­λι­κή πολι­τι­κή απέ­να­ντι στα ζητή­μα­τα του Μονά­χου είπε ότι αυτή ισο­δυ­να­μού­σε με προδοσία.

Αργό­τε­ρα, στο Foreign Affairs τον Ιανουά­ριο του 1940 εκτι­μώ­ντας το Σύμ­φω­νο Μολό­τωφ-Ρίμπε­ντροπ έλεγε:

«Οι Μπολ­σε­βί­κοι είναι ρεα­λι­στές. Ως εκ τού­του θα απο­φύ­γουν πιθα­νώς να συμ­με­τά­σχουν στον ευρω­παϊ­κό πόλε­μο εκμε­ταλ­λευό­με­νοι συγ­χρό­νως κάθε ευκαι­ρία για να ενι­σχύ­σουν την άμυ­να της Ρωσί­ας, απέ­να­ντι στη Δύση, ενά­ντια στην περί­πτω­ση ανα­νέ­ω­σης της υγειο­νο­μι­κής ζώνης του 1919 ή ακό­μα και της επέ­κτα­σης προς ανα­το­λάς. Κατό­πιν της εκ νέου ανα­δια­νο­μής της ανα­το­λι­κής Ευρώ­πης, της από­κτη­σης μιας κυρί­αρ­χης θέσης της ανα­το­λι­κής Βαλ­τι­κής και της προ­ο­πτι­κής εξα­σφά­λι­σης μιας βάσης στα Βαλ­κά­νια η Ρωσία δια­τη­ρεί την ισορ­ρο­πία δυνά­με­ων στην ανα­το­λι­κή Ευρώπη».

Από τότε που δημο­σί­ευ­σε το Mein Kampf το 1925, ο Χίτλερ δεν έκα­νε ποτέ μυστι­κό για την επι­θυ­μία του να ανα­τρέ­ψει τη συν­θή­κη των Βερ­σαλ­λιών, να υπο­τά­ξει την Ανα­το­λι­κή Ευρώ­πη για να δημιουρ­γή­σει “ζωτι­κό χώρο” (lebensraum) για τους Γερ­μα­νούς, να κατα­στρέ­ψει τον σοβιε­τι­κό μπολ­σε­βι­κι­σμό και να κάνει τη Γερ­μα­νία σε έναν κόσμο εξου­σία. Στις 11 Αυγού­στου 1939, ο Χίτλερ είπε στον Carl Jacob Burckhardt: «Όλα όσα ανα­λαμ­βά­νω απευ­θύ­νο­νται στη Ρωσία. Εάν η Δύση είναι υπερ­βο­λι­κά ηλί­θια και πολύ τυφλή για να το κατα­λά­βει, θα υπο­χρε­ω­θώ να κατα­λή­ξω σε συμ­φω­νία με τους Ρώσους, να σπά­σω τη Δύση και στη συνέ­χεια μετά την ήττα της, να στρα­φώ κατά της Σοβιε­τι­κής Ένωσης». 

Με την υπο­γρα­φή του Συμ­φώ­νου η Σοβιε­τι­κή Ένω­ση καθι­στά σαφές, με πολ­λούς τρό­πους, στους δυτι­κούς ότι προ­τί­θε­ται να υπο­γρά­ψει συμ­φω­νία και με αυτούς.

Πριν το Σύμ­φω­νο Μολό­τωφ-Ρίμπε­ντροπ η ΕΣΣΔ είχε εξα­ντλή­σει κάθε προ­σπά­θεια δημιουρ­γί­ας αντι­χι­τλε­ρι­κού μετώ­που με τις καπι­τα­λι­στι­κές χώρες της Ευρώπης.

