Στάνλεϊ Κιούμπρικ, κορυφαίος κινηματογραφιστής

Τα πλά­να, η κίνη­ση της κάμε­ρας, η «κοφτε­ρή» φωτο­γρα­φία, με τα εμπνευ­σμέ­να κάδρα, οι δου­λε­μέ­νοι χαρα­κτή­ρες, η τελειό­τη­τα στην τελευ­ταία λεπτο­μέ­ρεια, η συνύ­παρ­ξη όλων των τεχνών, η αναί­δεια προς τον καθω­σπρε­πι­σμό και άλλα πολ­λά που συν­θέ­τουν ένα αξε­πέ­ρα­στο έργο, τοπο­θε­τούν τον Στάν­λεϊ Κιού­μπρικ, κοντά 20 χρό­νια από το θάνα­τό του, στους πραγ­μα­τι­κά μεγά­λους του κινηματογράφου.

Ο Κιού­μπρικ, μαζί με τους Αϊζεν­στάιν, Γκρί­φιθ, Τσάρ­λι Τσά­πλιν, Όρσον Γου­έλς, Μπέρ­γκ­μαν, Κου­ρο­σά­βα, Καρλ Ντρά­γιερ, Ζαν Ρενουάρ, Βισκό­ντι, Λουίς Μπου­νιου­έλ και φυσι­κά τους αδελ­φούς Λιμιέρ, μπο­ρούν να συν­θέ­σουν μια ιδιό­τυ­πη τρά­πε­ζα ιππο­τών του κινη­μα­το­γρά­φου. Φυσι­κά υπάρ­χουν και πολ­λοί άλλοι άξιοι συνά­δελ­φοί τους, όπως οι Χάουαρντ Χοκς, Φρανκ Κάπρα, Χίτσκοκ, Ντί­νο Ρίζι, Μονι­τσέ­λι, Βιτό­ριο ντε Σίκα, Ζορζ Ανρί Κλου­ζό κα, που όλοι συμ­βάλ­λα­νε στον ξεχω­ρι­στό κινη­μα­το­γρά­φο αλλά και στη μετα­τρο­πή ενός βιο­μη­χα­νι­κού θεά­μα­τος σε τέχνη.

Με αφορ­μή τη συμπλή­ρω­ση 90 χρό­νων ‑26 Ιου­λί­ου- από τη γέν­νη­ση του «θεού», όπως τον έλε­γαν στα στού­ντιο της Warner Bros, το ΑΠΕ-ΜΠΕ κάνει ένα μικρό αφιέ­ρω­μα στον εκκε­ντρι­κό, δύστρο­πο, εσω­στρε­φή, αντι­συμ­βα­τι­κό, ιδε­α­λι­στή, τελειο­μα­νή και σίγου­ρα κορυ­φαίο κινηματογραφιστή.

Από το Μπρονξ στον Ντάγκλας

Ο Κιού­μπρικ γεν­νή­θη­κε στις 26 Ιου­λί­ου του 1928 στο Μπρονξ της Νέας Υόρ­κης, από Αμε­ρι­κα­νό πατέ­ρα, επι­φα­νή για­τρό και Ρου­μά­να μάνα. Από πολύ μικρός έχει τρέ­λα με τον κινη­μα­το­γρά­φο. Από τα 16 του χρό­νια ασχο­λεί­ται με τη φωτο­γρα­φία, το πιο κοντι­νό αντι­κεί­με­νο με τον κινη­μα­το­γρά­φο και αρχί­ζει να βγά­ζει ένα καλό χαρ­τζι­λί­κι με τις φωτο­γρα­φί­ες του, αλλά κυρί­ως με την οπτι­κή του και το βλέμ­μα του με το οποίο απο­τυ­πώ­νει από καθη­με­ρι­νές στιγ­μές στους δρό­μους της μεγα­λού­πο­λης μέχρι σταρ του σινεμά.

Το 1950, με την αμοι­βή του από μια σει­ρά φωτο­γρα­φιών για το περιο­δι­κού «Look», χρη­μα­το­δό­τη­σε την πρώ­τη του ται­νία μικρού μήκους, ένα ντο­κι­μα­ντέρ 16 λεπτών με θέμα το μποξ και τίτλο «Η Μέρα του Αγώ­να». Το 1953 γυρί­ζει την πρώ­τη του μεγά­λη μήκους ται­νία, το «Φόβος και Πάθος», ενώ αμέ­σως μετά το νουάρ «Το χρή­μα της οργής» απο­σπώ­ντας ενθου­σιώ­δεις κριτικές.

