Στη σφαίρα του “ιερού”: η βασιλεία και οι τελετουργίες της σήμερα

Γρά­φει η Βασι­λι­κή Παπα­γε­ωρ­γί­ου //
Εθνο­λό­γος-Κοι­νω­νι­κή Ανθρω­πο­λό­γος, Δρ
Εργα­σια­κή Σύμ­βου­λος Ανέρ­γων, ΟΑΕΔ

Kάθε άλλο παρά δια­κο­σμη­τι­κός ή ξεπε­ρα­σμέ­νος είναι ο βασι­λι­κός θεσμός σε χώρες όπως η Μ. Βρε­τα­νία σήμε­ρα. Αυτό όχι απλά δεν το αναι­ρεί, αλλά, του­να­ντί­ον, το κατα­δει­κνύ­ει η βαριά εθι­μο­τυ­πία και το πομπώ­δες, στην απει­ρο­ε­λά­χι­στη λεπτο­μέ­ρειά του πρό­γραμ­μα, των κατε­στη­μέ­νων τελε­τουρ­γι­κών που συγκρο­τούν και ανα­πα­ρά­γουν το θεσμό, και που επι­βάλ­λε­ται να τηρη­θούν με ευλά­βεια, όπως στην περί­πτω­ση της εξό­διου ακο­λου­θί­ας της βασί­λισ­σας Ελισάβετ.

Οι τελε­τουρ­γί­ες γύρω από το βασι­λι­κό θρό­νο της Μ. Βρε­τα­νί­ας είναι οι πιο λαμπρές και πολυ­δά­πα­νες σε όλον τον ευρω­παϊ­κό χώρο μαζί ίσως με αυτές της παπι­κής εκκλη­σί­ας της Ρώμης. Παρό­τι κου­βα­λούν το φορ­τίο μιας παρά­δο­σης αιώ­νων, έχουν κατά κανό­να επι­νοη­θεί –με την έννοια της εκ νέου επε­ξερ­γα­σί­ας τους – κατά τη διάρ­κεια του 19ου και του 20ου αι., όταν συν­δέ­θη­καν με νέους τρό­πους άσκη­σης της βασι­λι­κής εξου­σί­ας κατά την διάρ­κεια της νεωτερικότητας.

Ήταν το 1837, όταν η ενθρό­νι­ση της βασί­λισ­σας Βικτω­ρί­ας σχε­διά­στη­κε ως ένας μεγα­λειώ­δης εορ­τα­σμός, για πρώ­τη φορά δημό­σιος στην ιστο­ρία της χώρας (ΕΔΩ). Το 1953, η στέ­ψη της βασί­λισ­σας Ελι­σά­βετ ήταν και η πρώ­τη παρό­μοια βασι­λι­κή τελε­τή που μετα­δό­θη­κε τηλε­ο­πτι­κά σε όλον τον κόσμο. Ενώ, εβδο­μή­ντα χρό­νια μετά, ο θάνα­τός της, στις 8 Σεπτεμ­βρί­ου, συνο­δεύ­τη­κε από δεκα­ή­με­ρο δημό­σιο πέν­θος και κορυ­φώ­θη­κε με την κηδεία που είχε παγκό­σμια κάλυ­ψη από τα μέσα, απο­κτώ­ντας δια­στά­σεις πλα­νη­τι­κού γεγονότος.