Στις 25 Αυγού­στου ο Βορο­σί­λοφ δηλώ­νει στον Ντι­μένκ: «Η συμ­φω­νία αυτή δεν στρέ­φε­ται ενά­ντια στη Γαλ­λία».  Επί­σης, την ίδια μέρα ο πρω­θυ­πουρ­γός και υπουρ­γός των εξω­τε­ρι­κών της ΕΣΣΔ Β. Μολό­τωφ δηλώ­νει στον πρέ­σβη της Γαλ­λί­ας στη Μόσχα πως: «Όσον αφο­ρά το γαλ­λο­σο­βιε­τι­κό σύμ­φω­νο, τίπο­τα δεν απα­γο­ρεύ­ει τη δια­τή­ρη­σή του». Στις 27 Αυγού­στου, ο Βορο­σί­λοφ πάλι, δηλώ­νει στο Πρα­κτο­ρείο ΤΑΣΣ:

«Η δια­κο­πή των συνο­μι­λιών με τη Βρε­τα­νία και τη Γαλ­λία δεν οφεί­λε­ται στο ότι η ΕΣΣΔ υπέ­γρα­ψε σύμ­φω­νο μη επί­θε­σης με τη Γερ­μα­νία. Αντί­θε­τα: Το Σύμ­φω­νο μη Επί­θε­σης υπο­γρά­φη­κε επει­δή οι στρα­τιω­τι­κές συνο­μι­λί­ες με τη Γαλ­λία και τη Βρε­τα­νία προ­σέ­κρου­σαν σε ανυ­πέρ­βλη­τα εμπό­δια».[vii]

Η συμ­φω­νία πιά­νει τους δυτι­κούς στον ύπνο. Προ­χω­ρούν σε απο­κα­λυ­πτι­κές που κάποιες είναι δηλω­τι­κές για τις επι­διώ­ξεις τους δηλώ­σεις. Χαρα­κτη­ρι­στι­κή είναι η δήλω­ση του Ουίν­στον Τσόρ­τσιλ, αμέ­σως μετά την υπο­γρα­φή του συμφώνου:

«Οι ναζί πρό­δω­σαν το αντι-Κομι­ντέρν σύμ­φω­νο και τις αντί-Μπολ­σε­βί­κι­κες συμφωνίες».

Η δε αμε­ρι­κά­νι­κη εφη­με­ρί­δα Νew York Herald Tribune έγρα­φε πως ο Χίτλερ «δεν κρά­τη­σε την υπό­σχε­σή του να είναι λιο­ντά­ρι προς ανα­το­λάς και αρνά­κι προς δυσμάς».

Ο Badia έγραφε:

«Αντί­θε­τα με αυτό που επα­νει­λημ­μέ­να έχει λεχθεί, το γερ­μα­νο­σο­βιε­τι­κό σύμ­φω­νο δεν είναι ούτε η αιτία ούτε το πρό­σχη­μα του πολέ­μου. Δεν προ­κά­λε­σε ούτε καν την επί­σπευ­ση της έκρη­ξής του. Αντί­θε­τα, είναι πολύ πιθα­νό ότι η υπο­γρα­φή ενός γαλ­λο­αγ­γλι­κο­ρω­σι­κού συμ­φώ­νου θα είχε συγκρα­τή­σει τον Χίτλερ την τελευ­ταία στιγ­μή ή ακό­μη θα τον είχε ανα­γκά­σει σε μια γρή­γο­ρη συν­θη­κο­λό­γη­ση».[viii]

Ακό­μη και ο Φιν­λαν­δός ηγέ­της Karl Mannerheim, ο οποί­ος δεν μπο­ρού­σε να χαρα­κτη­ρι­στεί φιλο­σο­βιε­τι­κός δήλωνε:

«Πρέ­πει να παρα­δε­χτώ ότι η Σοβιε­τι­κή Ένω­ση ήταν έξυ­πνη στην εξω­τε­ρι­κή της πολι­τι­κή».

Αλλά και άλλοι αντι­κομ­μου­νι­στές μελετητές:

«Δεδο­μέ­νης της έλλει­ψης σοβα­ρής πρό­θε­σης στο Λον­δί­νο ήταν ανα­πό­φευ­κτο να στρα­φούν οι Ρώσοι στους Γερ­μα­νούς»[ix].

