«Κοινωνία χωρίς μετρητά»: ένας ευφημισμός για μια βίαιη νεοφιλελεύθερη πολιτική

Γρά­φει η Βασι­λι­κή Παπα­γε­ωρ­γί­ου //
Εθνο­λό­γος-Κοι­νω­νι­κή Ανθρω­πο­λό­γος, Δρ
Εργα­σια­κή Σύμ­βου­λος Ανέρ­γων, ΟΑΕΔ

Οι πολι­τι­κές των τρα­πε­ζών για κλεί­σι­μο υπο­κα­τα­στη­μά­των και κατάρ­γη­ση των κατά τόπους μηχα­νη­μά­των ανά­λη­ψης μετρη­τών συντάσ­σο­νται από­λυ­τα με την επι­τά­χυν­ση της ψηφια­κής μετά­βα­σης της ελλη­νι­κής κοι­νω­νί­ας, πάνω στα πρό­τυ­πα μιας νεο­φι­λε­λεύ­θε­ρης κυβερ­νη­τι­κό­τη­τας και της διευ­κό­λυν­σης του παγκό­σμιου χρη­μα­τι­στη­ρια­κού κεφα­λαί­ου και των νέων τρό­πων υπερσυσσώρευσης.

Η νέα κατά­στα­ση που έχει δρο­μο­λο­γη­θεί σε χώρες όπως οι σκαν­δι­να­βι­κές, δια­μορ­φώ­νε­ται από την στα­δια­κή κατάρ­γη­ση του μετρη­τού χρή­μα­τος, (αφού ήδη η χρή­ση του απο­θαρ­ρύ­νε­ται έντο­να από το τρα­πε­ζι­κό σύστη­μα), και την αντι­κα­τά­στα­σή του με άλλα είδη πλη­ρω­μών, ηλε­κτρο­νι­κών και ανέ­πα­φων συναλ­λα­γών. Στη Σου­η­δία, άλλω­στε, που θα απο­τε­λέ­σει μάλ­λον το υπό­δειγ­μα προς αυτήν την κατεύ­θυν­ση, από το 2023 τα μετρη­τά δεν θα γίνο­νται πλέ­ον απο­δε­κτά ως μέσο πλη­ρω­μής. Το παρά­δειγ­μα της Σου­η­δί­ας δεί­χνει ότι υπάρ­χει τάση και πρό­θε­ση για την καθο­λι­κή επι­κρά­τη­ση του ψηφια­κού χρή­μα­τος, των πιστω­τι­κών καρ­τών και άλλων συστη­μά­των ανέ­πα­φης συναλ­λα­γής χωρίς –ή με ελά­χι­στη– δυνα­τό­τη­τα εναλ­λα­κτι­κής επι­λο­γής για μετρητό.

Η ιδέα ότι μια “κοι­νω­νία χωρίς μετρη­τά” (“a cashless society”) είναι το φυσι­κό μέλ­λον που μας επι­φυ­λάσ­σε­ται, καλ­λιερ­γεί­ται συστη­μα­τι­κά και επί­μο­να, σε σημείο που δεν θα ήταν υπερ­βο­λή αν μιλού­σα­με μετα­φο­ρι­κά για έναν “πόλε­μο” κατά των μετρη­τών, που περι­λαμ­βά­νει πλέ­ον και μορ­φές ιδε­ο­λο­γι­κής προ­πα­γάν­δας. Ο ίδιος ο όρος “κοι­νω­νία χωρίς μετρη­τά”, δεν μπο­ρεί παρά να θεω­ρη­θεί λεκτι­κός ευφη­μι­σμός, που χρη­σι­μεύ­ει στην απο­τε­λε­σμα­τι­κό­τε­ρη εκπαί­δευ­ση του κόσμου, ώστε να εκλαμ­βά­νει αυτήν την εξέ­λι­ξη ως φυσιο­λο­γι­κή και ανα­πό­φευ­κτη. Παράλ­λη­λα, παρου­σιά­ζο­ντας παρα­πλα­νη­τι­κά την “κοι­νω­νία” ως ένα αδιαί­ρε­το σώμα που διέ­πε­ται από κοι­νά συμ­φέ­ρο­ντα, και στο οποίο οι ωφέ­λειες από τις άυλες συναλ­λα­γές είναι δεδο­μέ­νες και αδιαμ­φι­σβή­τη­τες, συγκα­λύ­πτει τις επι­κίν­δυ­νες συνέ­πειες που θα επι­φέ­ρει η υπο­χώ­ρη­ση ή/και η κατάρ­γη­ση του μετρη­τού στην επι­βί­ω­ση τού μεγά­λου σώμα­τος των λαϊ­κών και φτω­χο­ποι­η­μέ­νων στρωμάτων.