Οι σύγ­χρο­νες τελε­τουρ­γί­ες του είδους, γύρω από το πρό­σω­πο του ηγέ­τη μονάρ­χη- βασι­λιά είναι πρω­τί­στως πολι­τι­κής τάξης, και, πλού­σιες σε δρώ­με­να και θεα­τρι­κό­τη­τα, φέρουν έναν ισχυ­ρό συμ­βο­λι­κό λόγο που εγκα­θι­δρύ­ει την κυρί­αρ­χη τάξη πραγ­μά­των. Η αυστη­ρή τυπο­ποί­η­ση των τελε­τουρ­γι­κών κωδί­κων που χαρα­κτη­ρί­ζει τις παρα­δο­σια­κές τελε­τουρ­γί­ες – και παρα­τη­ρή­θη­κε προ­δή­λως στη βασι­λι­κή κηδεία–, δεσμεύ­ει τους συμ­με­τέ­χο­ντες σε μία κοι­νό­τη­τα, και τους προσ­δέ­νει σε κοι­νά σύμ­βο­λα και αξί­ες, κάτι που παρα­πέ­μπει στην ντυρ­κε­μια­νή θεω­ρη­τι­κή παρά­δο­ση για την δια­τή­ρη­ση της κοι­νω­νι­κής συνο­χής. Για­τί, όχι μόνο η τελε­τουρ­γι­κή μέθε­ξη επι­βάλ­λει την “κοι­νό­τη­τα” σε συναι­σθη­μα­τι­κό και ψυχο­λο­γι­κό επί­πε­δο, αλλά επι­βάλ­λει, παράλ­λη­λα, και την κοι­νή δόξα, την πίστη στο θεσμό, την νομι­μο­ποί­η­ση του θεσμού, τη φυσι­κο­ποί­η­ση, με άλλα λόγια, της βασιλείας.

Ο ρόλος των τελε­τουρ­γιών προς αυτή την κατεύ­θυν­ση έχει ανα­λυ­θεί από πολ­λούς κοι­νω­νι­κούς επι­στή­μο­νες, κυρί­ως στη μελέ­τη των παρα­δο­σια­κών κοι­νω­νιών, όπου η θρη­σκευ­τι­κή εξου­σία με την οποίο συν­δέ­ο­νται αλλη­λέν­δε­τα, είναι προ­ε­ξάρ­χο­ντας θεσμός, όσο και σε αυτές που το κοσμι­κό στοι­χείο και οι πολι­τι­κοί θεσμοί έχουν κατι­σχύ­σει του θρησκευτικού.

Στη σημε­ρι­νή βρε­τα­νι­κή μοναρ­χία η εξό­διος ακο­λου­θία της Ελι­σά­βετ Β΄, έδω­σε την δυνα­τό­τη­τα μιας σύγκλι­σης ανά­με­σα στο θρη­σκευ­τι­κό και κοσμικό/ πολι­τι­κό στοι­χείο με τη φυσι­κο­ποί­η­ση της βασι­λι­κής εξου­σί­ας, και τη σύν­δε­σή της με τη σφαί­ρα του “ιερού”, κάνο­ντάς την να φαντά­ζει προ­αιώ­νια, α- ιστο­ρι­κή αλλά και α‑πολιτική, “αθώα”, ως ένας ουδέ­τε­ρος θεσμός που αντι­κει­με­νι­κός του προ­ο­ρι­σμός είναι η ευη­με­ρία του έθνους.

Αυτή η απει­κό­νι­ση μεγε­θύ­νε­ται μέσω των μιντια­κών ανα­πα­ρα­στά­σε­ων. Σήμε­ρα, στη μετα­νε­ω­τε­ρι­κή επο­χή του θεά­μα­τος και της υπερ­βο­λι­κής ροής εικό­νων και πλη­ρο­φο­ρί­ας, η μιντια­κή δια­με­σο­λά­βη­ση (τηλε­ό­ρα­ση, ψηφια­κά μέσα) δια­μορ­φώ­νει ένα νέο πλαί­σιο για τις πομπώ­δεις τελε­τουρ­γί­ες, τις πλά­θει με άλλο τρό­πο ή τις μετασχηματίζει.

Κυρί­ως, αυτό που κάνει είναι να ανα­τρο­φο­δο­τεί το πολι­τι­σμι­κό μας ρεπερ­τό­ριο με τα σύμ­βο­λα νέων “μύθων” (όπως προ­σεγ­γί­ζο­νται θεω­ρη­τι­κά από το Ρολάν Μπαρτ)*, που κατα­σκευά­ζο­νται αξιο­ποιώ­ντας ακρι­βώς την επι­κοι­νω­νια­κή διεισ­δυ­τι­κό­τη­τα της δημό­σιας κουλ­τού­ρας. Η βρε­τα­νι­κή βασι­λι­κή οικο­γέ­νεια γνω­ρί­ζει τους κανό­νες του παι­χνι­διού μετα­τρέ­πο­ντας, για παρά­δειγ­μα, τον γάμο του πρί­γκι­πα Χάρι, το 2018, ή τον πιο πρό­σφα­το, πριν λίγους μήνες, εορ­τα­σμό του Πλα­τι­νέ­νιου Ιωβη­λαί­ου για τα 70 χρό­νια της Ελι­σά­βετ στο θρό­νο, σε παγκό­σμια κοι­νω­νι­κά γεγονότα.