 «Είχε η σοβιε­τι­κή κυβέρ­νη­ση άλλη επι­λο­γή για να προ­στα­τεύ­σει την ασφά­λειά της εκτός από τη σύνα­ψη συμ­φώ­νου μη επί­θε­σης με τη Γερ­μα­νία;… Η απά­ντη­ση πρέ­πει να είναι ότι η σοβιε­τι­κή θέση ήταν και άκαμ­πτη και δικαιο­λο­γη­μέ­νη… Ο πόλε­μος ήταν επι­κεί­με­νος, και οι Σοβιε­τι­κοί έπρε­πε να επι­λέ­ξουν. Το Μόνα­χο, η κρί­ση και η απο­τυ­χία των αγγλο-γαλ­λο­σο­βιε­τι­κών δια­πραγ­μα­τεύ­σε­ων το 1939, οδή­γη­σαν άμε­σα στο ναζι­στι­κό-σοβιε­τι­κό σύμ­φω­νο μη επί­θε­σης»[x].

Η Σοβιε­τι­κή Ένω­ση ήταν ανα­γκα­σμέ­νη να πετύ­χει το Σύμ­φω­νο με τη Γερ­μα­νία. Η χώρα ανα­πτυσ­σό­ταν σύμ­φω­να με τη σχε­διο­ποί­η­ση της οικο­νο­μί­ας της. Βάσει αυτής της σχε­διο­ποί­η­σης, η μετά­βα­ση της οικο­νο­μί­ας σε στρα­τιω­τι­κό επί­πε­δο, η μετα­τρο­πή της βιο­μη­χα­νί­ας σε στρα­τιω­τι­κή-πολε­μι­κή και ο στό­χος να αντα­πο­κρί­νε­ται αυτή η παρα­γω­γή στο ΣΥΝΟΛΟ της Ευρω­παϊ­κής, με εξο­πλι­σμό αντί­στοι­χο ή και υπέρ­τε­ρο των δυτι­κών, προ­γραμ­μα­τι­ζό­ταν να έχει επι­τευ­χθεί περί τα τέλη του 1942.

Οι Σοβιε­τι­κοί ήξε­ραν πολύ καλά τι τους περί­με­νε. Δεν είχαν αυτα­πά­τες. Του­να­ντί­ον, ετοι­μά­ζο­νταν πυρε­τω­δώς για την πολύ μεγά­λη σύγκρου­ση. Αυτό κατα­δει­κνύ­ε­ται από όλα τα τεκ­μή­ρια στα οποία μπο­ρεί να ανα­τρέ­ξει κάποιος αντι­κει­με­νι­κός ιστορικός.

Το Σύμ­φω­νο επι­κυ­ρώ­θη­κε στις 31 Αυγού­στου από το Ανώ­τα­το Σοβιέτ εν μέσω υστε­ρι­κών αντι­δρά­σε­ων των δυτι­κών που όχι μόνο απέ­τυ­χαν οι προ­σπά­θειές τους για πόλε­μο Γερ­μα­νί­ας – ΕΣΣΔ, αλλά καθί­στα­το και η θέση τους από δυσχε­ρέ­στε­ρη ως δραματική.

Οι εξε­λί­ξεις έδει­ξαν ότι η ΕΣΣΔ κατά­φε­ρε να κερ­δί­σει πολύ­τι­μο χρό­νο ενώ οι δυτι­κοί ήταν οι πρώ­τοι που έπε­σαν στον λάκ­κο που έσκα­βαν. Η άρνη­σή τους για συνερ­γα­σία θα απέ­βαι­νε μοι­ραία πρώ­τα γι’ αυτούς και στη συνέ­χεια για την υπό­λοι­πη Ευρώπη.