Στο πλαί­σιο μιας τέτοιας ιδε­ο­λο­γι­κής προ­πα­γάν­δας, στα βασι­κά επι­χει­ρή­μα­τα υπέρ της επι­κρά­τη­σης του μη φυσι­κού, άυλου χρή­μα­τος, ξεχω­ρί­ζουν η πάτα­ξη της εγκλη­μα­τι­κό­τη­τας και του μαύ­ρου χρή­μα­τος και ο περιο­ρι­σμός της σκιώ­δους οικο­νο­μί­ας και της φορο­δια­φυ­γής, που παρου­σιά­ζο­νται ως πολι­τι­κές προ­τε­ραιό­τη­τες επεί­γου­σας σημα­σί­ας, στις οποί­ες οι πολί­τες πρέ­πει να συναι­νέ­σουν, επι­δει­κνύ­ο­ντας ένα είδος αλλη­λέγ­γυας πει­θαρ­χί­ας προς χάριν της “κοι­νής ωφελείας”.

Στο πλαί­σιο του επι­κοι­νω­νια­κού μάρ­κε­τινγκ των προ­ϊ­ό­ντων ηλε­κτρο­νι­κών συναλ­λα­γών το κοι­νό προ­σελ­κύ­ε­ται μέσα από επι­χει­ρή­μα­τα για την ευκο­λία, την άνε­ση, τις αντα­μοι­βές (π.χ. bonus), αλλά και το πλε­ο­νέ­κτη­μα της απο­φυ­γής μετά­δο­σης covid – μιας και οι συναλ­λα­γές του είδους βρή­καν το πιο πρό­σφο­ρο έδα­φος να επε­κτα­θούν μέσα στην περί­ο­δο της παν­δη­μί­ας. Πριν απ’ όλα, όμως, και κυρί­ως, στην ανα­πα­ρα­στα­τι­κή πρα­κτι­κή των μέσων, το ψηφια­κό χρή­μα και αντί­στοι­χα οι ηλε­κτρο­νι­κές συναλ­λα­γές, προ­βάλ­λο­νται ως και­νο­το­μία και κοι­νω­νι­κή πρω­το­πο­ρία, και ως ενδεί­κτης μιας νέας πολι­τι­κής υπο­κει­με­νι­κό­τη­τας, στοι­χι­σμέ­νης με μια κουλ­τού­ρα της συναί­νε­σης και της αφε­λούς απο­δο­χής των κυρί­αρ­χων προ­τύ­πων και μοντέ­λων ανά­πτυ­ξης (βλ. ως χαρα­κτη­ρι­στι­κή μιας τέτοιου είδους μιντια­κής ανα­πα­ρά­στα­σης τη δια­φη­μι­στι­κή καμπά­νια της Eurobank, “Είμα­στε όλοι πρω­το­πό­ροι”, στο YouTube ΕΔΩ ).

Σε μια “κοι­νω­νία χωρίς μετρη­τά”, οι εγχρή­μα­τες συναλ­λα­γές μετα­τρέ­πο­νται σε άυλο δια­κα­νο­νι­σμό που εμπλέ­κει μια σει­ρά από μεσά­ζο­ντες. Έτσι, κάθε πληρωμή/συναλλαγή κατα­γρά­φε­ται (εκτός βέβαια και από το να χρε­ώ­νε­ται!), δηλα­δή το οικο­νο­μι­κό σύστη­μα ελέγ­χε­ται πλή­ρως από τις τρά­πε­ζες και τις παγκό­σμιες εται­ρεί­ες ‑κολοσ­σούς των ηλε­κτρο­νι­κών πλη­ρω­μών. Αυτό, επι­προ­σθέ­τως, σημαί­νει μια κοι­νω­νία καθο­λι­κά εξαρ­τη­μέ­νη από την ψηφια­κή τεχνο­λο­γία με τον πολί­τη αφό­ρη­τα προσ­δε­δε­μέ­νο σε μια ψηφια­κή γρα­φειο­κρα­τία που είναι απα­ραί­τη­τη προ­κει­μέ­νου να μετα­τρα­πεί σε “χρή­στη” υπη­ρε­σιών άυλης συναλ­λα­γής. Ο ίδιος ο “χρή­στης”, εξάλ­λου, καθί­στα­ται υπεύ­θυ­νος να φέρει την ηλεκτρονική/ψηφιακή υπο­δο­μή (τρα­πε­ζι­κό λογα­ρια­σμό, internet, smartphone κ.λπ.) που είναι απα­ραί­τη­τη για να υπο­στη­ρί­ξει το σύστη­μα αυτών των άυλων πληρωμών.

