Isabel Allende: «Το νησί κάτω απ’ τη θάλασσα»

Γρά­φει η Άννε­κε Ιωαν­νά­του //

Isabel Allende: Το νησί κάτω απ’ τη θάλασσα
Μετά­φρα­ση του Λεω­νί­δα Καρατζά
Εκδό­σεις «Ωκε­α­νί­δα»

Η Αϊτή, πρώ­ην αποι­κία της Γαλ­λί­ας, γνώ­ρι­σε δύο μεγά­λες εξε­γέρ­σεις των μαύ­ρων σκλά­βων που η δεύ­τε­ρη (1791) συνέ­τρι­ψε το στρα­τό του Ναπο­λέ­ο­ντα και οδή­γη­σε στην πρώ­τη Δημο­κρα­τία των μαύ­ρων στο δυτι­κό τμή­μα του νησιού Εσπα­νιό­λα στην Καραϊ­βι­κή δίνο­ντάς του τ’ όνο­μα Αϊτή (1803). Όλη η περιο­χή, στην οποία εναλ­λάσ­σο­νταν στην εξου­σία σε μια συνε­χή σύγκρου­ση μετα­ξύ τους, κατα­κτη­τές Γάλ­λοι, Άγγλοι, Ισπα­νοί και Ολλαν­δοί, γνώ­ρι­σε σχε­δόν σε όλη τη διάρ­κεια του 18^ου αιώ­να αρκε­τές μεγά­λες εξε­γέρ­σεις μαύ­ρων σκλά­βων που, ωστό­σο, δεν οδή­γη­σαν σε ανε­ξάρ­τη­τες Δημο­κρα­τί­ες, όπως στην Αϊτή.

Η εξέ­γερ­ση στο Άγιο Ντο­μί­νι­κο του 1791

Η εξέ­γερ­ση των σκλά­βων στην τότε γαλ­λι­κή αποι­κία Άγιο Ντο­μί­νι­κο επη­ρέ­α­σε τη διε­θνή κοι­νή γνώ­μη αρκε­τά ενι­σχύ­ο­ντας το κίνη­μα υπέρ της κατάρ­γη­σης της δου­λεί­ας. Είχε προη­γη­θεί μια εξέ­γερ­ση των χιλιά­δων απε­λεύ­θε­ρων έγχρω­μων ενά­ντια στην κατα­πί­ε­ση και τη διά­κρι­ση εκ μέρους των λευ­κών αποι­κι­στών. Ο επί­ση­μα «απε­λεύ­θε­ρος»  αυτός έγχρω­μος πλη­θυ­σμός δεν είχε καθό­λου δικαιώ­μα­τα και επι­πλέ­ον ήταν υπο­ταγ­μέ­νος σ’ ένα αυστη­ρό σύστη­μα απαρτ­χάιτ. Όταν οι «λευ­κοί κρε­ο­λοί» (δηλα­δή, οι λευ­κοί που είχαν γεν­νη­θεί στην αποι­κία) ενί­σχυ­σαν τη θέση τους στην Αποι­κια­κή Συνέ­λευ­ση, οι «έγχρω­μοι» εξε­γέρ­θη­καν για να διεκ­δι­κή­σουν τα δικά τους δικαιώ­μα­τα (τον αύγου­στο του 1790). Η άγρια κατα­στο­λή αυτής της εξέ­γερ­σης προ­κά­λε­σε έντο­να αισθή­μα­τα εκδί­κη­σης. Ένα Διά­ταγ­μα της γαλ­λι­κής Εθνι­κής Συνέ­λευ­σης του Μάη του 1791 καθό­ρι­ζε ότι μαύ­ροι γεν­νη­μέ­νοι από απε­λεύ­θε­ρους γονείς θα απο­κτού­σαν δικαί­ω­μα ψήφου στα αντι­προ­σω­πευ­τι­κά όργα­να στην αποι­κία. Μην ξεχνά­με πως η Γαλ­λία περ­νού­σε εκεί­να τα χρό­νια τη θύελ­λα της Γαλ­λι­κής Επα­νά­στα­σης (1789) και πρέ­σβευαν προ­ο­δευ­τι­κές ιδέ­ες. Ωστό­σο, η δου­λεία συνέ­χι­ζε στις γαλ­λι­κές αποι­κί­ες, παρ’ όλες τις δια­μαρ­τυ­ρί­ες των, ανά­με­σα σ’ άλλους, Ροβε­σπιέ­ρο και Μαρά και παρ’ όλη τη Δια­κή­ρυ­ξη για τα Δικαιώ­μα­τα των Ανθρώ­πων. Οι ιδιο­κτή­τες των φυτειών λοι­πόν, απέρ­ρι­ψαν το Διά­ταγ­μα για το δικαί­ω­μα ψήφου. Έτσι, τον αύγου­στο του 1791, οι μαύ­ροι σκλά­βοι του Αγί­ου Ντο­μί­νι­κου που ζού­σαν κάτω από ένα απάν­θρω­πο καθε­στώς, εξε­γέρ­θη­καν. Κάτω από την ηγε­σία του μαύ­ρου Πιερ Ντο­μι­νίκ Του­σέν λ’ Ουβερ­τίρ (γιου ενός Αφρι­κα­νού αρχη­γού φυλής) κατά­φε­ραν να αντι­στα­θούν στα γαλ­λι­κά στρα­τεύ­μα­τα. Άλλω­στε, τα πράγ­μα­τα ήταν αρκε­τά πολυ­σύν­θε­τα. Οι πλευ­ρές που μάχο­νταν μετα­ξύ τους, ήταν διαι­ρε­μέ­νοι, για­τί πίσω τους υπήρ­χαν συγκρουό­με­να ταξι­κά συμ­φέ­ρο­ντα. Έτσι, Γάλ­λοι βασι­λό­φρο­νοι βρί­σκο­νταν απέ­να­ντι στους Γάλ­λους επα­να­στά­τες, κρε­ο­λοί Γάλ­λοι απέ­να­ντι σε Γάλ­λους της μητρό­πο­λης, μαύ­ροι απέ­να­ντι σε μιγά­δες, απε­λεύ­θε­ροι απέ­να­ντι σε σκλά­βους, αλλά και τα συγκρουό­με­να συμ­φέ­ρο­ντα ανά­με­σα στις αποι­κιο­κρα­τι­κές δυνά­μεις της περιο­χής ήταν εμπλεγ­μέ­να, για­τί για ένα χρο­νι­κό διά­στη­μα ανα­κα­τεύ­τη­καν Ισπα­νοί και Άγγλοι σε μια προ­σπά­θεια να εκμε­ταλ­λευ­τούν την κατά­στα­ση για να πάρουν το νησί απο τους Γάλλους.