Το Σύμ­φω­νο, εκτός του χρό­νου που πρό­σφε­ρε στη Σοβιε­τι­κή Ένω­ση και την υπερ­πή­δη­ση του ενδε­χό­με­νου – σχε­δόν βέβαιου, να βρε­θεί απο­μο­νω­μέ­νη και αντι­μέ­τω­πη με τη Γερ­μα­νία – ίσως και ενα­ντί­ον των Γαλ­λί­ας — Βρε­τα­νί­ας είχε και άλλες θετι­κές και μεί­ζο­νος σημα­σί­ας επιδράσεις.

Με αφορ­μή το Σύμ­φω­νο, δια­τα­ρά­χτη­κε η συνερ­γα­σία Βερο­λί­νου, Ρώμης, Τόκιο. Η Ιαπω­νία, έχο­ντας μέτω­πο κατά των Κινέ­ζων και των Σοβιε­τι­κών, θεώ­ρη­σε ότι το Σύμ­φω­νο αυτό θα την έθε­τε σε κίν­δυ­νο. Η αντι­σο­βιε­τι­κή κυβέρ­νη­ση του Κιι­χί­ρο Χιρα­νού­μα (Kiichiro Hiranuma) παραι­τή­θη­κε, καθώς δια­πί­στω­ναν πως η οπορ­του­νι­στι­κή πολι­τι­κή του Χίτλερ τους δημιουρ­γού­σε σοβα­ρά προ­βλή­μα­τα. Έτσι, οι σχέ­σεις Βερο­λί­νου και Τόκιο πέρα­σαν μια προ­σω­ρι­νή κρί­ση[xi]

Επί­σης, περιο­ρί­στη­καν οι φιλο­δο­ξί­ες των Ιαπώ­νων ενα­ντί­ον της Σοβιε­τι­κής Ένω­σης και ανα­γκά­στη­καν, λίγο αργό­τε­ρα να υπο­γρά­ψουν ανά­λο­γη συμ­φω­νία και οι ίδιοι. Μετά από πολ­λή συζή­τη­ση, απο­φα­σί­στη­κε η υπο­γρα­φή μιας συν­θή­κης ουδε­τε­ρό­τη­τας ΕΣΣΔ-Ιαπω­νί­ας, η οποία υπο­γρά­φη­κε στις 13 Απρι­λί­ου 1941 με τον υπουρ­γό εξω­τε­ρι­κών της Ιαπω­νί­ας Γιο­σού­κε Ματσού­κα (Yōsuke Matsuoka). Γεγο­νός που με τη σει­ρά του ξαλά­φρω­σε την ΕΣΣΔ από σοβα­ρές έγνοιες στα ανα­το­λι­κά της. Από το σύμ­φω­νο όμως χολώ­θη­κε και η Ιτα­λία. Ο υπουρ­γός εξω­τε­ρι­κών της Ιτα­λί­ας και γαμπρός του Μου­σο­λί­νι, Galeazzo Ciano, πίστευε ότι με το σύμ­φω­νο της Μόσχας ο Χίτλερ είχε παρα­βιά­σει το Σύμ­φω­νο που είχε υπο­γρα­φεί με τον Μου­σο­λί­νι, σύμ­φω­να με το οποίο, η Γερ­μα­νία έπρε­πε να συμ­βου­λεύ­ε­ται την Ιτα­λία σε κάθε της πρωτοβουλία.

Η υπο­γρα­φή του Συμ­φώ­νου υπο­χρέ­ω­σε τους Γάλ­λους να κηρύ­ξουν επι­στρά­τευ­ση και να ενι­σχύ­σουν με νέες δυνά­μεις τη γραμ­μή Maginot. Ενώ οι Βρε­τα­νοί κινη­το­ποι­ή­θη­καν και άρχι­σαν να εξο­πλί­ζο­νται. Πέραν αυτού δεν έδει­χναν καμία σοβα­ρή διά­θε­ση να αντι­με­τω­πί­σουν τις γερ­μα­νι­κές ένο­πλες δυνά­μεις. Το σχέ­διό τους να βάλουν μπρο­στά την ΕΣΣΔ δεν καρ­πο­φό­ρη­σε. Η απρό­σμε­νη υπο­γρα­φή του συμ­φώ­νου της Μόσχας τους έθε­τε μπρο­στά στο ενδε­χό­με­νο να χρεια­στεί να αντι­με­τω­πί­σουν το θηρίο που έθρε­ψαν. Ο Χίτλερ δεν θα έκα­νε πίσω στο θέμα της Πολω­νί­ας, έτσι κι αλλιώς. Ο οποί­ος εξάλ­λου και πολύ ορθά θεω­ρού­σε ότι η Βρε­τα­νία και η Γαλ­λία δεν θα δια­κιν­δύ­νευαν έναν πόλε­μο για χάρη της Πολωνίας.