Όλα αυτά, βέβαια, σκο­πί­μως απο­σιω­πώ­νται, αφού, πριν καν ασκη­θεί εδώ στην Ελλά­δα, του­λά­χι­στον, κρι­τι­κή για την έμμε­ση και υπο­δο­ρί­ως στα­δια­κή κατάρ­γη­ση μεγά­λου μέρους των συναλ­λα­γών σε μετρη­τά, έχει “λογο­κρι­θεί” (με την έννοια που δίνει ο Pierre Bourdieu στην συμ­βο­λι­κή βία που επι­βάλ­λει τον περιο­ρι­σμό ή την αδυ­να­μία άρθρω­σης λόγου/αντίλογου) εκ των προ­τέ­ρων μια τέτοια συζή­τη­ση και έχουν ακυ­ρω­θεί οι προ­ϋ­πο­θέ­σεις διε­ξα­γω­γής της, δια της επι­βο­λής τεχνηέ­ντως της καθο­λι­κής ηγε­μο­νί­ας των πρα­κτι­κών των άυλων συναλ­λα­γών και των ηλε­κτρο­νι­κών γραφειοκρατιών.
Κυρί­ως, όμως, απο­σιω­πά­ται, το ότι ένα μεγά­λο μέρος του πλη­θυ­σμού, περι­θω­ριο­ποι­η­μέ­νο και απο­κλει­σμέ­νο από την ψηφια­κή κουλ­τού­ρα, δεν θα μπο­ρέ­σει να αντα­πε­ξέλ­θει σε μια κατά­στα­ση όπου το μετρη­τό χρή­μα εκτο­πί­ζε­ται από την καθη­με­ρι­νή ρου­τί­να. Η δυνα­τό­τη­τα δια­χεί­ρι­σης του μετρη­τού, υλι­κού χρή­μα­τος, που είναι άμε­σα αντι­λη­πτό και οικείο στις εμπει­ρί­ες και προ­σλαμ­βά­νου­σες των πολι­τών, δεν μπο­ρεί επ’ ουδε­νί να υπο­κα­τα­στα­θεί από άλλες ψηφια­κού τύπου γρα­φειο­κρα­τί­ες και συναλλαγές.

Η χρή­ση του μετρη­τού, άλλω­στε, πλαι­σιώ­νει μια σει­ρά από πολι­τι­σμι­κές συμπε­ρι­φο­ρές, αντι­λή­ψεις, συνή­θειες και πρα­κτι­κές στις οποί­ες εδρά­ζε­ται και με τις οποί­ες συσχε­τί­ζε­ται (π.χ. πρό­χει­ρα ανα­φέ­ρω εδώ το να δίνεις χαρ­τζι­λί­κι σε ένα παι­δί ή μια ελε­η­μο­σύ­νη της στιγ­μής σε επαί­τες). Η επέ­κτα­ση της υπο­χρε­ω­τι­κό­τη­τας των ηλε­κτρο­νι­κών πλη­ρω­μών θα πατά­ξει κάθε συναλ­λα­γή που δεν κατα­γρά­φε­ται ως νόμι­μα δικαιο­λο­γη­μέ­νη σύμ­φω­να με το ισχύ­ον σύστη­μα, που θα επι­νο­εί­ται ολο­έ­να και πιο περί­πλο­κο, γρα­φειο­κρα­τι­κο­ποιώ­ντας τις κοι­νω­νι­κές σχέ­σεις που δια­περ­νώ­νται από το έθος των εγχρή­μα­των, υλι­κών (με φυσι­κό δηλα­δή χρή­μα) συναλ­λα­γών, προ­κει­μέ­νου να τις περιο­ρί­σει δραστικά.

Αυτό το σύστη­μα θα κατα­σκευά­ζει παρα­βά­τες και “απεί­θαρ­χους χρή­στες”, την ίδια στιγ­μή που κάθε “ρωγ­μή” σκιώ­δους οικο­νο­μι­κής συναλ­λα­γής που ανα­κου­φί­ζει τους ενδε­είς και ευά­λω­τους που παλεύ­ουν να βιο­πο­ρι­στούν, όπως μια μικρή χρη­μα­τι­κή αμοι­βή για ένα μερε­μέ­τι, θα λογί­ζε­ται ίδιας βαρύ­τη­τας (οικο­νο­μι­κό έγκλη­μα) με την φορο­α­πο­φυ­γή, του τύπου των υπε­ρά­κτιων εται­ριών των μεγι­στά­νων του πλούτου.