Το 1957, ο μέγας σταρ της επο­χής και εξαι­ρε­τι­κής ποιό­τη­τας ηθο­ποιός, Κερκ Ντά­γκλας, που έψα­χνε για αντι­συμ­βα­τι­κούς και ταλα­ντού­χους σκη­νο­θέ­τες τού ζητά να σκη­νο­θε­τή­σει το αντι­πο­λε­μι­κό δρά­μα «Σταυ­ροί στο Μέτω­πο», με τον ίδιο πρω­τα­γω­νι­στή. Ένα αρι­στούρ­γη­μα του είδους με την υπό­θε­ση να εκτυ­λίσ­σε­ται στον Α’ Παγκό­σμιο Πόλε­μο. Ο Κιού­μπρικ βρί­σκει ευκαι­ρία να κατα­κε­ραυ­νώ­σει τους πολε­μο­κά­πη­λους, αλλά και τους επαγ­γελ­μα­τί­ες πατριώ­τες με το δικό του μονα­δι­κό τρό­πο. Ακό­μη ένα χαρα­κτη­ρι­στι­κό της ται­νί­ας είναι η λεπτο­δου­λε­μέ­νη επε­ξερ­γα­σία των δεύ­τε­ρων ρόλων, που απο­γειώ­νουν το συγκλο­νι­στι­κό αυτό φιλμ.

Ο καθοριστικός «Σπάρτακος»

Έτσι, φτά­νου­με στο 1959 και ο μελο­πα­ρα­γω­γός του Χόλι­γουντ Έντουαρτ Λιού­ις τον καλεί να σκη­νο­θε­τή­σει τον «Σπάρ­τα­κο». Όπως έγι­νε γνω­στό, ο Κιού­μπρικ από­ρη­σε για την επι­λο­γή, γνω­ρί­ζο­ντας ότι την ται­νία θα τη γύρι­ζε ο σημα­ντι­κό­τα­τος μάστο­ρας του Χόλι­γουντ, Άντο­νι Μαν. Η απά­ντη­ση από τον Λιού­ις ήταν ότι τον ήθε­λε ο πρω­τα­γω­νι­στής της ται­νί­ας Κέρκ Ντάγκλας.

Ο νεα­ρός τότε Κιού­μπρικ ανα­λαμ­βά­νει να δια­χει­ρι­στεί, για πρώ­τη φορά στη ζωή του, πολ­λά εκα­τομ­μύ­ρια δολά­ρια, ενός μεγά­λου στού­ντιο. Η εται­ρία έζη­σε έναν εφιάλ­τη. Οι μήνες περ­νού­σαν, το κόστος ανέ­βαι­νε συνε­χώς, αλλά ο «θεός» έκα­νε αυτά που ήθε­λε. Κι όχι μόνο τρέ­να­ρε την παρα­γω­γή, με την τελειο­μα­νία του και το ψάξι­μο κάθε πλά­νου, αλλά προ­σέ­λα­βε στο σενά­ριο και τον Ντάλ­τον Τρά­μπο, έναν από τους καλύ­τε­ρους σενα­ριο­γρά­φους, αλλά «επι­φα­νές» μέλος του «μαύ­ρου πίνα­κα», που είχε συντά­ξει ο γερου­σια­στής Μακάρ­θι, με τους κομ­μου­νι­στές (ή έστω προ­ο­δευ­τι­κούς) του Χόλιγουντ.

Τελι­κά, μετά από πολ­λές μάχες και πολε­μι­κές, ο Κιού­μπρικ θα παρου­σιά­σει ένα τρί­ω­ρο έπος, που θα γρά­ψει τη δική του ιστο­ρία στο είδος αυτό. Η άσχη­μη εμπει­ρία του από τη συνερ­γα­σία με ένα μεγά­λο στού­ντιο του Χόλι­γουντ τον εξόρ­γι­σε και τον οδή­γη­σε στην από­φα­ση να εγκα­τα­λεί­ψει το Χόλι­γουντ και να απο­μο­νω­θεί στην Αγγλία. Δεν μίλα­γε ούτε σε δημο­σιο­γρά­φους (έκα­νε δέκα χρό­νια για να κάνει μια δήλω­ση), ούτε εμφα­νι­ζό­ταν δημοσίως.