Ένα χρό­νο αργό­τε­ρα η Γαλ­λία δεν θα υφί­στα­ται – θύμα της δικής της πολι­τι­κής και ολό­κλη­ρη η Ευρώ­πη θα βρί­σκε­ται υπό τον ναζι­στι­κό ζυγό. Η Βρε­τα­νία θα κιν­δυ­νέ­ψει και λίγο αργό­τε­ρα ο κόσμος θα αιμα­το­κυ­λι­στεί από το φασι­στι­κό τέρας.

[i] (Τζέ­φρι Κ Ρόμπερτς. Η Ανί­ε­ρη ΣΥΜΜΑΧΙΑ: Το σύμ­φω­νο του Στά­λιν με τον Χίτλερ .Ιντιά­να UP 1989.)

[ii] Ι.Μ. Μάι­σκι. Ποιος βοή­θη­σε τον Χίτλερ, σελ. 221

[iii] “The Daily Telegraph”,  Νικ Χόλν­τσγουορθ, 18 Οκτ. 2008. Άρθρο με δημο­σί­ευ­ση απόρ­ρη­των εγγράφων.

[iv]  Συγ­γρα­φέ­ας των Young Stalin and Stalin: The Court of The Red Tsar

[v] Πωλ Ρενώ: «Απο­μνη­μο­νεύ­μα­τα», Παρί­σι 1963, σελ. 162.Από Γ. Ντε­μπό­ριν: Μυστι­κά του δεύ­τε­ρου Παγκό­σμιου Πολέ­μου, ΑΛΦΕΙΟΣ, Αθή­να 1973, σελ. 24

[vi] Τζωρτζ Κέρ­ζον, Βρε­τα­νός υπουρ­γός των Εξω­τε­ρι­κών στον Α΄ Παγκό­σμιο Πόλε­μο. Γραμ­μή Κέρ­ζον, σύνο­ρα μετα­ξύ Πολω­νί­ας και ΕΣΣΔ που συμ­φω­νή­θη­καν στον Α΄ ΠΠ και επι­βε­βαιώ­θη­καν από τους «Συμ­μά­χους» στον Β΄ΠΠ.

[vii] ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ, Θ. Παπα­ρή­γας, ΣΕ, 3η έκδο­ση, σελ. 152

[viii] G. Badia, II, σελ. 121, από ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ, Θ. Παπα­ρή­γας, ΣΕ, 3η έκδο­ση, σελ. 152

[ix] (Τζό­να­θαν Χάσλαμ. Η Σοβιε­τι­κή Ένω­ση και ο αγώ­νας για συλ­λο­γι­κή ασφά­λεια στην Ευρώ­πη, 1933–39 .Κεφά­λαιο 10, Η κατάρ­ρευ­ση της συλ­λο­γι­κής ασφά­λειας, σελ. 195–229Άγιος Μαρ­τί­νος Press, 1984.)

[x] (Michael Jabara Carley. 1939: η συμ­μα­χία που δεν υπήρ­ξε ποτέ και ο ερχο­μός του Β’ Παγκο­σμί­ου Πολέ­μου . Σικά­γο: IR Dee, 1999.)

[xi] *Αmbrose, S.E, Sulzberger C.L.: World War II, New York 1997, σελ. 39.