Το απο­τέ­λε­σμα μετράει

Ωστό­σο, το 1792 όλοι οι απε­λεύ­θε­ροι σκλά­βοι από­κτη­σαν τα δικαιώ­μα­τα του πολί­τη και στις 4 Φεβρουα­ρί­ου του 1794 καταρ­γή­θη­κε τελι­κά η δου­λεία στις γαλ­λι­κές αποι­κί­ες. Όταν, όμως, ο Ναπο­λέ­ων απο­κα­τέ­στη­σε στις 17 του Μάη του 1802 τη δου­λεία, ξέσπα­σε μια και­νούρ­για εξέ­γερ­ση στο Άγιο Ντο­μί­νι­κο. Ο ηγέ­της Του­σέν με δόλο και ψεύ­τι­κα προ­σχή­μα­τα έπε­σε σε γαλ­λι­κά χέρια και μετα­φέρ­θη­κε στη Γαλ­λία, αλλά οι εξε­γερ­μέ­νοι συνέ­χι­σαν την πάλη τους για την ανε­ξαρ­τη­σία κάτω από άλλον αρχη­γό, τον Ζαν-Ζακ Ντε­σα­λίν ο οποί­ος δια­κή­ρυ­ξε το 1803 την ανε­ξαρ­τη­σία του δυτι­κού τμή­μα­τος του νησιού και ίδρυ­σε την πρώ­τη Δημο­κρα­τία των μαύ­ρων δίνο­ντάς της τ’ όνο­μα Αϊτή. Όμως, η οικο­νο­μία του νησιού που στη­ρι­ζό­ταν κυρί­ως στην καλ­λιέρ­γεια της ζάχα­ρης, δεν ευδο­κί­μη­σε όπως πριν από την επα­νά­στα­ση. ‘Οσοι λευ­κοί επέ­ζη­σαν, είχαν φύγει αλλού και τις δυτι­κο­ευ­ρω­παϊ­κές ανά­γκες από ζάχα­ρη τις ικα­νο­ποιού­σαν εισα­γω­γές από άλλα μέρη του κόσμου, πχ από την Ινδία. Επι­πλέ­ον στην Ευρώ­πη ανα­πτύ­χθη­κε η παρα­γω­γή ζάχα­ρης από ζαχα­ρό­τευ­τλα. Τέτοια φαι­νό­με­να επη­ρέ­α­σαν πολύ αρνη­τι­κά την καλ­λιέρ­γεια του ζαχα­ρο­κά­λα­μου σε όλη την περι­φέ­ρεια των Δυτι­κών Ινδιών. Όπως θα μπο­ρού­σε να περι­μέ­νει κανείς, η εξέ­γερ­ση του Άγιου Ντο­μί­νι­κου ανα­στά­τω­σε όλη την Καραϊ­βι­κή εμπνέ­ο­ντας κι άλλες εξε­γέρ­σεις δού­λων, όπως στην ολλαν­δι­κή αποι­κία του Κου­ρα­σά­ου το 1795 και τον ανταρ­το­πό­λε­μο των δρα­πε­τών σκλά­βων στη Τζα­μάι­κα  επί­σης το 1795. Άλλω­στε, όπως είδα­με παρα­πά­νω, είχαν προη­γη­θεί πολ­λές, καμιά φορά μεγά­λες, εξε­γέρ­σεις και όλη η περιο­χή ήταν στη διάρ­κεια του 18^ου αιώ­να σε ανα­βρα­σμό. Επο­μέ­νως, για τους αποι­κι­στές των δια­φό­ρων ευρω­παϊ­κών εθνών η υπό­θε­ση του Αγί­ου Ντο­μί­νι­κου ήταν μια προει­δο­ποί­η­ση τρό­μου, ένα σημά­δι στον τοί­χο της ιστο­ρί­ας ότι η αποι­κιο­κρα­τία ενδε­χο­μέ­νως θα γνώ­ρι­ζε το ιστο­ρι­κό της τέλος.