Ενώ, αντί­θε­τα, το ίδιο σύστη­μα, θα επι­βρα­βεύ­ει ορθούς και υπά­κουους υπη­κό­ους-πολί­τες, αυτούς λόγου χάρη που αυξά­νουν την ποσό­τη­τα των ηλε­κτρο­νι­κών τους πλη­ρω­μών, π.χ. χαρί­ζο­ντάς τους bonus. Ή γενι­κό­τε­ρα η επι­βρά­βευ­ση θα λει­τουρ­γεί ενστα­λάσ­σο­ντας εμπέ­δω­ση της κυρί­αρ­χης ιδε­ο­λο­γί­ας και επι­τε­λώ­ντας πει­θάρ­χι­ση, όπως στην περί­πτω­ση του “Freedom Pass”, της αντα­μοι­βής των 150 ευρώ σε μορ­φή άυλης πιστω­τι­κής κάρ­τας για τον εμβο­λια­σμό των νέων 18–25 ετών στην Ελλά­δα, μιας κρα­τι­κής πρω­το­βου­λί­ας σε συνερ­γα­σία με την εται­ρεία Viva Wallet κατά την περί­ο­δο της πανδημίας.

Εν κατα­κλεί­δι σε αυτό το σημεί­ω­μα προ­βλη­μα­τι­σμού γύρω από μια συζή­τη­ση που θα πρέ­πει να ανοί­ξει, υπο­στη­ρί­ζε­ται ότι η “κοι­νω­νία χωρίς μετρη­τά”, για τους εξου­σια­στές, είναι το όρα­μα για μια ακό­μη ευδό­κι­μη νεο­φι­λε­λεύ­θε­ρη πολι­τι­κή. Ενώ, αντί­θε­τα, για τους φτω­χό­τε­ρους και υπο­δε­έ­στε­ρους της κοι­νω­νι­κής κλί­μα­κας, σε αυτόν τον ευφη­μι­σμό λαν­θά­νει το λογο­παί­γνιο (“κοι­νω­νία χωρίς μετρη­τά”=) “χωρίς χρή­μα”, δηλα­δή μια απει­λή ‑εφιάλ­της, αφού το υλι­κό μέσο, τα απτά νομί­σμα­τα ή χαρ­το­νο­μί­σμα­τα είναι που έχουν αξία χρή­σης και υπό­στα­ση περιου­σια­κού στοι­χεί­ου γι’ αυτούς. Το δίχως άλλο, η κοι­νω­νι­κο­οι­κο­νο­μι­κή εξέ­λι­ξη της επι­κρά­τη­σης του άυλου, ψηφια­κού χρή­μα­τος και της αντί­στοι­χης θεσμικής/ γρα­φειο­κρα­τι­κής υπο­δο­μής που το στη­ρί­ζει, προ­οιω­νί­ζε­ται την καθο­λι­κή αποι­κιο­ποί­η­ση του βίου των πολι­τών με τη μορ­φή μιας βιο­πο­λι­τι­κής που η κρα­τι­κή εξου­σία θα ασκεί σε συνερ­γα­σία με τις εθνι­κές και πολυ­ε­θνι­κές τρά­πε­ζες και τις παγκό­σμιες εται­ρεί­ες δια­χεί­ρι­σης πλη­ρω­μών και συναλ­λα­γών, όπως ακρι­βώς το προ­α­να­φερ­θέν παρά­δειγ­μα του “Freedom Pass” καταδεικνύει.

___________________________________________
Ενδει­κτι­κές πηγές άρθρου:
https://www.ertnews.gr/eidiseis/diethni/i‑soyidia-tha-ginei-i-proti-koinonia-choris-metrita/
https://www.ethnos.gr/opinions/article/98024/tomellontoyxrhmatoseinaipshfiakohpandhmiathafereipiogrhgorathnneapragmatikothta
https://www.kathimerini.gr/economy/561655069/sta-4-ekat-oi-christes-toy-mobile-banking-stin-elliniki-agora/
https://www.theguardian.com/commentisfree/2018/jul/19/cashless-society-con-big-finance-banks-closing-atms
https://www.theguardian.com/commentisfree/2017/sep/13/cash-digitise-payments-money-cashless
https://thelongandshort.org/society/war-on-cash