Η ζωή του ήταν ένα μυστή­ριο. Λέγε­ται ότι όταν δημο­σιο­γρά­φοι πήγαι­ναν στο σπί­τι του για να επι­διώ­ξουν μια συνέ­ντευ­ξη μαζί του, έβγαι­νε ο ίδιος στο κατώ­φλι και έλε­γε ότι «ο κ. Κιού­μπρικ δεν είναι εδώ», καθώς δεν μπο­ρού­σαν να τον αναγνωρίσουν!

Ακο­λού­θη­σε το ιδιαι­τέ­ρως προ­κλη­τι­κό για την επο­χή του, «Λολί­τα» και αμέ­σως μετά το υπέ­ρο­χο αλλά και ξεκαρ­δι­στι­κό «SOS Πεντά­γω­νο, καλεί Μόσχα», επί­σης μία αντι­πο­λε­μι­κή ται­νία, που ξεγυ­μνώ­νει για μία ακό­μη φορά τους πολε­μο­κά­πη­λους και πατρι­δο­κά­πη­λους, αλλά και τον υφέρ­πο­ντα φασι­σμό που υπάρ­χει στους στρα­τιω­τι­κούς μηχα­νι­σμούς. Εδώ, θα έχει και την τύχη να συνερ­γα­στεί με τον επί­σης ιδιο­φυή Πίτερ Σέλερς, ο οποί­ος κρα­τά τέσ­σε­ρις ρόλους.

Η κινηματογραφική Οδύσσεια

Το 1968, γυρί­ζει ίσως το αρι­στούρ­γη­μα των αρι­στουρ­γη­μά­των του το μεγα­λειώ­δες «2001: Οδύσ­σεια του Δια­στή­μα­τος». Μία ται­νία που στην επο­χή της δίχα­σε κρι­τι­κούς και κοι­νό, καθώς κάποιοι την έβρι­σκαν ασύ­γκρι­τη και κάποιοι ακα­τα­νό­η­τη. Μάλι­στα, ανά­με­σα στους δεύ­τε­ρους συγκα­τα­λέ­γε­ται και ο Ροκ Χάτσον, ο οποί­ος βγή­κε από την αίθου­σα εκνευ­ρι­σμέ­νος, φωνά­ζο­ντας «θα μου εξη­γή­σει κάποιος τι συμ­βαί­νει;». Εδώ κολ­λά­ει η απα­ξιω­τι­κή άπο­ψη του Χίτσκοκ για τους ηθο­ποιούς, δηλα­δή ότι πολ­λές φορές δεν κατα­λά­βαι­ναν τίπο­τα. Η Οδύσ­σεια, σε σενά­ριο του Άρθουρ Κλαρκ, χωρί­ζε­ται σε τέσ­σε­ρις πρά­ξεις και αφη­γεί­ται, με ελά­χι­στους δια­λό­γους (μιλούν οι εικό­νες), την ανθρώ­πι­νη εξέ­λι­ξη, απο­πει­ρά­ται να σκια­γρα­φή­σει την τεχνη­τή νοη­μο­σύ­νη και εικά­ζει για ζωή στο διά­στη­μα. Ταυ­τό­χρο­να, ο Κιού­μπρικ σχο­λιά­ζει την ανθρώ­πι­νη φύση και την τεχνο­λο­γι­κή εξέ­λι­ξη με το δικό του ανα­τρε­πτι­κό τρόπο.