Ένας μαύ­ρος πρό­δρο­μος της Ανε­ξαρ­τη­σί­ας της Αμερικής

Φραν­σουά Μακαντάλ

Η πρώ­τη εξέ­γερ­ση στο Άγιο Ντο­μί­νι­κο είχε γίνει 33 χρό­νια νωρί­τε­ρα, το 1758, κάτω από την ηγε­σία του Φραν­σουά Μακα­ντάλ.  Ο ηρω­ι­σμός του και η δημό­σια εκτέ­λε­σή του ενέ­πνευ­σαν πολ­λούς συγ­γρα­φείς αφιε­ρώ­νο­ντας έργα ή μέρη έργων τους στα γεγο­νό­τα αυτά, όπως ο Εντουάρ­ντο Γκα­λε­ά­νο στη Μνή­μη της Φωτιάς, ο Αλέ­χο Καρ­πε­ντιέ στο Επί γης Βασι­λεία και το στην παρού­σα παρου­σί­α­ση προ­τει­νό­με­νο Το νησί κάτω απ’ τη Θάλασ­σα της Ιζα­μπέλ Αγιέ­ντε για να πού­με κάποια. Στο βιβλίο η συγ­γρα­φέ­ας πλά­θει μυθι­στο­ρη­μα­τι­κά τα δρα­μα­τι­κά γεγο­νό­τα στο νησί στην περί­ο­δο 1770–1793 στο πρώ­το μέρος και στην περί­ο­δο 1793–1810 στο δεύ­τε­ρο μέρος. Ένα κεφά­λαιο αφιε­ρώ­νε­ται στον Μακα­ντάλ, από το οποίο ακο­λου­θεί από­σπα­σμα. Μπαί­νει στο βιβλίο σαν φλασ-μπακ μέσω αφή­γη­σης: «Ο Μακα­ντάλ ήταν ένα κελε­πού­ρι φερ­μέ­νο από την Αφρι­κή. Ήταν μου­σουλ­μά­νος, καλ­λιερ­γη­μέ­νος, ήξε­ρε να γρά­φει και να δια­βά­ζει αρα­βι­κά, είχε γνώ­σεις για­τρι­κής και φυτο­λο­γί­ας. Έχα­σε το δεξί του χέρι σ’ ένα τρο­μα­κτι­κό ατύ­χη­μα που θα είχε απο­βεί μοι­ραίο για κάποιον λιγό­τε­ρο δυνα­τό, και καθώς ήταν άχρη­στος πια στα ζαχα­ρο­κά­λα­μα, το αφε­ντι­κό του τον έστει­λε να φυλά­ει ζώα. Περι­φε­ρό­ταν στην περιο­χή τρώ­γο­ντας γάλα και φρού­τα, ώσπου έμα­θε να χρη­σι­μο­ποιεί το αρι­στε­ρό του χέρι και τα δάχτυ­λα των ποδιών για να φτιά­χνει παγί­δες και να δένει κόμπους. Έτσι μπο­ρού­σε να κυνη­γά­ει τρω­κτι­κά, ερπε­τά και που­λιά. Μες στη μονα­ξιά και τη σιω­πή, του ξανα­ήρ­θαν στο μυα­λό οι εικό­νες της εφη­βεί­ας του, όταν ετοι­μα­ζό­ταν για πόλε­μο και για κυνή­γι, όπως άρμο­ζε στο γιο ενός βασι­λιά: μέτω­πο ψηλό, μάτια ξύπνια και δυνα­τό κρά­τη­μα του ακο­ντιού. […] Απ’ την αρχή ήξε­ρε ότι θα το έσκα­γε, για­τί προ­τι­μού­σε να υπο­στεί το χει­ρό­τε­ρο μαρ­τύ­ριο παρά να συνε­χί­σει να είναι σκλά­βος. Ετοι­μά­στη­κε όμως με μεγά­λη προ­σο­χή και περί­με­νε με υπο­μο­νή την κατάλ­λη­λη ευκαι­ρία. Στο τέλος πήρε τα βου­νά κι από κει ξεκί­νη­σε την εξέ­γερ­ση των σκλά­βων που θα συγκλό­νι­ζε το νησί σαν τρο­με­ρός σει­σμός. Ενώ­θη­κε με άλλους ανυ­πό­τα­κτους