Αυτές οι πομπώ­δεις, σύγ­χρο­νες τελε­τουρ­γί­ες διο­χε­τεύ­ουν το μήνυ­μα γύρω από τον ισχυ­ρό θεσμό της βασι­λεί­ας που συν­δέ­ε­ται με την αίγλη της αλλο­τι­νής βρε­τα­νι­κής αυτοκρατορίας.

Εδραιώ­νο­ντας την πίστη στο θεσμό, εικόνες/αναπαραστάσεις του είδους, μπο­ρούν να “δια­βα­στούν” ως “μύθοι” μιας κρα­ταιάς σημε­ρι­νής Μεγά­λης Βρε­τα­νί­ας, στην οποία είναι ιδιαί­τε­ρη τιμή να ανή­κει κάποιος, και μπο­ρούν να αξιο­ποι­η­θούν πολι­τι­κά στο­χεύ­ο­ντας σε πολ­λές κατευ­θύν­σεις, τόσο στο εσω­τε­ρι­κό, όσο και στην αρέ­να των διε­θνών σχέσεων.

Όπως έχει δεί­ξει η ανα­λυ­τι­κή ματιά του Ρολάν Μπαρτ, οι μύθοι ανευ­ρί­σκο­νται σε σύγ­χρο­να πολι­τι­σμι­κά μορ­φώ­μα­τα της καθη­με­ρι­νής εμπει­ρί­ας ή πολι­τι­σμι­κά προ­ϊ­ό­ντα όπως οι δια­φη­μί­σεις, και έχουν την επι­κοι­νω­νια­κή /συμβολική επε­νέρ­γεια να επι­βάλ­λουν κατα­νο­ή­σεις του κοι­νω­νι­κού κόσμου σύμ­φυ­τες προς τα συμ­φέ­ρο­ντα των κυρί­αρ­χων. Ο “μύθος” απο­σκο­πεί στη συναί­νε­ση, στην κοι­νή δόξα, στην πολι­τι­σμι­κή ηγε­μο­νία. Αυτό ακρι­βώς βλέ­που­με στην περί­πτω­ση της βασι­λι­κής τελε­τουρ­γί­ας: τη δύνα­μή της να μετα­μορ­φώ­νει την ιστο­ρία και την κοι­νω­νι­κή πραγ­μα­τι­κό­τη­τα του θεσμού της βασι­λεί­ας, σε καμου­φλα­ρι­σμέ­νη, ωραιο­ποι­η­μέ­νη, φυσι­κή αναγκαιότητα.

* Σημειώ­νε­ται εδώ, για τους μη εξοι­κειω­μέ­νους με την πολι­τι­σμι­κή θεω­ρία, ότι ο “μύθος”, στην πολι­τι­σμι­κή ανά­λυ­ση που ειση­γή­θη­κε ο Μπαρτ, δε νοεί­ται με την τρέ­χου­σα χρή­ση του, ως μία ψευ­δής αφή­γη­ση, ή με τη θέση που κατέ­χει στη φιλο­λο­γία και σε επι­στή­μες όπως η ανθρω­πο­λο­γία ή η λαο­γρα­φία, αλλά ως σημειο­λο­γι­κός κώδι­κας που σχε­τί­ζε­ται με την εξου­σία και την ιδε­ο­λο­γία. Βλ. το έργο του ιδί­ου: Ρολάν Μπαρτ, 1973, [1957 γαλ­λι­κή έκδο­ση] Μυθο­λο­γί­ες- Μάθη­μα, μτφρ. Κ. Χατζη­δή­μου, Ι. Ράλ­λη, Αθή­να: Κέδρος.