Κουρδίζει τη… «Λάμψη»

Το 1971 γυρί­ζει το σκλη­ρό και ανε­λέ­η­το για τον συντη­ρη­τι­σμό και τη στε­νή σχέ­ση του με το φασι­σμό «Κουρ­δι­στό Πορ­το­κά­λι», βασι­σμέ­νο στο μυθι­στό­ρη­μα του Άντο­νι Μπέρ­τζες και πρω­τα­γω­νι­στή τον Μάλ­κομ Μακ Ντά­ου­ελ, στον καλύ­τε­ρο ρόλο της ζωής του. Πρό­κει­ται για μια σπου­δή πάνω στη βία, την κρα­τι­κή και των συμ­μο­ριών, αλλά και του προ­λη­πτι­κού… σωφρο­νι­στι­κού συστή­μα­τος, σε ένα δυστο­πι­κό περι­βάλ­λον, κάτι που σήμε­ρα μοιά­ζει μια παραλ­λα­γή της «κανο­νι­κό­τη­τας». Θεω­ρή­θη­κε εξτρε­μι­στι­κή ται­νία και απα­γο­ρεύ­τη­κε σε πολ­λές χώρες. Ο ίδιος, ενο­χλη­μέ­νος από την απα­γό­ρευ­ση, ζήτη­σε να μην προ­βλη­θεί στην Αγγλία παρά μόνο μετά το θάνα­τό του.

Το 1975 φτά­νει η ώρα του εξαι­ρε­τι­κού «Μπά­ρι Λίντον», με τον Ράιαν Ονίλ, ενώ πέντε χρό­νια μετά θα μοι­ρά­σει εκα­τομ­μύ­ρια ανα­τρι­χί­λες και πολ­λές ώρες ανή­συ­χου ύπνου στους θεα­τές της περί­φη­μης «Λάμ­ψης», με τον Τζακ Νίκολ­σον να δίνει τα ρέστα του. Ο πρω­τα­γω­νι­στής του ξεπερ­νά κάθε όριο τρέ­λας και κρα­δαί­νο­ντας ένα κοφτε­ρό και λαμπε­ρό μεγά­λο μαχαί­ρι εφορ­μά κατά της συζύ­γου του και του γιου του, αλλά και κατά του καπι­τα­λι­στι­κού συστή­μα­τος, που το κάνει φέτες.

Εντυπωσιακό φινάλε

Πέρα­σαν 7 χρό­νια για να παρου­σιά­σει το πολύ καλό Full Metal Jacket, ακό­μη μια αντι­πο­λε­μι­κή ται­νία, ενώ το 1996 ανα­κοι­νώ­νε­ται ότι ο Κιού­μπρικ ξεκι­νά τα γυρί­σμα­τα, με από­λυ­τη μυστι­κό­τη­τα, της ται­νί­ας «Μάτια ερμη­τι­κά κλει­στά», δημιουρ­γώ­ντας ένα νέο μύθο και ερω­τη­μα­τι­κά για το τι ετοιμάζει.

Ο δημιουρ­γός απα­γο­ρεύ­ει τη δημο­σί­ευ­ση της υπό­θε­σης, την παρου­σία δημο­σιο­γρά­φων στα πλα­τό των γυρι­σμά­των, φωτο­γρα­φιών, στους συντε­λε­στές να πουν οτι­δή­πο­τε για την ται­νία και φυσι­κά συνε­ντεύ­ξεις των πρωταγωνιστών.

Πρω­τα­γω­νι­στι­κό ζευ­γά­ρι οι Τομ Κρουζ και Νικόλ Κίντμαν, που αφή­νο­νται ‑και καλά έκα­ναν- στα χέρια του και κάνουν ότι τους ζητά. Τελι­κά η ται­νία, που αφο­ρά την απι­στία, αλλά κυρί­ως τη βασι­κό­τε­ρη σύμ­βα­ση της ζωής, το γάμο, κυκλο­φο­ρεί το καλο­καί­ρι του 1999 στις ΗΠΑ και απο­σπά θετι­κό­τα­τες κρι­τι­κές. Ωστό­σο, ο Κιού­μπρικ κρα­τά το ανα­πά­ντε­χο γκραντ φινά­λε. Και σε αυτό πρω­τα­γω­νι­στεί ο ίδιος. Λίγες εβδο­μά­δες πριν κυκλο­φο­ρή­σει η πολυα­να­με­νό­με­νη ται­νία γίνε­ται γνω­στό ότι ο Κιού­μπρικ πέθα­νε στον ύπνο του από καρ­δια­κή προ­σβο­λή. Ήταν 7 Μαρ­τί­ου 1999.

Χ. Ανα­γνω­στά­κης / Δημό­σια σελί­δα ΑΠΕ