και πολύ σύντο­μα φάνη­καν τ’ απο­τε­λέ­σμα­τα της μανί­ας και της ευφυ­ϊ­ας του: αιφ­νι­δια­στι­κή επί­θε­ση μέσα στην πιο σκο­τει­νή νύχτα, άναμ­μα δαυ­λών, χτυ­πή­μα­τα γυμνών ποδιών, κραυ­γές, μέταλ­λο πάνω σε αλυ­σί­δες, πυρ­κα­γιά στα ζαχα­ρο­κά­λα­μα. Το όνο­μα του δια­βό­λου κυκλο­φο­ρού­σε από στό­μα σε στό­μα και το επα­να­λάμ­βα­ναν οι νέγροι σαν προ­σευ­χή ελπί­δας. Ο Μακα­ντάλ, ο πρί­γκι­πας της Γουι­νέ­ας, μετα­μορ­φω­νό­ταν σε που­λί, σε σαύ­ρα, σε μύγα, σε ψάρι. Ο σκλά­βος που ήταν δεμέ­νος στο στύ­λο της τιμω­ρί­ας έβλε­πε να περ­νά­ει από μπρο­στά του ένας λαγός πριν αυλα­κώ­σει και πάλι την πλά­τη του το μαστί­γιο, κι έλε­γε πως ήταν ο Μακα­ντάλ, μάρ­τυ­ρας του μαρ­τυ­ρί­ου του. Μια ιγκουά­να παρα­κο­λου­θού­σε με απά­θεια ένα κορί­τσι ξαπλω­μέ­νο στο χώμα μετά το βια­σμό του. «Σήκω, πλύ­σου στο ποτά­μι και μην ξεχνάς, για­τί σύντο­μα θα πάρω εκδί­κη­ση για σένα», ψιθύ­ρη­σε η ιγκουά­να. Ο Μακα­ντάλ. Απο­κε­φα­λι­σμέ­να κοκό­ρια, σύμ­βο­λα ζωγρα­φι­σμέ­να με αίμα, τσε­κού­ρια, μια νύχτα χωρίς φεγ­γά­ρι, κι άλλη πυρ­κα­γιά» (σελ. 76/77). Έπει­τα ψοφά­νε τα κοπά­δια, τα άλο­γα στους στά­βλους και τέλος εξο­ντώ­νο­νται και ολό­κλη­ρες οικο­γέ­νειες. Ήταν δηλη­τή­ριο. Ο Μακαντάλ…Βασάνισαν εκα­το­ντά­δες σκλά­βους για να μάθουν πού κρυ­βό­ταν ο Μακα­ντάλ που τα έκα­νε όλα αυτά. Τελι­κά τον βρή­καν και τον έπια­σαν, αφού μαρ­τύ­ρη­σε μια μικρή σκλά­βα κάτω από την απει­λή να την κάψουν ζωντα­νή. Παρ’ όλα αυτά, την έκα­ψαν… Μετα­φέ­ρε­ται ο ανα­γνώ­στης στη σκη­νή της εκτέ­λε­σης του Μακα­ντάλ: «Η πλα­τεία απο­δεί­χθη­κε μικρή για τον κόσμο που έφτα­σε από τις φυτεί­ες. Οι μεγά­λοι λευ­κοί εγκα­τα­στά­θη­καν ο καθέ­νας κάτω από τη δική του τέντα, εφο­δια­σμέ­νοι με το κολα­τσιό τους και τα ποτά τους, οι μικρόι λευ­κοί αρκέ­στη­καν στους εξώ­στες και στις στο­ές, ενώ οι απε­λεύ­θε­ροι νοί­κια­σαν τα μπαλ­κό­νια γύρω απ’ την πλα­τεία, που ανή­καν σε άλλους έγχρω­μους απε­λεύ­θε­ρους. Την καλύ­τε­ρη θέα τη φύλα­ξαν για τους σκλά­βους, τους οποί­ους έφε­ραν τ’ αφε­ντι­κά τους από μακρι­νές περιο­χές, για να δια­πι­στώ­σουν ότι ο Μακα­ντάλ δεν ήταν παρά ένας άθλιος μονό­χει­ρας νέγρος που θα ψηνό­ταν σαν γου­ρου­νά­κι στη σού­βλα» (σελ. 79).

Η επι­στρο­φή του αδάμαστου

Ο Μακα­ντάλ προ­χω­ρού­σε περί­φα­νος στις αλυ­σί­δες του, αδά­μα­στος και γεμά­τος περι­φρό­νη­ση για τους λευ­κούς, αφε­ντι­κά, πάστο­ρες, στρα­τιώ­τες και τα σκυ­λιά τους. Οι μαζε­μέ­νοι Αφρι­κα­νοί σκλά­βοι τον χαι­ρέ­τη­σαν με ξέφρε­νο ενθου­σια­σμό: «Δεν ήταν ένας σκλά­βος που θα τον εκτε­λού­σαν, αλλά ο μονα­δι­κός πραγ­μα­τι­κά ελεύ­θε­ρος άνθρω­πος μέσα σ΄όλο αυτό το πλή­θος. Έτσι το αντι­λή­φθη­καν όλοι και μια βαθιά σιω­πή έπε­σε στην πλα­τεία. Στο τέλος οι νέγροι αντέ­δρα­σαν κι απ’ όλα τα στό­μα­τα βγή­κε σαν ανε­ξέ­λεγ­κτη κραυ­γή το όνο­μα του ήρωα, Μακα­ντάλ, Μακα­ντάλ, Μακα­ντάλ. Ο κυβερ­νή­της κατά­λα­βε πως έπρε­πε να τελειώ­σουν το συντο­μό­τε­ρο, πριν το τσίρ­κο που είχαν σχε­διά­σει μετα­τρα­πεί σε λου­τρό αίμα­τος. Έδω­σε το σινιά­λο κι οι στρα­τιώ­τες έδε­σαν με αλυ­σί­δες τον αιχ­μά­λω­το στο στύ­λο της φωτιάς. Ο δήμιος άνα­ψε το άχυ­ρο κι αμέ­σως τα ποτι­σμέ­να με λίπος ξύλα άρπα­ξαν φωτιά, σηκώ­νο­ντας πυκνό καπνό. Κι ενώ δεν ακου­γό­ταν ούτε κιχ στην πλα­τεία, υψώ­θη­κε η βαθιά φωνή του Μακα­ντάλ: «Θα γυρί­σω! Θα γυρί­σω!» (σελ. 80/81). Μετά αρχί­ζει η μυθο­ποί­η­ση, μια μυθο­ποί­η­ση συμ­βο­λι­κού χαρα­κτή­ρα. 33 χρό­νια αργό­τε­ρα, το 1791, ο Μακα­ντάλ θα «επέ­στρε­φε», το πνεύ­μα του Μακα­ντάλ, με τη μορ­φή μιας μεγά­λης εξέ­γερ­σης που έμει­νε στην ιστο­ρία μαρ­κά­ρο­ντας την αντί­στρο­φη μέτρη­ση για την επο­χή της δουλείας. 

Άννεκε Ιωανάτου

Doctoral κλασικής φιλολογίας, νεοελληνικής και συγκριτικής γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου της Ουτρέχτης. Κριτικός λογοτεχνίας, μεταφράστρια. Μετέφρασε το «Η εξέγερση του Σπάρτακου» του Ρίγκομπερτ Γκίντερ, καθώς και το «Αντι-Ντίρινγκ» του Φρίντριχ Ενγκελς. Από τον Απρίλη του 1996 ήταν παραγωγός ραδιοφωνικής εκπομπής για το βιβλίο στον «902 Αριστερά στα FM» και από τον Απρίλη του 2007 τηλεοπτικής εκπομπής για το βιβλίο στον ίδιο σταθμό.